Ενότητα 13^η

Βασικοί Στόχοι-Ιδέες.

1.Να γίνει κατανοητό το περιεχόμενο της έννοιας <<λόγος>>σε αντιδιαστολή με τη <<φωνή>>τωνζώων.Εδώ βρίσκεται και η σημασία που έχει ως απόδειξη του ότι ο άνθρωπος είναι ζωονπολιτικόν.

2.Ο λόγος δηλώνει το συμφέρον και βλαβερό,το δίκαιο και άδικο.Στη βάση αυτών δημιουργείται οικία και πόλη.

-Ο λόγος δε νοείται εκτός κοινωνίας

-Ο άνθρωπος μαθαίνει να χρησιμοποιεί τον ηθικό και γλωσσικό κώδικα της κοινότητας μέσα στην οποία ζει.

-Με το λόγο ο άνθρωπος μπορεί να κατανοεί και να εκφράζει ηθικές και πολιτικές έννοιες,άρα να δημιουργεί πολιτισμό.

3.Στην τάξη της φύσης η πόλη προηγείται από τον οίκο και το άτομο:

=προτεραιότητα του οργανικού όλου από τα μέρη του(όπως σχέση σώματος και μελών).

=λογική προτεραιότητα,αφού τα μέλη ενός οργανισμού ορίζονται από το έργο που επιτελούν για τη λειτουργία του οργανισμού.

=αν ο άνθρωπος αποχωριστεί από το όλον της πόλης παύει να είναι άνθρωπος.

=Το καθαυτό λαμβανόμενο άτομο είναι σε σχέση με την πολιτεία λογική αφαίρεση,γιατί πουθενά δεν το συναντάμε μεμονωμένο.

=Το μέρος δε νοείται χωρίς το όλον(χέρι σε σχέση με το σώμα),γιατί δε θα μπορεί να επιτελεί το έργο του και δε θα έχει τις ιδιότητες που είχε πριν,δε θα ικανοποιεί τα κριτήρια με τα οποία το κρίνουμε(έργω-δυνάμει).

4.Η πόλις ως απώτατος σκοπός των μερών είναι φυσική ύπαρξη και προηγείται των μερών.

5.Το απόλυτα αύταρκες άτομο είναι η ζώο ή θεός.

6.Χρήση αναλογίας/ζεύγη αντίθετων εννοιών/κλιμακωτή ανάπτυξη από το κατώτερο βιολογικό επίπεδο στο ανώτερο ηθικό:

Ευχάριστο-Δυσάρεστο//Ωφέλιμο-Βλαβερό//Καλό-Κακό//Δίκαιο-άδικο

Ερμηνευτικά Σχόλια.

1.Οὐθέν,γάρ,ὡς φαμέν,μάτηνἡ φύσις ποιεῖ=Βασικό αξίωμα του Αριστοτέλη είναι η σκοπιμότητα όλων των φυσικών όντων.Στο<<Περί ζώων μορίων:641b12>>σημειώνει:"ἡ φύσις ἓνεκά του ποιεῖπάντα"=τελολογική αντίληψη

2.Είναι,νομίζω,φανερό,…αγελαία ζώα=Ο Αριστοτέλης παρουσίασε ήδη τη θεωρία γένεσης της πόλης και το σκοπό στον οποίο κατατείνει.Ο άνθρωπος ζώντας σε αυτή είναι «ζῷονπολιτικόν».Και εδώ πλέον κάνει διάκριση ανάμεσα στην πολιτική κοινωνία των ανθρώπων και στις άλλες κοινωνίες που διάφορα ζώα συγκροτούν.Όπως ο άνθρωπος και μερικά ζώα είναι πολιτικά, με την έννοια ότι αναλμβάνουν και διεκπεραιώνουν όλα μαζί μια κοινή δραστηριότητα.Αλλά η ειδοποιός διαφορά του ανθρώπου είναι ο λόγος.

3.Ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώον…με την ικανότητα λόγου=ο λόγος είναι η ειδοποιός διαφορά της πολιτικής κοινωνίας των ανθρώπων από αυτές που συγκροτούν τα άλλα ζώα.Υπονοείται και η σκέψη και η έκφρασή της,δηλαδή η γλωσσική επικοινωνία με την οποία εξωτερικεύεται μια λογικά δομημένη και νοηματικά μεστή σκέψη.Είναι το μόνο μέσο με το οποίο μπορεί κανείς να συλλάβει το ευχάριστο και δυσάρεστο,το ωφέλιμο και βλαβερό,δίκαιο και άδικο…΄Όμως αυτά υπονοούν την πόλη-κράτος,γιατί εκεί υπάρχει η συμμετοχή σε δραστηριότητες που μπορεί να οδηγήσουν ή να προκαλέσουν τα ανάλογα.Ολόγος,λοιπόν,είναι βασική προϋπόθεση συγκρότησης κοινωνίας

4.Η απλή φωνή…στοάλλο=Η απλή φωνή δεν είναι παρά η άναθρη κραυγή με την οποία τα ζώα εκφράζουν αισθανόμενα μόνο το ευχάριστο ή δυσάρεστο.Τα όρια της φωνής των ζώων είναι περιορισμένα.Φτάνουν ως εκεί που η φύση επέτρεψε, για να έχουν τη δική τους αυτάρκεια, να επιβιώνουν και να εκπληρώνουν το σκοπό της ύπαρξής τους.

5.του λόγου όμως…τηνπόλη=η ικανότητα του ανθρώπου και ανώτερη και πιο σύνθετη είναι.Ο άνθρωπος υψώνεται πάνω από την κατ’ αίσθηση αντίληψη, εκφράζει συναισθήματα,αλλά και κατανοεί ιδέες και αφηρημένες έννοιες που αντικατοπτρίζουν αξίες και είναι ενδεικτικές πολιτισμού.Αυτές μας τις δίνει ο Αριστοτέλης σε ζεύγη αντιθέτων,όπως ωφέλιμο-βλαβερό,καλό-κακό,δίκαιο-άδικο.Αυτές οι έννοιες μάλιστα αποτελούν τους συνδετικούς κρίκους των μελών της πολιτικής κοινότητας.΄Ετσι,η πολιτειακή κοινότητα είναι μια υπερβιολογικήκοινωνία,δηλαδήηθική,όπου οι ιδέες και αξίες εν τέλει επικρατούν,εφόσον βέβαια η πόλη έχει εξασφαλίσει το <ζῆν>μέσω της αυτάρκειας και με τον τρόπο αυτό επιδιώκει την ευδαιμονία,το<εὖζῆν>.

6.ως (ίδια)λέξη,όπως,αςπούμε,αν μιλάμε για πέτρινο χέρι=Ο άνθρωπος δίχως πόλη είναι σαν το χέρι που αποκόπηκε από το σώμα.Και ως ζωντανό όργανο και ως νεκρό-πέτρινο-έχει την ίδια ονομασία,μόνο που στη δεύτερη περίπτωση λείπει η κίνηση,ηζωή.Ηψυχή,δίνει,κατά τον Αριστοτέλη,ζωή και κίνηση στο ανθρώπινο σώμα: «τοῦζῶντος σώματος αἰτίακαὶἀρχή>(Περί ψυχῆς,415 b7).Δίχως αυτήν η ζωή παύει και τα όργανα του σώματος είναι άψυχα όντα.

7.Γιατί αν είναι αλήθειότι…τα μέρη προς το όλον=στην πολιτική κοινωνία,που είναι το όλο,εκπληρώνεται ο τελικός σκοπός της κοινωνικής ζωής του ανθρώπου,που είναι η αυτάρκειά του.΄Όπως και ο W.Kullmannυποστηρίζει,ως φύση ο Αριστοτέλης χαρακτηρίζει και την έκβαση,το τέλος μιας εξέλιξης.Αυτό σημαίνει ότι η αρχή εμπεριέχει και το τέλος.Ο πολλαπλασιασμός των δυνάμεων,από την άλλη,ο καταμερισμός της εργασίας διασφαλίζει τον ατομικό βίο.Αν ο άνθρωπος αποχωριστεί από την πολιτική κοινωνία,παύει να είναι αυτάρκης και δεν μπορεί να εκπληρώσει το σκοπό του.Το άτομο λειτουργεί ως μέλος της πολιτικής κοινωνίας και παίρνει τη θέση του και τον προορισμό του σ΄αυτήν έχοντας ο καθένας τη συγκεκριμένη θέση και αποστολή ως μέρος αυτού του οργανισμού.

Διπλά προηγείται η πόλις:

-οντολογικά,καθώς η πόλη προϋπάρχει ως σκοπός(=τέλος)των άλλων κοινωνιών

=αξιολογικά, επειδή η καταστροφή του όλου θα οδηγήσει μοιραία στην καταστροφή των άλλων κοινωνιών. Το παράδειγμα με το χέρι δείχνει ότι το σώμα προηγείται των μερών κι έτσι γενικεύοντας το «όλον προηγείται του μέρους».Έτσι, η πόλη δεν είναι μόνο μια φυσική ύπαρξη.Η φύση δημιούργησε την πόλη ως προϋπόθεση, για να υπάρξουν  και οι άλλες μορφές κοινωνικής συμβίωσης.Η φύση δηλαδή προόριζε τον άνθρωπο να ζήσει σε πόλη από τη στιγμή της γένεσής του.Δεν μπορεί να νοηθεί άνθρωπος να ζει μόνος του και να είναι αυτάρκης.Θα ήταν ζώο ή θεός.

Ο Συλλογισμός

1.Η φύση δεν κάνει τίποτα δίχως λόγο

2.Η φύση έδωσε μόνο στον άνθρωπο προνομιακά τη δυνατότητα να αντιλαμβάνεται και να εκφράζει με το λόγο το καλό και κακό,το δίκαιο και άδικο

3.Η δυνατότητα αυτή είναι βασική προϋπόθεση για τη δημιουργία πολιτικής κοινότητας

Άρα:η φύση έδωσε στον άνθρωπο αυτή τη δυνατότητα,γιατί τον προορίζει να ζει μέσα σε μια οργανωμένη κοινότητα,όπου καμιά συμβίωση,ασφάλεια,ευδαιμονία και αυτάρκεια δε θα ήταν δυνατή δίχως τη δυνατότητα να αντιλαμβάνεται το καλό και κακό,το ωφέλιμο και βλαβερό,το όσιο και ανόσιο.

8. Το όλο προηγείται από το μέρος

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης επιχειρεί και πάλι να στηρίξει την άποψή του ότι η πόλη ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως και, επομένως, ότι “ο άνθρωπος είναι ζῷονπολιτικόν”. Αυτό το επιχειρεί προβάλλοντας μια άλλη σημαντική ιδέα του, ότι δηλαδή “στην τάξη της φύσης η πόλη (δηλ. το όλον) προηγείται από την οικογένεια κι από τον καθένα μας ως άτομο (δηλ. τα μέρη”).Για να φτάσει σ' αυτή την ιδέα ο Αριστοτέλης, ξεκινά από την εμπειρική παρατήρηση ότι “αν πάψει να υπάρχει το σώμα ως σύνολο, δε θα υπάρχει πια ούτε πόδι ούτε χέρι”.Αυτή η παρατήρηση τον οδηγεί στο συμπέρασμα ότι “το σώμα προηγείται, στην πραγματικότητα, από το χέρι ή το πόδι”. Γενικεύοντας αυτό το συμπέρασμα φτάνει στη διατύπωση: “Το όλον προηγείται του μέρους”. Από αυτή τη διατύπωση καταλήγει στο γενικό συμπέρασμα ότι “στην τάξη της φύσης η πόλη προηγείταιαπό την οικογένεια κι από τον καθένα μας ως άτομο”.

Η πόλη, επομένως, δεν είναι μόνο μια φυσική ύπαρξη. Στην πραγματικότητα η φύση δημιούργησε την “πόλη” ως προϋπόθεση για να υπάρξουν και οι άλλες μορφές κοινωνικής συμβίωσης. Αυτό σημαίνει ότι η φύση προόριζε τον άνθρωπο να ζήσει σε πόλη από τη στιγμή της “γένεσής” του. Και δεν μπορεί να νοηθεί άνθρωπος που ζει μεμονωμένα, αφού μόνος του δεν μπορεί να είναι αυτάρκης και, επομένως, δεν μπορεί να υπάρχει λειτουργικά. Το άτομο που έχει απόλυτη αυτάρκεια, που αισθάνεται ότι μπορεί να ζει χωρίς να χρειάζεται κανέναν άλλο δίπλα του, θα είναι άνθρωπος μόνο στο όνομα.Στην πραγματικότητα θα είναι “ή ζώο ή θεός”, δηλαδή ή ον ανώτερο από τη φύση του ανθρώπου ή κατώτερό της.

Είναι φανερό ότι η τόσο άμεση συσχέτιση των δύο θέσεων του Αριστοτέλη α) “η πόλη ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως” και β) “η πόλη προηγείται από το κάθε επιμέρους άτομο” υποδηλώνει την πίστη του ότι “η πόλη υπάρχει εκ φύσεως, με το νόημα ότι αυτή είναι το όλον προς το οποίο τείνει το άτομο”.

Αριστοτέλης και σοφιστές

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης προσπαθεί να αποδείξει ότι:

-η τάση του ανθρώπου προς την “πολιτική κοινωνία” είναι μια τάση φυσική,

-η τάση του αυτή είναι στη φύση προγενέστερη από τα επιμέρους ανθρώπινα όντα (ως άτομα και ως οικογένεια).΄Οτι, επομένως, όταν οι άνθρωποι δημιουργούσαν για πρώτη φορά την πόλη, απλώς έκαναν πραγματικότητα κάτι για το οποίο τους είχε ήδη προετοιμάσει η φύση, αφού γι' αυτό τους προόριζε.

Ο λόγος αυτός του Αριστοτέλη μοιάζει να απαντά σε κάποιες αντίθετες απόψεις που διατυπώθηκαν από ορισμένους σοφιστές.

-Πολλοί σοφιστές υποστήριζαν ότι “η πόλη είναι προϊόν ανάγκης” και ότι “οι πολιτικές κοινωνίες είναι προϊόν συμφωνίας ή σύμβασης (νόμου)(πχ.Πρωταγόρας,Ιππίας,Λυκόφρων,Γλαύκων,Αντιφών,Κριτίας). Ο Αριστοτέλης, αντίθετα, υποστήριζε το φυσικό χαρακτήρα της πόλης και τη χρησιμότητά της. Γι' αυτόν η πόλη είναι “μια φυσική οντότητα, μια πρόβλεψη της φύσης”, η οποία μάλιστα προηγείται και από τα επιμέρους άτομα.

-Οι σοφιστές υποστήριζαν ότι “η πολιτική κοινωνία αποτελεί βιασμό της ανθρώπινης φύσης”(Καλλικής=δίκαιοισχυρότερου,με την ατομικιστική έννοια/Ιππίας,Αντιφών,Αλκιδάμας υπέρμαχοι του φυσικού δικαίου με την ανθρωπιστική έννοια,ισότητα των ανθρώπων), ενώ ο Αριστοτέλης υποστήριζε ότι “η τάση του ανθρώπου προς την πολιτική κοινωνία είναι μια τάση φυσική" και, επομένως, “η πόλη δεν έρχεται σε καμιά αντίθεση προς τη φύση του ανθρώπου”.

Σύγκριση θεωριών

Οι νεότερες θωρίες(Locke,Hobbes,Rausseau)που αναφέρονται στην ύπαρξη <κοινωνικού συμβολαίου>ανάμεσα σε άρχοντες και αρχόμενους, όπως είδαμε στην προηγούμενη ενότητα, είναι ουσιαστικά αντίθετες με τη θεωρία του Αριστοτέλη.Αν η πολιτική κοινότητα είναι φυσική ύπαρξη,τότε δεν υπάρχει η ανάγκη κοινωνικού συμβολαίου.Ωστόσο,ρητά αναφέρει ο Rausseau πως η κοινωνική ευταξία είναι ιερό προνόμιο στο οποίο στηρίζονται όλα τα άλλα.Το προνόμιο όμως αυτό δε δόθηκε Φύσει.Σκοπός του κράτους είναι η ισότητα και ελευθερία των πολιτών.Αντίθετα,για τον Αριστοτέλη το <ζῆν>και<εὖζῆν>υλοποιούν την τέλεια αυτάρκη ζωή.Για τον Rausseau η κοινωνία,το κράτος είναι θέσει,νόμῳ.Η φύση δημιούργησε τον άνθρωπο ευτυχισμένο και αγαθό,αλλά η κοινωνία του στερεί αυτά τα αγαθά,απόρροιαεκμετάλλευσης,αυταρχισμού,καταπίεσης των αριστοκρατικών κύκλων και της εκκλησίας έναντι των κατώτερων τάξεων.Βασικός όρος του συμβολαίου είναι η ολοκληρωτική προσχώρηση του πολίτη με όλα τα δικαιώματα στην κοινωνία.Έτσι,όλοι γίνονται ίσοι,ελεύθεροι,εφόσον η κοινότητα,ως η γενική θέληση θα ψηφίζει τους νόμους,άρα ο νόμος θα εκφράζει τη γενική θέληση.Κι επειδή η κοινότητα ενσαρκώνει τη γενική θέληση,έχει ηθική προτεραιότητα έναντι του κάθε πολίτη χωριστά.Αυτή η σκέψη συμφωνεί με την ανάλογη του Αριστοτέλη,αν δεχτούμε βέβαια ότι το <πρότερον>έχει αξιολογική σημασία.Από την άλλη,λέγοντας ο Αριστοτέλης ότι ο άπολις διά φύσιν είναι ή θηρίο ή θεός στην ουσία απαντά στον Καλλικλή που υποστήριζε ότι η κοινωνία είναι δημιούργημα των δυνατών με σκοπό την επιβολή των απόψεών τους=δίκαιο του ισχυρότερου.Ο Αριστοτέλης τονίζει την προτεραιότητα της κοινωνικής ηθικής με τον πρωταρχικό ρόλο που δίνει στον ανθρώπινο λόγο.

9. ….και αυτά να τα κάνουν φανερά το ένα στο άλλο=Γεγονός είναι ότι ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε γενικότερη και συνεπέστερη προς το όλο του φιλοσοφικό σύστημα διάκρισης των όντων.Για τον Αριστοτέλη υπάρχουν δυο κατηγορίες όντων:

=τα έμψυχα και άψυχα.

-Η ζωή είναι η εναρμονισμένη σύνθεση ψυχής και σώματος.

-Η ψυχή είναι ενεργός δύναμη.Ορίζεται από τις τρεις δυνάμεις της:

=θρεπτική

=αισθητική

=διανοητική(Περί ψυχῆς,ΙΙΙ,ΙΙ.36).

-το σώμα είναι φυσικό όργανο της ψυχής.

-ΑΡΑ:έμψυχα είναι όσα έχουν ζωή,δηλαδή έμφυτη τάση προς διαιώνιση του είδους.

-Η αίσθηση,όμως,διαχωρίζει ζώα και φυτά,τα οποία δεν έχουν αίσθηση και κίνηση.

10.Κι ενώ ο άνθρωπος γεννιέται με τα όπλα του λόγου,που τα χρησιμοποιεί για πρακτικούς σκοπούς,σοφία και αρετή,είναι τόσο εύκολο γι αυτόν να τα χρησιμοποιήσει για αντίθετους σκοπούς.Ο άνθρωπος δίχως αρετή είναι<ζούγκλα>,ο πλέον ανήθικος και χείριστος.Γι αυτό και η δικαιοσύνη είναι το χαρακτηριστικό της πόλης.Είναι η συμφωνία των μελών μιας πολιτικής κοινωνίας και η αίσθηση του δικαίου αποφασίζει για το τι είναι δίκαιο.

11. Η προβολή της υπεροχής του όλου έναντι του μέρους έχει και πολιτικές υποδηλώσεις: οι μεγάλοι στοχαστές του 5ου και του 4ου π.χ. αιώνα δεν κουράζονται να επαναλαμβάνουν, σε μια περίοδο κατά την οποία η φθορά του πολιτικού ήθους έκανε αισθητές τις φυγόκε­ντρες δυνάμεις χαλάρωσης του κοινωνικού ιστού, ό­τι ηθικό χρέος αλλά και προσωπικό συμφέρον του καθενός είναι να ανα­γνωρίζει προτεραιότητα στην προκοπή της πολιτικής κοινότητας. Περίφη­μες είναι, σχετικά, οι παραινέσεις του Περικλή προς τους Αθηναίους: «Ἐγὼγὰρἡγοῦμαιπόλινπλείωξύμπασανὁρθουμένηνὠφελεῖντοὺςἰδιώ­ταςἤ καθ' ἓκαστοντῶνπολιτῶνεὐπραγοῦσαν, ἁθρόανδὲσφαλλομένην. Καλῶςμὲνγὰρφερόμενσςἀνὴρτὸ καθ' ἑαυτὸν διαφθειρομένης τῆς πα­τρίδος οὐδὲνἧσσσνξυναπόλλυται, κακοτυχῶνδὲἐνεὐτυxούσῃπσλλῷμᾶλλσν διασώζεται»(Θουκ.ΙΙ,60,2-4).Απόδειξη της υπεροχής του όλου έναντι του μέρους είναι το ότι, όταν κα­ταστραφεί το όλο, τότε το μέρος - το, χέρι ή το πόδι, για παράδειγμα – δεν υπάρχει πραγματικά, υπάρχει μόνο κατ' όνομα. Αν το όλο κατατείνει σε έ­να σκοπό, αυτόν τον πετυχαίνει εκπληρώνοντας ορισμένες λειτουργίες. Τις λειτουργίες όμως αυτές τις εκπληρώνει ως σύνολο: συνέχοντας, συντονί­ζοντας και εναρμονίζοντας τα επιμέρους στοιχεία, από τα οποία έχει συ­ντεθεί, αξιοποιεί το καθένα από αυτά και ταυτόχρονα όλα μαζί και έτσι υπηρετεί το γενικό σκοπό, στον οποίο κατατείνει ως κάτι το ενιαίο. Αντί­θετα, όταν το σύνολο καταστρέφεται, τα μέρη αποκόπτονται από τον κορμό, του οποίου αποτελούσαν ενεργά όργανα, και αχρηστεύονται, οπότε στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν, γιατί δεν εκπληρώνουν πια καμιά λειτουργία και δεν υπηρετούν κανένα σκοπό. Ένα τέτοιο χέρι ή πόδι εί­ναι τόσο αληθινό όσο και ένα πέτρινο. Είναι χέρι ή πόδι μόνο κατ' όνομα.

Ο Αριστοτέλης συλλαμβάνει την ουσία των ό­ντων με μια προοπτική όχι στατική αλλά δυναμική. Αν εκείνο που χαρα­κτηρίζει ένα ον είναι η ουσία του, το «είδος» του, δηλαδή η μορφή του, η μορφή αυτή δεν είναι ένα ακίνητο σχήμα, είναι μια πηγή δημιουργίας, δραστηριότητας, επιτέλεσης έργου. Το είδος κάθε όντος είναι συνάρτηση της λειτουργίας την οποία εκπληρώνει και του σκοπού στον οποίο κατα­τείνει. Όσον αφορά τα επιμέρους, η λειτουργία καθορίζει το όργανο, δεν καθορίζει το όργανο τη λειτουργία. ¹

Ο πολλαπλα­σιασμός των δυνάμεων και ο καταμερισμός της εργασίας στο σύνολο των δρα­στηριοτήτων διασφαλίζει από κάθε πλευρά τον ατομικό βίο. Επομένως, αν ο άν­θρωπος αποχωρισθεί από την πολιτική κοινωνία, παύει να είναι αυτάρκης και δεν μπορεί να εκπληρώσει τον σκοπό του. Στην ουσία εκμηδενίζεται. Συμβαίνει δηλαδή και γι' αυτόν, ό,τι θα συνέβαινε αν εκμηδενιζόταν το όλον. Άρα, λει­τουργεί το άτομο ως μέλος της πολιτικής κοινωνίας και παίρνει τη θέση του και τον προορισμό του μέσα σ' αυτήν, όπως γίνεται με κάθε επιμέρους οντότητα που έχει συγκεκριμένη θέση και αποστολή ως μέρος ενός συνόλου.

12.Το παράδειγμα του κομμένου χεριού θα επιτρέψει στον Αριστοτέλη να γε­νικεύσει τις παρατηρήσεις του εφαρμόζοντάς τες τώρα στον άνθρωπο. Ό­πως το κομμένο χέρι δεν έχει λειτουργικότητα και αυτοτέλεια, έτσι και ο άνθρωπος, εφόσον αποκοπεί από την κοινότητα, δεν μπορεί να λειτουργή­σει ως άνθρωπος. Γενικεύοντας τις παρατηρήσεις του τονίζει πως όποιος αποκόπτεται από την κοινότητα ή δεν μπορεί να ζει μέσα σε αυτήν, ή είναι τόσο αυτάρκης, ώστε δεν τη χρειάζεται. Στην πρώτη περίπτωση είναι ένα ζώο. Στη δεύτερη είναι θεός.² Αντίθετα, ο άνθρωπος, που τοποθετείται ανάμεσα στο Θεό και στο ζώο, μπορεί να επιβιώσέι και να πραγματώσει την ανθρώπινη ουσία του μόνο εφόσον παραμένει ε­ντεταγμένος στο εσωτερικό της πολιτικής κοινότητας.

ΓΕΝΙΚΑ…

Όταν αναφέρεται ο Αριστοτέλης γενικά στην ιδιότητα του πολιτικού, δεν εκλαμ­βάνει τη λέξη με την ειδική της σημασία, δηλαδή με την έννοια που την περιορίζει στην ελληνική πόλη-κράτος. Γι' αυτό, όπως είδαμε, περιλαμβάνει σ' αυτήν την έν­νοια και πολλά αγελαία ζώα. Όμως η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στα άλλα ζώα και στον άνθρωπο είναι ο λόγος, η γλώσσα. Τα άλλα ζώα έχουν απλώς και μόνο φωνή, ενώ ο άνθρωπος έχει λόγον(σκέψη και έκφραση), του οποίου η λειτουργία εξετάζεται στα πλαίσια της κοινωνικής συμπεριφοράς. Ο λόγος, κατά τον Αριστο­τέλη, αποτελεί το λογικό μέρος της ανθρώπινης ψυχής. Έτσι μπορεί ο άνθρωπος να κατανοεί και να εκφράζει το ωφέλιμο και το βλαβερό, το καλό και το κακό, το δί­καιο και το άδικο, δηλαδή ηθικές και πολιτικές έννοιες. Ο Αριστοτέλης δεν θεωρεί τα ζώα παντελώς στερημένα ορισμένων μαθη­σιακών ικανοτήτων· διαθέτουν κι εκείνα ένα είδος μνήμης και ευφυΐας, στο μέτρο που διαθέτουν και ακοή. Ο άνθρωπος όμως διακρίνεται για τη λογική του σκέ­ψη, που τον καθιστά ικανό να δημιουργεί πολιτισμό. Η επιθυμία για γνώση, η δημιουργική του περιέργεια, η μιμητική του διάθεση είναι στοιχεία που έχουν αφετηρία τον λόγο, που μ' αυτή την έννοια δεν διαθέτουν τα ζώα. Οι άνθρωποι μάλιστα πράττουν πολλά που έρχονται σε αντίθεση προς τη φύση και τη συνή­θεια, αν πεισθούν από τον λόγο ότι αυτό είναι καλύτερο» (Πολιτικά, 1332a 38). Πρόκειται για άγνωστη στα ζώα συμπεριφορά.

Στη συνέχεια ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι το όλον προηγείται του μέρους, έτσι και η πόλη προηγείται της οικογένειας και του καθενός μας. Η αντίληψη αυτή προκύπτει βέβαια από εμπειρικές παρατηρή­σεις, αφού δεν υπάρχει στην ουσία χέρι ή πόδι, αν δεν υπάρχει το σώμα ως σύνολο. Το καθαυτό άτομο εί­ναι σε σχέση με την πολιτεία λογική αφαίρεση, δηλαδή κάτι το οποίο επινοούμε με τη σκέψη μας, χωρίς να υπάρχει στην πραγματικότητα. Πουθενά δεν συναντούμε το άτομο μεμονωμένο. Πάντοτε κάθε άτομο αποτελεί οργανικό μέλος μιας πολιτικής κοινότητας. Το ίδιο ισχύει και για την οικογένεια. Και η οικογένεια βρίσκεται ε­νταγμένη στο ευρύτερο σύνολο, στην πολιτική κοινότητα των ανθρώπων. Επομένως οντολογικά και αξιολογικά προηγείται το όλον του μέρους, αφού και ο σκοπός κάθε επιμέρους είναι το ολοκλήρωμά του, αλλά και η καταστροφή του όλου θα συνεπιφέ­ρει και την καταστροφή του μέρους. Η πόλη αποτελεί τον απώτατο σκοπό των προηγούμενων κοινωνικών μονά­δων. Πραγματικά, «ως φύση ο Αριστοτέλης χαρακτηρίζει και την έκβαση, το τέλος μιας εξέλιξης. Αυτό σημαίνει ότι η αρχή εμπεριέχει "κατά κανόνα" και το τέλος»(W. Kullmann, ό.π., σελ. 101). Γι' αυτό και ο νους ή ό,τι είναι άριστο στον άνθρωπο κυριαρχεί κατά φύσιv(Ηθ.Νικ.1177a 14).Επειδή, τέλος, μόνο μέσα στην πόλη-κράτος υπάρχει αυτάρκεια, το μη αύταρ­κες άτομο είναι λειτουργικά ανύπαρκτο, αλλά και το απολύτως αύταρκες άτομο θα είναι "ή θεός ή ζώο", κάτι δηλαδή που ξεπερνά τη φύση του ανθρώπου ή είναι κατώ­τερο από αυτήν» (Δ. Λυπουρλής).

1. Άλλος ένας συλλογισμός για την απόδειξη της άποψης ότι ο άνθρωπος είναι φύσει πολιτικονoν:

α. Η φύση δεν κάνει τίποτε στην τύχη.

β. Η φύση προίκισε μόνο τον άνθρωπο από όλα τα ζώα με λόγο.

γ. Ο λόγος είναι το εφόδιο, για να αντιλαμβάνεται κανείς το καλό και το κακό, το δίκαιο και το άδικο.

δ. Η κατανόηση του καλού και του κακού, του δίκαιου και του άδικου είναι οι απαραίτητες προϋποθέσεις για να γίνουν πόλεις.

ε. Άρα, ο άνθρωπος είναι προορισμένος να ζει σε πόλεις, αφού προικίστηκε -όχι τυχαία, αλλά για κάποιον σκοπό- με το λόγο, ο οποίος τον οδηγεί στη γνώση του δίκαιου και του άδικου, μια γνώση που οδηγεί τον άνθρωπο στη συγκρότηση πόλης.

2. Ο τελολογικός χαρακτήρας της φιλοσοφίας του Αριστοτέλη

Τα σημεία της ενότητας αυτής, όπου προβάλλεται ο τελολογικός χαρακτήρας, είναι τα ακόλουθα:

α. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η φύση δεν κάνει τίποτε χωρίς λόγο και αιτία, αντιθέτως, όλα γίνονται για κάποιο σκοπό.

β. Υποστηρίζει ότι τα ζώα έχουν μόνο φωνή και όχι έναρθρο λόγο, γιατί είναι προορισμένα από τη φύση να εκφράζουν απλώς το ευχάριστο και το δυσάρεστο και τίποτε περισσότερο από αυτό.

γ. Διατυπώνει την άποψη ότι ο άνθρωπος προικίστηκε από τη φύση με το λόγο για ένα συγκεκριμένο σκοπό: για να αντιλαμβάνεται το άδικο και το δίκαιο και έτσι να συγκροτήσει πόλεις.

δ. Υποστηρίζει ότι το κάθε αντικείμενο θεωρείται αυτό που λέει το όνομά του, μόνο όταν μπορεί να επιτελεί τις λειτουργίες του και το σκοπό, για τον οποίο προορίζεται, αλλιώς δεν μπορεί να θεωρείται ότι είναι αυτό, το οποίο ονομάζεται, όπως, για παράδειγμα, το χέρι είναι χέρι μόνο εφόσον επιτελεί το σκοπό για τον οποίο έχει προοριστεί.

                               

3. Ο εμπειρικός χαρακτήρας της φιλοσοφίας του Αριστοτέλη

Όπως ήδη έχουμε πει σε αρκετά σημεία, ο Αριστοτέλης, εκτός από θεωρητικός φιλόσοφος, ο οποίος στηρίζεται σε συλλογισμούς, επιχειρήματα και θεωρητικές συλλήψεις, είναι και εμπειρικός, δηλαδή βασίζεται σε παρατηρήσεις με τις οποίες τον τροφοδοτεί ο εξωτερικός κόσμος, μέσω των αισθήσεών του. Έτσι, βλέπουμε ότι στην προσπάθειά του να καταστήσει κατανοητή τη σχέση του μέρους με το όλο, χρησιμοποιεί το παράδειγμα με το χέρι και το σώμα, δηλαδή ένα παράδειγμα σαφές και κατανοητό από όλους, αφού προέρχεται από γνωστές, καθημερινές εικόνες και καταστάσεις των ανθρώπων.

Η συλλογιστική πορεία για την απόδειξη ότι το όλον προηγείται του μέρους

α. Το χέρι είναι ένα μέρος ενός συνόλου (όλον), το οποίο είναι το σώμα.

β. Αν καταστραφεί το όλον (σώμα), το χέρι παύει να υπάρχει, δηλαδή καταστρέφεται και αυτό.

γ. Άρα, το όλον είναι προϋπόθεση απαραίτητη για την ύπαρξη του μέρους.

Ο συλλογισμός αυτός διατυπώνεται αναλογικά και ως προς την πόλη και τον άνθρωπο, ως εξής:

α. Ο άνθρωπος είναι ένα μέρος ενός όλου, δηλαδή της πόλης.

β. Αν καταστραφεί το όλον (πόλη), ο άνθρωπος υφίσταται, επίσης, την καταστροφή.

γ. Άρα, το όλον είναι προϋπόθεση απαραίτητη για την ύπαρξη του μέρους.

Οι συλλογισμοί αυτοί είναι επαγωγικοί. Ο Αριστοτέλης, δηλαδή, ξεκινά από την παρατήρηση για κάποια επιμέρους αντικείμενα και οδηγείται σε ένα συμπέρασμα για κάτι το γενικό.

4. Η σύγκριση των ανθρώπων με τα άλλα ζώα

Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τις διαφορετικές δυνατότητες και προοπτικές των ανθρώπων σε σχέση με τα ζώα. Τις διαφορές αυτές θα μπορούσαμε να τις συνοψίσουμε ως εξής:

άνθρωπος	ζώα
Δημιουργεί οργανωμένη πολιτική κοινωνία.	Δημιουργούν στοιχειώδεις κοινωνίες, υπό μορφή αγέλης
Εφοδιασμένος με λόγο.	Εφοδιασμένα με φωνή (άναρθρες κραυγές).
Δυνατότητα να διακρίνει: ευχάριστο - δυσάρεστο ωφέλιμο - βλαβερό καλό - κακό δίκαιο - άδικο.	Δ υνατότητα να διακρίνουν ευχάριστο - δυσάρεστο.

1. Σε ποια σημεία του κειμένου φαίνεται η τελεολογική σκέψη του Αριστοτέλη; Να τα εξηγήσετε.

Η τελεολογική σκέψη του Αριστοτέλη είναι εμφανής στο πρώτο μέρος του κειμένου: «Είναι, νομίζω, φανερό, … την οικογένεια και την πόλη». Εκεί, ο Αριστοτέλης διακρίνει δύο ειδών κοινωνίες: την κοινωνία των ζώων και την πολιτική κοινωνία των ανθρώπων. Καθεμία από αυτές είναι εφοδιασμένη από τη φύση, η οποία δεν κάνει τίποτα δίχως λόγο και αιτία (τελεολογική αντίληψη), με τα εργαλεία εκείνα που της είναι απαραίτητα για να φτάσει στον τελικό της στόχο και προορισμό.

Έτσι, λοιπόν, η φύση εφοδίασε τα ζώα με τον λόγο, με τη μορφή της φωνής, των άναρθρων κραυγών. Μ’ αυτές τα ζώα μπορούν απλώς να αντιλαμβάνονται και να μεταδίδουν το ένα στο άλλο το συναίσθημα του ευχάριστου και του δυσάρεστου, γιατί μόνο αυτό τους είναι απαραίτητο για να επιβιώνουν και να εκπληρώνουν τον σκοπό της ύπαρξής τους.

Από την άλλη, η φύση εφοδίασε τον άνθρωπο με τον λόγο, με τη μορφή τόσο του έναρθρου λόγου όσο και της λογικής σκέψης, επειδή τον προόριζε να ζήσει μέσα σε πολιτική κοινωνία. Πρόκειται για μια σύνθετη και ανώτερη ικανότητα από αυτή των ζώων, που αποτελεί και την ειδοποιό διαφορά του ανθρώπου από τα άλλα ζώα. Τον βοηθά όχι μόνο να εκφράζει τα συναισθήματά του, αλλά και να αντιλαμβάνεται και να κάνει φανερές σύνθετες αφηρημένες έννοιες και αξίες, όπως είναι το καλό και το κακό, το ωφέλιμο και το βλαβερό, το δίκαιο και το άδικο και άλλες παρόμοιες, όπως είναι το όμορφο και το άσχημο, το όσιο και το ανόσιο. Χάρη σ’ αυτές ο άνθρωπος δεν καταφέρνει μόνο να επιβιώσει, αλλά και να επιτύχει ανώτερους στόχους, όπως να συγκροτήσει κοινωνίες (οικογένεια και πόλη) και να δημιουργήσει πολιτισμό (να αναπτύξει τα γράμματα, τις τέχνες, να θεσπίσει νόμους κτλ).

2. Ο Αριστοτέλης διατυπώνει τη θέση ότι «στην τάξη της φύσης η πόλη προηγείται από την οικογένεια κι απ’ τον καθένα μας ως άτομο». Πώς εννοεί ο φιλόσοφος αυτή την προτεραιότητα της πόλης και με ποιο παράδειγμα στηρίζει τη θέση του;

Ο Αριστοτέλης διατυπώνει τη θέση ότι «στην τάξη της φύσης η πόλη προηγείται από την οικογένεια κι απ’ τον καθένα μας ως άτομο». Το ρήμα «προηγείται» δεν έχει εδώ χρονική σημασία αλλά:

α) οντολογική: απαραίτητη προϋπόθεση για να υπάρξει το μέρος είναι να υπάρχει το όλον, δηλαδή η πόλις, γιατί μόνο μέσα σε αυτή τα μέρη (η οικογένεια, το χωριό και το κάθε επιμέρους άτομο) πραγματώνουν τον σκοπό της ύπαρξής τους, το «τέλος» τους, ενώ έξω απ’ αυτή τα μέρη μένουν ανολοκλήρωτα και

β) αξιολογική: ιεραρχικά, το όλον, δηλαδή η πόλη, ως ολοκληρωμένο σύνολο, βρίσκεται πιο ψηλά από το μέρος, δηλαδή την οικογένεια, το χωριό και το κάθε επιμέρους άτομο. Άλλωστε, όπως είδαμε και στην προηγούμενη ενότητα, η πόλη αποτελεί εξέλιξη, ολοκλήρωση της οικογένειας και του χωριού και επομένως, τελειότερη μορφή κοινωνίας.

Για να στηρίξει τη θέση αυτή θα παραθέσει ένα παράδειγμα που προέρχεται από εμπειρική παρατήρηση: το παράδειγμα με το σώμα και τα μέλη του. Σύμφωνα με αυτό, αν πεθάνει το σώμα, που αποτελεί το όλον, δεν θα υπάρχουν ούτε τα μέλη του παρά μόνο το όνομά τους. Κι αυτό γιατί κάθε μέλος, όπως για παράδειγμα το χέρι, είναι λειτουργικό μόνο όσο υπάρχει το σώμα. Διαφορετικά θα πάψει να επιτελεί τις λειτουργίες που επιτελούσε και δεν θα είναι πια χέρι, αλλά θα του έχει μείνει μόνο το όνομα «χέρι». Επομένως, το σώμα είναι η προϋπόθεση για να υπάρχουν τα μέλη, ή διαφορετικά, το σώμα ως όλον προηγείται του μέρους.

Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με την πόλη, που αποτελεί το όλον, και τους πολίτες, που αποτελούν τα μέρη της. Αν χαθεί η πόλη, τότε θα είναι λειτουργικά ανύπαρκτοι και οι πολίτες, γιατί αποτελούν οργανικό και αναπόσπαστο μέρος της, καθώς μόνο η πόλη μπορεί να τους προσφέρει αυτάρκεια. Αν ο άνθρωπος ήταν αυτάρκης από μόνος του και δεν χρειαζόταν την πόλη, τότε δεν θα ήταν προορισμένος από τη φύση να ζει σε πόλεις. Ένας τέτοιος άνθρωπος, όμως, δεν μπορεί παρά να είναι ή ζώο ή θεός. Έτσι, εξάγεται το συμπέρασμα ότι η πόλη αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη των μελών της και ότι προηγείται από αυτά, δηλαδή το όλον προηγείται του μέρους.

Τα παραπάνω μπορούν να διατυπωθούν συνοπτικά με τον εξής παραγωγικό συλλογισμό:

1η προκείμενη: στην τάξη της φύσης το όλον προηγείται του μέρους.
2η προκείμενη: η πόλη, βαθμίδα ιεραρχικά ανώτερη στην τάξη της φύσης, είναι ένα όλον και τα μέρη της είναι η οικογένεια, το χωριό και το κάθε επιμέρους άτομο.
Συμπέρασμα: στην τάξη της φύσης η πόλη προηγείται από τα μέρη της, την οικογένεια, το χωριό και το κάθε επιμέρους άτομο.

3. Να συσχετίσετε τις έννοιες αυτάρκεια - πόλις - άτομο, όπως παρουσιάζονται στην ενότητα 13.

Η πόλη δεν είναι μόνο μια φυσική οντότητα, αλλά ταυτόχρονα προηγείται των άλλων μορφών κοινωνικής συμβίωσης. Γι’ αυτό η αυτάρκεια του όλου, της πόλης, που είναι η ύψιστη αυτάρκεια έχει το ουσιαστικότερο νόημα, αφού ταυτίζεται με την ευδαιμονία. Ο άνθρωπος ως μέρος, πραγματώνει την αυτάρκεια του ζώντας μέσα στην πόλη. Ο εκτός πόλης άνθρωπος είναι μη αυτάρκης και μη λειτουργικός. Εκείνος που αισθάνεται ότι είναι τόσο αυτάρκης ώστε να μπορεί να ζει μόνος, θα είναι κάτι εκτός ανθρώπινης φύσης, θα είναι είτε ον ανώτερο (θεός) ή ον κατώτερο (ζώο). Συνεπώς, την αυτάρκειά του ο άνθρωπος την πετυχαίνει ζώντας στην πόλη, γιατί η αυτάρκεια της πόλης μπορεί να διασφαλίσει την αυτάρκεια των μερών.

Ερωτήσεις σχ.εγχειριδίου

1. Προσπάθησε να εκθέσεις με δικά σου λόγια τις διδασκαλίες του Αριστοτέλη: α) ότι ο λόγος αποτελεί γνώρισμα του ανθρώπου, που τον ξεχωρίζει από τα άλλα ζώα, β) ότι στο γεγονός ότι ο άνθρωπος έχει, μόνος αυτός από τα άλλα ζώα, τον λόγο οφείλεται τελικά η δημιουργία των πόλεων.

Η φύση εφοδίασε τα ζώα με τον λόγο, με τη μορφή της φωνής, των άναρθρων κραυγών. Μ’ αυτές τα ζώα μπορούν απλώς να αντιλαμβάνονται και να μεταδίδουν το ένα στο άλλο το συναίσθημα του ευχάριστου και του δυσάρεστου, γιατί μόνο αυτό τους είναι απαραίτητο για να επιβιώνουν και να εκπληρώνουν τον σκοπό της ύπαρξής τους. Από την άλλη, η φύση εφοδίασε τον άνθρωπο με τον λόγο, με τη μορφή τόσο του έναρθρου λόγου όσο και της λογικής, επειδή τον προόριζε να ζήσει μέσα σε πολιτική κοινωνία. Πρόκειται για μια σύνθετη και ανώτερη ικανότητα από αυτή των ζώων, που αποτελεί και την ειδοποιό διαφορά του ανθρώπου από τα άλλα ζώα. Τον βοηθά όχι μόνο να εκφράζει τα συναισθήματά του, αλλά και να αντιλαμβάνεται και να κάνει φανερές σύνθετες αφηρημένες έννοιες και αξίες, όπως είναι το καλό και το κακό, το ωφέλιμο και το βλαβερό, το δίκαιο και το άδικο και άλλες παρόμοιες, όπως είναι το όμορφο και το άσχημο, το όσιο και το ανόσιο. Χάρη σ’ αυτές ο άνθρωπος δεν καταφέρνει μόνο να επιβιώσει, αλλά και να επιτύχει ανώτερους στόχους, όπως να συγκροτήσει κοινωνίες (οικογένεια και πόλη) και να δημιουργήσει πολιτισμό (να αναπτύξει τα γράμματα, τις τέχνες, να θεσπίσει νόμους κτλ). Οι έννοιες αυτές, που είναι συνιστώσες της πολιτικής αρετής, είναι και για τον Πλάτωνα αναγκαίες για τη δημιουργία των πόλεων. Ας θυμηθούμε την «αἰδῶ» και τη «δίκη» του Πρωταγόρα («ἵν’ εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶδεσμοὶ φιλίας συναγωγοί»), που αποτελούν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για να μπορεί ο άνθρωπος να συμβιώνει αρμονικά με άλλους ανθρώπους και να διατηρεί την ισορροπία στις μεταξύ τους σχέσεις.

2. Ο Αριστοτέλης προσπαθεί στην ενότητα αυτή να αποδείξει: α) ότι η τάση του ανθρώπου προς την «πολιτικὴνκοινωνίαν» είναι μια τάση φυσική, β) ότι η τάση του αυτή είναι στη φύση προγενέστερη από τα επιμέρους ανθρώπινα όντα (ως άτομα και ως οικογένεια)˙ ότι, επομένως, όταν οι άνθρωποι δημιουργούσαν για πρώτη φορά την «πόλη», απλώς έκαναν πραγματικότητα κάτι για το οποίο τους είχε ήδη προετοιμάσει (: τους προόριζε) η φύση. Ο λόγος του Αριστοτέλη μοιάζει στο σημείο αυτό να έχει τον χαρακτήρα μιας απάντησης, και μάλιστα επιθετικής, εναντίον αντίθετων απόψεων. Σημείωσε κάποιες διδασκαλίες των σοφιστών που θα μπορούσαν να είναι οι απόψεις εναντίον των οποίων στρέφεται εδώ επιθετικά ο Αριστοτέλης.

Με τις θέσεις που διατυπώνει ο Αριστοτέλης σ’ αυτή την ενότητα σχετικά με τη γένεση της πόλης φαίνεται να δίνει απάντηση στις θέσεις που διατύπωσαν οι σοφιστές πάνω στο ίδιο θέμα. Οι σοφιστές διακηρύσσοντας τη σχετικότητα των θεσμών, των αξιών, των νόμων και των ηθών πίστευαν πως ό,τι δημιούργησε ο άνθρωπος είναι συμβατικό και όχι αντικειμενικά άξιο. Σχετικά με τη γένεση της πόλης χαρακτηριστικές είναι οι απόψεις του Πρωταγόρα, ο οποίος θεωρούσε ότι η πόλη είναι προϊόν συμφωνίας («νόμῳ»), για να αντιμετωπίσουν οι άνθρωποι τα θηρία, και επομένως, αποτελεί βιασμό της ανθρώπινης φύσης. Ανάλογες θέσεις είχαν διατυπώσει και άλλοι σοφιστές, όπως ο Καλλικλής, ο Λυκόφρονας και κυρίως ο Θρασύμαχος, ο οποίος θεωρούσε ότι οι άνθρωποι συγκρότησαν κοινωνίες με νόμους, για να προστατευτούν από την απόλυτη αδικία που επικρατεί στη φύση. Σ’ αυτές τις απόψεις αντιτίθεται ο Αριστοτέλης, ο οποίος πίστευε: α) ότι η πόλη είναι μια φυσική οντότητα, μια πρόβλεψη της φύσης, που μάλιστα προηγείται και από τα επιμέρους άτομα και β) ότι η τάση του ανθρώπου προς την «πολιτικὴνκοινωνίαν» είναι μια τάση φυσική και, άρα, η πόλη δεν έρχεται σε καμία αντίθεση προς τη φύση του ανθρώπου.

3. Τι, στην πραγματικότητα, προσπαθεί ο Αριστοτέλης να αποδείξει με τον λόγο του περί όλου και μερών; Με άλλα λόγια: Σε ποιο λογικό συμπέρασμα πιστεύει ότι θα μας οδηγήσει, άμα αποδείξει ότι τα μέρη προϋποθέτουν το όλον;

Ο Αριστοτέλης διατυπώνει τη θέση ότι στην τάξη της φύσης το όλον, δηλαδή η πόλη, προηγείται του μέρους, δηλαδή της οικογένειας, του χωριού και του κάθε επιμέρους ατόμου. Η προτεραιότητα της πόλης δεν έχει εδώ χρονική σημασία αλλά:

α)οντολογική: απαραίτητη προϋπόθεση για να υπάρξει το μέρος είναι να υπάρχει το όλον, δηλαδή η πόλις, γιατί μόνο μέσα σε αυτή τα μέρη (η οικογένεια, το χωριό και το κάθε επιμέρους άτομο) πραγματώνουν τον σκοπό της ύπαρξής τους, το «τέλος» τους, ενώ έξω απ’ αυτή τα μέρη μένουν ανολοκλήρωτα και

β)αξιολογική: ιεραρχικά, το όλον, δηλαδή η πόλη, ως ολοκληρωμένο σύνολο, βρίσκεται πιο ψηλά από το μέρος, δηλαδή την οικογένεια, το χωριό και το κάθε επιμέρους άτομο. Άλλωστε, όπως είδαμε και στην προηγούμενη ενότητα, η πόλη αποτελεί εξέλιξη, ολοκλήρωση της οικογένειας και του χωριού και επομένως, τελειότερη μορφή κοινωνίας.

Έτσι, φαίνεται ότι μόνο μέσα στην πόλη ολοκληρώνεται ο τελικός σκοπός του ανθρώπου που είναι η αυτάρκεια. Το άτομο συμμετέχοντας στην πολιτική κοινωνία και ενσυνειδήτως επιτελώντας το έργο του, στοχεύει στον προορισμό του.

·         Ποιο είναι εκείνο το γνώρισμα που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από τα άλλα ζώα και τι παραπάνω του προσφέρει;

Η φύση εφοδίασε τόσο τα ζώα όσο και τον άνθρωπο με την ικανότητα του λόγου. Στα ζώα έδωσε τον λόγο με τη μορφή της φωνής, των άναρθρων κραυγών. Μ’ αυτές μπορούν απλώς να αντιλαμβάνονται και να μεταδίδουν το ένα στο άλλο το συναίσθημα του ευχάριστου και του δυσάρεστου, γιατί μόνο αυτό τους είναι απαραίτητο για να επιβιώνουν και να εκπληρώνουν το σκοπό της ύπαρξής τους.

Από την άλλη, στον άνθρωπο έδωσε τον λόγο, με τη μορφή τόσο του έναρθρου λόγου όσο και της λογικής σκέψης, επειδή τον προόριζε να ζήσει μέσα σε πολιτική κοινωνία. Πρόκειται για μια σύνθετη και ανώτερη ικανότητα από αυτή των ζώων, που αποτελεί και την ειδοποιό διαφορά του ανθρώπου από τα άλλα ζώα. Τον βοηθά όχι μόνο να εκφράζει τα συναισθήματά του, αλλά και να αντιλαμβάνεται και να κάνει φανερές σύνθετες αφηρημένες έννοιες και αξίες, όπως είναι το καλό και το κακό, το ωφέλιμο και το βλαβερό, το δίκαιο και το άδικο και άλλες παρόμοιες, όπως είναι το όμορφο και το άσχημο, το όσιο και το ανόσιο. Χάρη σ’ αυτές ο άνθρωπος δεν καταφέρνει μόνο να επιβιώσει, αλλά και να επιτύχει ανώτερους στόχους, όπως να συγκροτήσει κοινωνίες (οικογένεια και πόλη) και να δημιουργήσει πολιτισμό (να αναπτύξει τα γράμματα, τις τέχνες, να θεσπίσει νόμους κτλ). Οι έννοιες αυτές, που μας θυμίζουν την «αἰδῶ» και τη «δίκη» του Πρωταγόρα («ἵν’ εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶδεσμοὶ φιλίας συναγωγοί»), αποτελούν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για να μπορεί ο άνθρωπος να συμβιώνει αρμονικά με άλλους ανθρώπους και να διατηρεί την ισορροπία στις μεταξύ τους σχέσεις.

·         Σε ποια άλλα ζώα πέρα από τον άνθρωπο αναγνωρίζει ο Αριστοτέλης την ιδιότητα του «πολιτικοῦζῴου» και με ποια έννοια;

Ο Αριστοτέλης εντάσσει στην πολιτική κοινωνία των ανθρώπων και κάποια αγελαία ζώα, με την έννοια ότι αναλαμβάνουν και διεκπεραιώνουν όλα μαζί μια κοινή δραστηριότητα, χωρίς όμως να διαθέτουν έναρθρο λόγο και λογική σκέψη, όπως ο άνθρωπος. Έτσι, στο έργο του «Περὶτὰζῷαἱστορίαι» (488 a 7) μνημονεύει ως «πολιτικά» ζώα, εκτός από τον άνθρωπο, τη μέλισσα, τη σφήκα, το μυρμήγκι και τον γερανό.

Στην περίπτωση αυτών των ζώων, το επίθετο «πολιτικός» χρησιμοποιείται για να δηλώσει μια απλούστερη διαδικασία συμμετοχής σε κοινές δραστηριότητες, ενώ, όταν αναφέρεται στον άνθρωπο, το σημασιολογικό περιεχόμενο του επιθέτου «πολιτικός» διευρύνεται και δηλώνει πιο πολύπλοκες κοινωνικές διαδικασίες. Αυτό εκφράζεται κι από το ποσοτικό επίρρημα συγκριτικού βαθμού «περισσότερο», στην πρώτη πρόταση της ενότητας, όπου γίνεται η σύγκριση του ανθρώπου και των αγελαίων ζώων.

·         Να καταγράψετε με προκείμενες και συμπέρασμα τον συλλογισμό του Αριστοτέλη που αποδεικνύει ότι ο άνθρωπος είναι «φύσει ζῷονπολιτικὸν».

Ο παραγωγικός συλλογισμός με τον οποίο ο Αριστοτέλης αποδεικνύει ότι ο άνθρωπος είναι «φύσει ζῷονπολιτικόν» είναι ο εξής:

1η προκείμενη: Η φύση δεν κάνει τίποτε δίχως λόγο και αιτία.

2η προκείμενη: Η φύση έδωσε στον άνθρωπο ως εργαλείο το λόγο (εργαλείο ανώτερο από την απλή φωνή που έδωσε στα ζώα), για να μπορεί να αντιλαμβάνεται και να κάνει φανερό το ωφέλιμο και το βλαβερό, το καλό και το κακό, το δίκαιο και το άδικο, βασικά στοιχεία για τη συγκρότηση πολιτικής κοινωνίας.

Συμπέρασμα:  Συνεπώς, αφού η φύση έδωσε, όχι τυχαία, στον άνθρωπο τον λόγο, δηλαδή το εργαλείο με το οποίο μπορεί να ζει σε πολιτικές κοινωνίες, συνάγεται ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως «ζῷονπολιτικόν»

Ενότητα 14^η

Στόχοι

1.Να συσχετιστούν οι απόψεις του Αριστοτέλη για τη δικαιοσύνη με αυτές του Πλάτωνα στην Πολιτεία, του Πρωταγόρα στον ομώνυμο διάλογο και γενικότερα στην αρχαιοελληνική παράδοση.

2.Κι εκείνος όμως που πρώτος τη συγκρότησε…=Στο σημείο αυτό θα πρέπει κανείς να προσέξει ότι ο Αριστοτέλης δεν αντιφάσκει με αυτά που διατύπωσε πρίν, ότι δηλαδή η πόλη υπάρχει φύσει, διότι δε δηλώνεται χρονική προτεραιότητα της πόλης, αλλά δίνεται τελεολογική εξήγηση γένεσής της= η πόλη εξηγείται από το τέλος της, που είναι η αυτάρκεια και το εὖζῆν. Τονίζεται η συμφωνία της με τη φύση του ανθρώπου. Άλλο πράγμα η φυσικότητα της πόλης και άλλο η κατασκευή και συγκρότησή της.

3.Εξ αντιθέτου επιβεβαίωση σημασίας της δικαιοσύνης που χρησιμοποιεί ο φιλόσοφος προς επίρρωση της θέσης του

=κατανοητή με βάση τις εμπειρίες της ζωής,τις ιστορικές γνώσεις,την καθημερινή πρακτική.

4.Για τον Αριστοτέλη

=φυσική η τάση κοινωνικής διαβίωσης του ανθρώπου

=ο άνθρωπος που συγκρότησε πολιτική κοινωνία είναι μεγάλος ευεργέτης. Προσδιόρισε:

-μορφή οργάνωσης

-αποτέλεσμα που θα προκύψει.

5.Ο νόμος και η δικαιοσύνη διασφαλίζουν την καλή λειτουργία της ορθής πολιτείας,γιατί:

=η δικαιοσύνη είναι στοιχείο συστατικό της πόλης.

=το δίκαιο άτομο ζει σε απόλυτη συμφωνία με την κοινωνική ηθική της πόλης του

=η δικαιοσύνη είναι αυτό που συγκρατεί την τάξη στην πολιτική κοινωνία.

6.Τα όπλα του ανθρώπου με τα οποία γεννιέται εφοδιασμένος έχουν σκοπό να υπηρετήσουν τη φρόνηση και αρετή

=ο άνθρωπος ωστόσο μπορεί να τα χρησιμοποιήσει και για αντίθετους σκοπούς.

7.Ο δίχως αρετή άνθρωπος είναι το πιο ανόσιο και το πιο άγριο όλων των όντων.

Σημειώσεις

1.είναι φυσική λοιπόν η τάση του ανθρώπου…κοινωνία=Επανέρχεται ο Αριστοτέλης στη βασική θεωρία του για τη φυσική προέλευση της πολιτικής κοινωνίας. Θέλει να αντικρούσει απόψεις σοφιστών, όπως Λυκόφρονα, Θρασύμαχου, ότι τόσο οι νόμοι όσο και η πολιτεία είναι προϊόντα συμβατικών ρυθμίσεων. Σε άλλο σημείο των Πολιτικών του ο Αριστοτέλης υπογραμμίζει ότι οι άνθρωποι, ακόμη κι αν δε χρειάζονται ο ένας τη βοήθεια του άλλου, νιώθουν την επιθυμία να ζήσουν από κοινού, διότι «φύσει μένἒστινἄνθρωποςζῷονπολιτικόν. Διό καὶ μηδέν δεόμενοι τῆς παρά ἀλλήλων βοηθείας οὐκἒλαττονὀρέγονταιτοῦ συζῆν>(1278 b19-21).Συνεχίζει όμως λέγοντας ότι δεν είναι μόνο η φυσική προδιάθεση αλλά και το κοινό συμφέρον που εξαρτάται από το ποσοστό ευτυχίας που η συμβίωση εξασφαλίζει στον καθένα. ΄Ετσι,σκοπός της πολιτικής κοινότητας είναι η ευτυχία του καθενός χωριστά και,ταυτόχρονα,όλων μαζί: «Οὐμὴνἀλλάκαὶτὸκοινῇ συμφέρον συνάγει,καθ΄ὅσονἐπιβάλλει μέρος ἑκάστῳτοῦζῆνκαλῶς.Μάλισταμένοὖντοῦτ΄ἐστίτέλος,καὶκοινῇπᾶσικαὶ χωρίς>.(1278b21-24).

Ο D.W.Ross επισημαίνει ότι από τη σκέψη του Αριστοτέλη απουσιάζει η αναγνώριση άλλων κοινωνικών σχηματισμών,όπως της θρησκείας,τουεπαγγέλματος,δηλαδή κοινοτήτων στις οποίες μετέχει ο άνθρωπος με τη θέλησή του.

2.Κι εκείνος όμως που πρώτος τη συγκρότησε…ευεργέτες του ανθρώπου= Τεράστιες υπηρεσίες προσέφερε στο ανθρώπινο γένος εκείνος που πρώτος συγκρότησε την πολιτική κοινότητα.Η συγκρότηση της πολιτικής κοινωνίας δεν ήταν μια τυφλή και ενστικτώδης ενέργεια του ανθρώπου, αλλά μια λογική και ενσυνείδητη πράξη.Το χάρισμα του λόγου συνετέλεσε σε αυτό. Άλλωστε μια τόσο σημαντική μορφή κοινωνικής οργάνωσης απαιτούσε την ανθρώπινη βούληση και ενέργεια. Ο πρώτος συστήσας πραγμάτωσε σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ενεργοποίησε την εξελεκτική διαδικασία από την οποία προέκυψε η πόλη ως συνένωση, κορύφωση και τελείωση των προηγούμενων κοινωνικών μορφωμάτων.

Οι απόψεις σχετικά με αυτόν είναι δύο:

• Ο Αριστοτέλης εννοεί τη φύση, αφού η πόλη είναι εκ φύσεως
• Μπορεί η πόλη να είναι κάτι φυσικό, αλλά η γέννηση και αύξησή της προϋποθέτουν τη σύμπραξη και συνδρομή του ανθρώπου. Άλλο πράγμα η φυσική ιδιότητα της πόλης και άλλο η κατασκευή και συγκρότησή της.
• Άρα:δεν υπάρχει αντίφαση με την άποψη που διατύπωσε ότι η πόλη υπάρχει εκ φύσεως, διότι με αυτή δε δηλώνει χρονική προτεραιότητα, αλλά εξηγείται ο σκοπός γένεσης της πόλης. Η πόλη «φύσει ἐστίν» και προηγείται των ατόμων ,οίκου και κώμης με την αξιολογική και μεταφυσική σημασία.

3.Δεν υπάρχει πιο ανυπόφορο…που διαθέτει όπλα=Ο άνθρωπος γεννιέται προικισμένος με όπλα που θα του επιτρέψουν να υπηρετήσει τη φρόνηση και την αρετή,όπως η λογική,ησυνείδηση,ηγλώσσα.Η φυσική όμως προδιάθεση του ανθρώπου για το αγαθό δεν προεξοφλεί ότι θα καταλήξει σε αυτό. Είναι πιθανό να οδηγηθεί στο αντίθετο άκρο,στοκακό,αφού δεν αποκλείεται να χρησιμοποιήσει τα όπλα αυτά για αντίθετο σκοπό.Τότε θα έχει αποκοπεί από το νόμο και τη δικαιοσύνη.Τότε από καλύτερο γίνεται το χειρότερο των εμβίωνόντων.Δεν είναι έτσι απλά άδικος, αλλά διαθέτει και όπλα που θα τον κάνουν πιο αποτελεσματικό στο κακό. Χωρίς αρετή ο άνθρωπος είναι το πιο ανίερο και άγριο ζώο. Η επιθυμία πλεονεξίας και αλαζονείας σπρώχνει συχνά τους ανθρώπους στην αδικία,πβ.Πολιτικά,1267a 13 «Ἀδικοῦσιτά μέγιστα διά τάςὑπερβολάς,ἀλλ΄οὐ διά τὰἀναγκαῖα».Οι ανθρώπινες αδικίες, που βρίσκονται στην πλευρά της υπερβολής, γίνονται και για να απολαμβάνουν όσοι τις πράττουν ηδονές άκοπα(1267a 8-9).Φτάνουμε μάλιστα στο δίκαιο του ισχυρότερουόταν η αδικία επιβάλλεται με την ισχύ και την υλική υπεροχή και πρόκειται για την πλέον άθλια μορφή αδικίας.

Τα όπλα που θα του επιτρέψουν να υπηρετήσει τη φρόνηση³ και την αρετή είναι, για παράδειγμα,ηλογική,ησυνείδηση,ηγλώσσα,τα φυσικά του πάθη.Όμως,όπωςείδαμε,η φυσική προδιάθεση του ανθρώπου για το αγαθό δεν προεξοφλεί ότι θα καταλήξει οπωσδήποτε σ΄αυτό.Ο φυσικός προορισμός του ανθρώπου δεν εκπληρώνεται απαραίτητα ως αποτέλεσμα μιας μηχανιστικής ή αυτόματης ακολουθίας που ωστόσο υφίσταται δυνάμει στη φύση.Μπορεί να καταλήξει στην αδικία και να αποκοπεί από το νόμο και τη δικαιοσύνη.

4.Η δικαιοσύνη είναι στοιχείο…στην πολιτική κοινωνία= Οι έννοιες που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης είναι η δίκη,η δικαιοσύνη και το δίκαιο.

• Η δίκη είναι το περί δικαίου συναίσθημα. Στον Πρωταγόρα η αιδώς και η δίκη αποτελούν συνεκτικούς δεσμούς της κοινωνίας, που επιτρέπουν στους ανθρώπους να ομονοήσουν και να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις της πολιτικής τέχνης. Εδώ η δίκη εμπεδώνει την τάξη στην πολιτική κοινωνία, είναι προϋπόθεση εύρυθμης λειτουργίας της.
• Δίκαιο είναι η πραγμάτωση και η εφαρμογή της δίκης στον κοινωνικό βίο
• Δικαιοσύνη είναι η συνισταμένη των αρετών, η ηθική αξία που χρησιμοποιείται ως κριτήριο για τη στάθμιση κάθε φορά του δικαίου. Πολιτικό αγαθό είναι η δικαιοσύνη και κοινωνική έκφραση των αρετών(Η.Ν.1129b 26).Συμπίπτει με τις ενέργειες της πολιτείας να αποδίδει στον καθένα εκείνο που είναι δίκαιο να του ανήκει. Η διανομή αυτή, για τον Αριστοτέλη, εξαρτάται από την κλίμακα των αξιών που δέχεται το κάθε πολίτευμα. Εμπεδώνει την τάξη στην πολιτική κοινωνία, αποτελεί προϋπόθεση εύρυθμης λειτουργίας της πολιτείας. Η δικαιοσύνη είναι τέλεια αρετή όχι όμως καθεαυτή, αλλά σε σχέση με τους άλλους, γι αυτό και στη δικαιοσύνη συμπεριλαμβάνονται όλες οι άλλες αρετές(ἐνδικαιοσύνῃ συλλήβδην πᾶσ’ ἀρετήἒνι).’Ετσι:

-Η δικαιοσύνη είναι η μέγιστη των αρετών

-Μόνο μέσα στην πολιτική κοινότητα εδραιώνεται και καρπο-

φορεί η δικαιοσύνη

-Μόνο η δικαιοσύνη εγγυάται την εύρυθμη λειτουργία της πολι-

τικής κοινότητας

-Μόνο με τη δικαιοσύνη επιτυγχάνεται η τελείωση του ανθρώ-

που

-Η δικαιοσύνη είναι κοινωνική αρετή, καθώς σχετίζεται με τον άλλο

-για την αδιάκοπη παρουσία της στην πόλη φροντίζει ο νόμος

- η φροντίδα αυτή του νόμου προέρχεται από την ανάγκη το άτομο

να ζει συνεχώς σε απόλυτη συμφωνία προς την κοινωνική ηθική της

πόλης. Μόνο έτσι συγκροτείται η πόλη και διασφαλίζεται μέσα σε αυτήν

η τάξη και αρμονία.

ΑΡΑ:η δικαιοσύνη είναι συστατικό στοιχείο της πόλης, σώζει την

πόλη και τον πολίτη, επιβεβαιώνει την ιδιότητα του ανθρώπου ως

όντος πολιτικού και την ηθική και πολιτική συνύπαρξη και αμοι-

βαίο επηρεασμό τους

Προσοχή:

Η δικαιοσύνη είναι διανεμητική και διορθωτική.

=η διανεμητική δικαιοσύνη αποβλέπει στην κατ΄αξίαδιανομή,δε συμπίπτει με την αρχή της ισότητας.Η ισότητα για τον Αριστοτέλη είναι η μεσότητα ανάμεσα στο πλέον και έλαττον,είναι ισότητα προς την αξία του καθενός,όχι ισότητα μεταξύ στοιχείων με διαφορετική αξία(Η.Ν.1131a22)

=η διορθωτική δικαιοσύνη διαφυλάσσει από κάθε διαταραχή που υπονομεύει τη δικαιοσύνη και επαναφέρει τα πράγματα σε ισορροπία.Η διαταραχή των καθορισμένων αναλογιών θίγει την ισότητα

Το περιεχόμενο αυτών των μορφών είναι αναγκαίο να γίνει και περιεχόμενο των νόμων,του πολιτικού δικαίου,το οποίο χωρίζεται σε φυσικό και νομικό.Το φυσικό δίκαιο δε σημαίνει ότι είναι αμετάβλητο.Οι κανόνες του είναι μεταβλητοί,ο λόγος όμως ισχύος του είναι κατά ηθική και λογική αναγκαιότητα.Είναι εκείνο που εκκινώντας από την ιδέα του δικαίου πρέπει να δεχτούμε κατ΄ανάγκη ως δίκαιο.Ενώ ο λόγος ισχύος του νομικού-θετικού δικαίου είναι κατά συνθήκη.

5.Η τελειότητα του πολίτη προσδιορίζεται από την ποιότητα της πόλεως στην οποία ανήκει.Μέσα στην πόλη-κράτος συνυπάρχουν οι όροι της παιδείας,έννομης τάξης που εθίζουν τον πολίτη να ζει ενάρετα.Το κράτος του νόμου και η δικαιοσύνη διασφαλίζουν την καλή λειτουργία κάθε ορθής πολιτείας.Και όταν οι νόμοι δεν αρκούν,τότε οι άρχοντες,εξουσιοδοτημένοι από το νόμο,θα πρέπει να αποφασίζουν <τῇδικαιοτάτῃγνώμῃ>,δηλαδή σύμφωνα με την ιδέα της δικαιοσύνης.(Πολιτικά 1287 a 26).Η δικαιοσύνη δεν είναι μόνο η κυριαρχία του νόμου και της ηθικής στις ανθρώπινες σχέσεις,αλλά και η κοινωνική έκφραση όλων των αρετών(πβ.ἐνδὲ δικαιοσύνη συλλήβδην πᾶσ΄ἀρετήἒνι).Κατά συνέπεια η δικαιοσύνη συγκρατεί τη δημοκρατική πολιτεία,επανορθώνοντας κάθε αδικία και απονέμοντας το δίκαιο μέσα σε πλαίσια ελευθερίας.Ηθική και πολιτική συνυπάρχουν και αμοιβαία επηρεάζονται.

Παραπομπές

1.Πβ.Ηθ.Νικ.1129b25-33: «αὓτημὲνοὖνἡ δικαιοσύνη ἀρετήμένἐστιτελεία,ἀλλ΄οὐχἁπλῶςἀλλάπρὸςἕτερον.καὶ διά τοῦτο πολλάκις κρατίστη τῶνἀρετῶνεἶναιδοκεῖἡδικαιοσύνη,καὶοὐθ’ἕσπεροςοὔθ’ἑῷοςοὓτωθαυμαστός.καὶπαροιμιαζόμενοίφαμεν "ἐνδικαιοσύνῃ συλλήβδην πᾶσ' ἀρετήἒνι.καὶ τελεία μάλιστα ἀρετή,ὃτιτῆς τελείας ἀρετῆςχρῆσίςἐστιν.τελείαδ'ἐστίν,ὃτιὁἒχωναὐτήνκαὶπρὸςἕτερον δύναται τῇἀρετῇχρῆσθαι,ἀλλ΄οὐ μόνον καθ΄αὑτόν».

2.Πολιτικά 1287a 19-29: «Τὸνἄρανόμονἄρχειναἱρετώτερονμᾶλλονἤτῶνπολιτῶνἓνατινά,κατάτὸναὐτόνδὲλόγοντοῦτον,κἄνεἴτιναςἄρχεινβέλτιον,τούτουςκαταστατέοννομοφύλακας,καὶὑπηρέταςτοῖςνόμοις.ἀναγκαῖον γάρ εἶναίτιναςἀρχάς,ἀλλ΄οὐχἓνατοῦτονεἶναιφασι δίκαιον ὁμοίωνγεὂντωνπάντων.Ἀλλάμὴνὃσαγεμὴδοκεῖδύνασθαιδιορίζεινὁνόμος,οὐδ΄ἄνθρωποςἄνδύναιτογνωρίζειν.Ἀλλ΄ἐπίτηδεςπαιδεύσαςὁ νόμος ἐφίστησιτὰ λοιπά "τῇδικαιοτάτῃγνώμῃ"κρίνεινκαὶδιοικεῖντοὺςἄρχοντας,ἒτιδ'ἐπανορθοῦσθαιδίδωσινὃ,τιἄνδόξῃπειρωμένοιςἄμεινονεἶναιτῶν κειμένων».

ΓΕΝΙΚΑ

Ο Αριστοτέλης θεωρεί την κοινωνική ορμή του ανθρώπου προς διαβίωση σε μια πολιτική κοινότητα ως μια φυσική τά­ση. Μέσα στην πόλη-κράτος επιτυγχάνεται η ύψιστη αὐτάρκειαεξασφαλίζει στους πολίτες την επιβίωση (το ζῆν) αλλά και την ευδαι­μονία (το εὖζῆν), την ευζωία. Επομένως αυτός που πρώτος συγκρότησε μια τέ­τοιας μορφής ανθρώπινη κοινωνία είναι πολύ μεγάλος ευεργέτης, γιατί δεν έδειξε μόνο τη μορφή της οργάνωσης, αλλά προσδιόρισε και το τελικό αποτέλεσμα που θα προκύψει. Συνεπώς, όποιος θέλει να δημιουργήσει τέλειους ανθρώπους, πρέπει να δημιουργήσει τέλειους πολίτες και όποιος θέλει να δημιουργήσει τέλειους πολίτες, πρέπει να δημιουργήσει τέ­λεια πολιτεία»

Μέσα στην πόλη-κράτος, τονίζει ο Αριστοτέλης, συνυπάρχουν οι όροι της παι­δείας και της έννομης τάξης, που εθίζουν τον πολίτη να ζει ενάρετα. Όπου οι όροι αυτοί δεν συνυπάρχουν, δεν έχουμε ουσιαστικά πολιτεία, αλλά μια απλή επιμα­χία(= αμυντική συμμαχία) για την εξασφάλιση μερικών ανθρώπων ή κάποιων ομάδων. Μόνο το κράτος του νόμου και η δικαιοσύνη διασφαλίζουν την καλή λει­τουργία κάθε ορθής πολιτείας και όπου οι νόμοι,καθώς είναι γενικοί, δεν αρ­κούν για να ρυθμίσουν τα πράγματα, τότε θα πρέπει οι άρχοντες εξουσιοδοτημέ­νοι,από τον νόμο, να αποφασίσουν σύμφωνα με την ιδέα της δικαιοσύνης (τῇδικαιοτάτῃγνώμῃ).

Κατόπιν ο Αριστοτέλης, συμφωνώντας με τον Πλάτωνα ότι κάθε αρετή είναι-γνώση και σοφία και κάθε κακία είναι άγνοια και αμάθεια, τονίζει ότι ο ανθρώ­πινoς λόγος, δηλαδή η γλώσσα, μπορεί να γίνει το όπλο για να υπηρετηθούν τα θετικά στοιχεία της ψυχής του ανθρώπου, ενώ μπορεί να συμβεί και το αντίθετο. Να επικρατήσει δηλαδή το άλογο στοιχείο της ψυχής, εξαιτίας των ανθρώπινων επιθυμιών, και να γίνει πάλι η γλώσσα το όπλο που θα υπηρετήσει την κακία. Τότε ο άνθρωπος θα κυριαρχείται από τα πάθη, οπότε η ζωή του θα αποτελεί υπερβολή και ἁμαρτίαν, μια λέξη η οποία .στον Αριστοτέλη έχει τη σημασία του ξαστοχήματος και του λάθους. Είναι φυσικό τό­τε ο άνθρωπος να περιέλθει στην κατάσταση του άγριου ζώου, ευρισκόμενος διαρ­κώς υπό το κράτος της ακολασίας, της ασωτίας, της αναισχυντίας και των λοιπών παθών. Γι' αυτό ο άνθρωπος πρέπει να ζει με βάση την αρετή, ενώ και η πολιτεία είναι υποχρεωμένη να προσδιορίζει τα δικαιώματα των πολιτών με βάση τους κα­νόνες του δικαίου. Η δικαιοσύνη δεν είναι μόνο η κυριαρχία του νόμου και της ηθικής στις ανθρώπινες σχέσεις, αλλά είναι και η κοινωνική έκφραση όλων των αρετών (πρβλ. «ἐνδὲτῇδικαιοσύνῃ συλλήβδην πᾶσ' ἀρετὴἒνι»). Κατά συνέπεια η δικαιοσύνη συγκρατεί τη δημοκρατική πολιτεία, επανορθώνοντας κάθε αδικία και απονέμο­ντας το δίκαιο μέσα σε πλαίσια ελευθερίας.

Η έννοια της Δικαιοσύνης

Η ενότητα κλείνει με την αναφορά του Αριστοτέλη στη μεγάλη σημασία που έχει η δικαιοσύνη για τη συγκρότηση πολιτικής κοινωνίας. Αποτελεί κατά τη γνώμη του, συστατικό στοιχείο της πόλης, επειδή είναι σε θέση να εξασφαλίσει την τάξη και την οργάνωση μέσα στην πολιτική κοινωνία. Έτσι, λοιπόν, η δικαιοσύνη νοείται ως:

α) αρετή: είναι η ιδιότητα του ανθρώπου να πράττει με γνώμονα τους γραπτούς νόμους της πολιτείας και δείχνοντας τον απαιτούμενο σεβασμό στους άγραφους νόμους,

β) θεσμός της πολιτείας: είναι το σύνολο των κανόνων που εξασφαλίζουν την τάξη και την αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη,

γ) κοινωνική αρετή: η ιδιότητα του ατόμου να ζει σύμφωνα με την κοινωνική ηθική της πόλης. Η ύπαρξη της δικαιοσύνης αποτελεί την προϋπόθεση για την ύπαρξη και όλων των άλλων αρετών.

Η δικαιοσύνη ως θεσμός της πολιτείας και ως κοινωνική αρετή έχει σαφή πολιτική διάσταση, αφού αυτός που την ασκεί δεν την επιδιώκει μόνο για τον εαυτό του, αλλά για το σύνολο της κοινωνίας. Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζοντας την δικαιοσύνη με την πολιτική κοινωνία, καταξιώνει το πνεύμα του αλτρουισμού και της κοινωνικής αλληλεγγύης, αλλά και θεσμικά κατοχυρώνει την τήρηση και την απόδοση του Δικαίου, ως θεμέλιο συνοχής της πολιτικής κοινωνίας.

Ερμηνευτική ερώτηση 1.

«Κι εκείνος όμως που πρώτος τη συγκρότησε»: Ποιο νόημα αποκτά ύστερα από αυτή τη φράση η διδασκαλία του Αριστοτέλη ότι η «πόλις» ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως;

(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 191)

Ερμηνευτική ερώτηση 2.

«Η δικαιοσύνη είναι στοιχείο συστατικό της πόλης»: Γράψε ένα σύντομο δοκίμιο για την ιδέα αυτή.
(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 191)

Ερμηνευτική ερώτηση 3.

Πώς εξηγεί ο Αριστοτέλης την τάση του ανθρώπου να συνυπάρχει με άλλους ανθρώπους μέσα σε μια κοινωνία, όπως είναι η πόλη;

Ερμηνευτική ερώτηση 4.

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης θεωρούσε τον άνθρωπο το ανώτερο από όλα τα όντα. Ποιον περιορισμό θέτει σ’ αυτή την ενότητα και πώς αποδεικνύει την ορθότητά του;

Ερμηνευτική ερώτηση 5.

Με ποια όπλα εφοδίασε η φύση τον άνθρωπο και με ποιους τρόπους μπορεί αυτός να τα χρησιμοποιήσει;

Απαντήσεις

1.Με τη φράση «εκείνος που πρώτος συγκρότησε την πόλη» ο Αριστοτέλης εννοεί ότι για την σύσταση της πόλης είναι απαραίτητη η σύμπραξη του ανθρώπου. Η ερμηνεία αυτή δεν αναιρεί την αριστοτελική θέση ότι η πόλη υπάρχει εκ φύσεως. Είναι προφανές ότι η φύση έδωσε στον άνθρωπο την τάση να συμβιώσει με άλλους ανθρώπους και να οργανώσει κοινωνίες, όμως ο άνθρωπος ήταν αυτός που πρώτος έκανε πραγματικότητα αυτή την τάση. Γίνεται λοιπόν κατανοητό ότι η πρόταση συμπληρώνει τις απόψεις του φιλοσόφου για την φυσική προέλευση της πόλης. Η οργάνωση, η συγκρότηση της πόλης δεν έγινε, λοιπόν, αυτόματα, αλλά προαπαιτούσε την ενέργεια ανθρώπου ευεργέτου, προικισμένου με λόγο (ενδιάθετο και έναρθρο). Είναι, λοιπόν, κατανοητό ότι για τη συγκρότηση της πόλης είναι απαραίτητη η συνεργασία της φύσης και της τέχνης των ανθρώπων.

2. Ο Αριστοτέλης αναφέρεται στη μεγάλη σημασία που έχει η δικαιοσύνη για τη συγκρότηση πολιτικής κοινωνίας. Αποτελεί, κατά τη γνώμη του, συστατικό στοιχείο της πόλης, επειδή είναι σε θέση να εξασφαλίσει την τάξη και την οργάνωση μέσα στην πολιτική κοινωνία. Έτσι, λοιπόν, η δικαιοσύνη νοείται ως:

α) αρετή: είναι η ιδιότητα του ανθρώπου να πράττει με γνώμονα τους γραπτούς νόμους της πολιτείας και δείχνοντας τον απαιτούμενο σεβασμό στους άγραφους νόμους,

β) θεσμός της πολιτείας: είναι το σύνολο των κανόνων που εξασφαλίζουν την τάξη και την αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη,
γ) κοινωνική αρετή: η ιδιότητα του ατόμου να ζει σύμφωνα με την κοινωνική ηθική της πόλης. Η ύπαρξη της δικαιοσύνης αποτελεί την προϋπόθεση για την ύπαρξη και όλων των άλλων αρετών.

Η δικαιοσύνη ως θεσμός της πολιτείας και ως κοινωνική αρετή έχει σαφή πολιτική διάσταση, αφού αυτός που την ασκεί δεν την επιδιώκει μόνο για τον εαυτό του αλλά για το σύνολο της κοινωνίας. Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζοντας τη δικαιοσύνη με την πολιτική κοινωνία, καταξιώνει το πνεύμα του αλτρουισμού και της κοινωνικής αλληλεγγύης, αλλά και θεσμικά κατοχυρώνει την τήρηση και την απόδοση του Δικαίου, ως θεμέλιο συνοχής της πολιτικής κοινωνίας.

3.Σε προηγούμενες ενότητες ο Αριστοτέλης εξήγησε τους λόγους για τους οποίους οι άνθρωποι επιθυμούν να συνυπάρχουν μαζί με άλλους ανθρώπους σε μια τέτοια κοινωνία, όπως είναι η πόλη. Απέδειξε λοιπόν ότι η πόλη-κράτος είναι ολοκληρωμένη, τέλεια μορφή κοινωνίας, που έχει ως στόχο την καλή ζωή, την ευδαιμονία, και την αυτάρκεια, χάρη στην οποία κατακτάται η τελευταία. Άποψή του ωστόσο είναι ότι η κοινωνία των ανθρώπων υφίσταται όχι μόνο λόγω της χρησιμότητάς της αλλά και λόγω της έμφυτης επιθυμίας των ανθρώπων να συνυπάρχουν με άλλους ανθρώπους. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στα «Πολιτικά» του (Πολιτικά 1278 b 21): «φίλοι κοινωνοῦσικαὶμηδὲν δεόμενοι τῆς παρ’ ἀλλήλων βοηθείας οὐκἔλαττονὀρέγονταιτοῦσυζῆν»˙ δηλαδή, ακόμα κι αν δε χρειάζονται ο ένας τη βοήθεια του άλλου, δε μειώνεται καθόλου η επιθυμία τους να συμβιώνουν με άλλους ανθρώπους.

4. Ο φιλόσοφος θεωρεί ότι, όταν ο άνθρωπος χρησιμοποιεί τη λογική («φτάνει στην τελειότητά του») και ζει σύμφωνα με τους νόμους και τη δικαιοσύνη, είναι το ανώτερο από όλα τα όντα. Ο νόμος και η δικαιοσύνη τον βοηθούν να τηρεί το μέτρο και τη σωστή στάση απέναντι στα πάθη, και συνεπώς εξασφαλίζουν την τάξη, την αλληλεγγύη και τον αμοιβαίο σεβασμό μεταξύ των μελών της κοινωνίας. Επομένως, η τήρηση των νόμων και η εφαρμογή της δικαιοσύνης αποτελούν, για τον Αριστοτέλη, τον αναγκαίο περιορισμό για να τελειωθεί ο άνθρωπος, να ολοκληρώσει τον φυσικό του προορισμό. Η ορθότητα αυτού του περιορισμού αποδεικνύεται παρακάτω με την εξέταση των βλαβερών συνεπειών της αδικίας, που προκύπτουν αν ο άνθρωπος δε χρησιμοποιήσει σωστά, υπηρετώντας δηλαδή τη φρόνηση και την αρετή, τα όπλα που του χάρισε η φύση. Τα επιχειρήματά του θα τα αναπτύξει με τη μέθοδο «ἐκτοῦἀντιθέτου»: θα μιλήσει δηλαδή πρώτα για τις επιπτώσεις της αδικίας, για να καταλήξει στο ζητούμενο, στη μεγάλη δηλαδή σημασία που έχει η δικαιοσύνη για τη συγκρότηση της πολιτικής κοινωνίας.

5. Η φύση εφοδίασε τον άνθρωπο με όπλα. Αυτά είναι τα φυσικά του πάθη και ο λόγος (νους), η γλώσσα, τα οποία μπορεί να χρησιμοποιήσει είτε με στόχο να υπηρετήσει τη φρόνηση και την αρετή είτε με στόχο να διαπράξει κακές ή άδικες πράξεις. Ας διευκρινιστεί εδώ ότι η φρόνηση είναι η σωστή σκέψη στη λήψη αποφάσεων, η οποία οδηγεί στην πραγμάτωση της αρετής.

Ερωτήσεις

1.Ο φιλόσοφος στην προηγούμενη ενότητα θεωρούσε τον άνθρωπο το ανώτερο των όντων.Εδώ θέτει έναν περιορισμό και αποδεικνύει την ορθότητά του.Ποιος είναι ο περιορισμός και ποια συλλογιστική πορεία ακολουθεί για να αποδείξει την άποψή του;

2.Με βάση την άποψη του Αριστοτέλη ποια είναι η σημασία της δικαιοσύνης;Ποια άποψη είχαν οι σοφιστές,ο Σωκράτης και ο Πλάτων;Να επισημάνετε τις διαφορές ή ομοιότητες και να προβληματιστείτε στο ερώτημα αν και σήμερα διατηρεί την ίδια σημασία.

3.<Ο άνθρωπος γεννιέται…αρετή>:Να συσχετίσετε την άποψη αυτή με τις αντίστοιχες θέσεις του φιλοσόφου για την αρετή στα Ηθικά Νικομάχεια.

4.Να εξηγήσετε τη θέση που διατυπώνει ο Αριστοτέλης για τη δικαιοσύνη με επιχειρήματα από τα Ηθικά Νικομάχεια 1129b27-32

5.Ποιον περιορισμό θέτει εδώ ο Αριστοτέλης για την άποψη που διατύπωσε ότι ο άνθρωπος είναιτο ανώτερο των όντων;Ποια συλλογιστική πορεία ακολουθεί ο Αριστοτέλης για την απόδειξη αυτής

1Στις Κατηγορίες ο Αριστοτέλης λέγει ότι ομώνυμα είναι τα πράγματα που έ­χουν το όνομα μόνο κοινό, ενώ οι έννοιες που δηλώνονται με το όνομα αυτό είναι διαφορετι­κές. Για παράδειγμα, η έννοια του ζωντανού ανθρώπου και η ζωγραφιά του ανθρώπου αποδί­δονται με την ίδια λέξη, τη λέξη «άνθρωπος», αλλά, βέβαια, δεν ταυτίζονται: «Ὁμώνυμα λέγε­ται ὧvὄνομα μόνον κοινόν, ὁ δὲκατὰτοὒνομα λόγος τῆςοὐσίαςἓτερος, οἷονζῷον ὁ τε ἂνθρω­ποςκαὶτὸγεγραμμένον·τούτωνγὰρὄνομα μόνον κοινόν, ὁ δὲκατὰτοὒνομα λόγος τῆςοὐσίαςἓτερος» (1 a 1-4).

2Αυτή τη φράση, που έμεινε παροιμιώδης, τη χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης για να αντικρούσει την άποψη των κυνικών φιλoσόφων ότι ο σοφός άνθρωπος είναι αυτάρκης και δεν χρειάζεται να είναι πολίτης μιας χώρας» (W. D. Ross, ό.π., σελ. 339).

3 Η φρόνηση λέγει ο Αριστοτέλης είναι ενέργεια επάλληλη με την πολιτική.Δηλαδή η ίδια η φρόνηση εξασφαλίζει το καλό του ατόμου και το καλό του κράτους.Όμως,όταν τη χρησιμοποιούμε για το άτομο,την ονομάζουμε απλώς φρόνηση,ενώ,όταν τη χρησιμοποιούμε για το κράτος,την ονομάζουμε πολιτική επιστήμη.