Ενότητα  2^η.(Β 1,4)

Βασικές Ιδέες-Στόχοι

1.Να προσεχθεί η σχέση ηθικής αρετής και ηθικής πράξης.

2.Να διαπιστωθεί η σημασία της επανάληψης των ηθικών πράξεων-ως επανάληψη όμοιων ενεργειών-για την απόκτηση και ανάπτυξη της ηθικής αρετής.

3.Οι φυσικές ιδιότητες στον άνθρωπο κατέχονται πρώτα ως δυνατότητες και εκφράζονται ως ενέργειες.

4.Στις ηθικές αρετές προηγείται η πράξη. Με την άσκηση αποκτούνται.Τις ηθικές αρετές δεν τις έχουμε εκ των προτέρων,αλλά τις αποκτούμε αφού προηγηθούν οι εμπειρίες,η επανάληψη,η άσκηση.

5.Με την άσκηση οι δίκαιοι γίνονται δίκαιοι και οι σώφρονες σώφρονες. ΄Οσα πρέπει να μάθουμε να τα κάνουμε,τα μαθαίνουμε κάνοντας τα.Γινόμαστε έτσι δίκαιοι κάνοντας δίκαιες πράξεις.

6.Διαφορά φύσει και ἐξἒθους:οι αισθήσεις είναι φύσει,οι ενέργειες ακολουθούν χρονικά.Οι «δυνάμεις εξ έθους» είναι αποτέλεσμα ενεργειών που προηγούνται ή συμπίπτουν της απόκτησης.

Βασική Δομή

-Ὃσα φύσει ἡμῖνπαραγίνεται→πρότερονκομιζόμεθατὰς δυνάμεις αὐτῶν

→ὕστερονἀποδίδομεντὰςἐνεργείας

                  |

-τάςδ'ἀρετάςλαμβάνομενἐνεργήσαντεςπρότερον

                   |

                   |

-πράττοντες→τὰ δίκαια                           →δίκαιοι

→τὰ σώφρονα       →γινόμεθα→σώφρονες

→τὰἀνδρεῖα→ἀνδρεῖοι

Μετάφραση.

   Και κάτι ακόμη.Για καθετί που από τη φύση το έχουμε,πρώτα έχουμε τη δυνατότητα αυτών,ύστερα προχωρούμε στις αντίστοιχες ενέργειες(πράγμα βέβαια που γίνεται φανερό στις αισθήσεις.Πραγματικά,δεν αποκτήσαμε τις αισθήσεις της όρασης και της ακοής έχοντας δει ή έχοντας ακούσει πολλές φορές,αλλά αντίθετα:έχοντάς τες τις χρησιμοποιήσαμε,δεν τις αποκτήσαμε με τη χρήση).Τις αρετές όμως τις αποκτούμε αφού πρώτα τις εφαρμόσουμε στην πράξη,όπως ακριβώς γίνεται και στις άλλες τέχνες.Τα πράγματα δηλαδή που πρέπει να τα μάθουμε πρώτα και μετά να αρχίσουμε να τα κάνουμε,αυτά τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα,όπως για παράδειγμα οι οικοδόμοι γίνονται χτίζοντας σπίτια και οι κιθαριστές παίζοντας κιθάρα.΄Ετσι,λοιπόν,και δίκαιοι γινόμαστε κάνοντας δίκαιες πράξεις,σώφρονες κάνοντας σώφρονες πράξεις,ανδρείοι κάνοντας ανδρείες πράξεις.

Λεξιλόγιο-Σχόλια-Ετυμολογία-Ομόρριζα…

1.δύναμις<δύναμαι

2.ἐνέργεια=παρασύνθετο<ἐνεργός<ἐν+ἒργον

3.οἰκοδομέω-ῶ=παρασύνθετο<οἰκοδόμος<οἶκος+δέμω=χτίζω

4.δίκαιος<δίκη

5.Σώφρων<σῶς+φρήν

6.ἀνδρεῖος<ἀνήρ

7.κομίζω..κομιῶ…κεκόμικα=φέρω,εφοδιάζω,εισάγω,οδηγώ/Μέσο και Παθητικό=φέρω κάτι για τον εαυτό μου,Παθητ.φέρομαιὑπότινος=κομίζομαι/θ.κομιδ-j-ω/κ.+αιτ.+δοτ./κομίζομαί τι/Σ.φέρω/Ομ.κομιδή,

συγκομιδή,κομιστής,κόμιστρο,μετακόμιση,αποκομιδή

8.ἀποδίδωμι=επιστρέφω,δίνω πίσω,ανταποδίδω,ξεπληρώνω,ανακοινώνω,

αυξάνομαι.

-χάριν ἀποδίδωμίτινι=χρωστώ ευγνωμοσύνη σε κάποιον

-ἀποδίδωμιλόγον=λογοδοτώ

-ἀποδίδομαι=πουλώ,νοικιάζω,ακολουθώ

-ἀπόδοσις=επιστροφή,απόδοση,πληρωμή

-ἀποδίδωμι+τελ.απρ.=επιτρέπω να…

-Ομ.δόση,δώρο,δοτός,παράδοση,διάδοση,έκδοτος,ανένδοτος,δωσιδικία=

υπαγωγή δίκης στο αρμόδιο δικαστήριο,δόσιμο.

9.λαμβάνω<λαβ-<λα-ν-βάν-ω\+αιτ.\+γεν.μερίσματος,πχ.λαμβάνω τοῦ στρατεύματος/+2 αιτιατικές=η μια κατηγορούμενο της άλλης=θεωρώ\+αιτ.+κατηγ.μετ.==βρίσκω κάποιον να…

-δίκην λαμβάνω παρά τινος=τιμωρώ¹δίκην δίδωμίτινι=τιμωρούμαι

-ὑπολαμβάνω=λαμβάνω το λόγο,αποκρίνομαι+ειδ.πρ.ήειδ.απαρ.=νομίζω,θεωρώ=το ίδιο και +2 αιτ.

-ἐπιλαμβάνομαίτινος=καταπιάνομαι με κάτι.

-ἀντιλαμβάνομαίτινος=πιάνω κάτι ή πιάνομαι από κάτι.

Ομ.υπόληψη,λαβή,αντιλαβή,λάφυρα,συλλήβδην,λήπτης,εύληπτος,ασύλ-ληπτος,θρησκόληπτης,παραλήπτης,επιληπτικός,χειρολαβή.

10.χρήομαι-ῶμαι=χρησιμοποιώ+δοτ.\+2 δοτ.=χρῶμαιτινίφίλῳ=η μια κατηγορούμενο της άλλης.

-διαχρῶμαι τινά ή τι=καταναλίσκω,καταστρέφω,φονεύω

-Σ.μεταχειρίζομαι,κτῶμαι,ἐνχρείᾳεἰμί.

-Ομ.χρήση,κατάχρηση,χρήμα,χρηματίζω,χρηστός,εύχρηστος,δύσχρηστος,

χρεία,χρηστικός,χρέος,άχρηστος,χρησιμότητα.

11.ἐνεργέω-ῶ<ἐνεργός=είμαι σε ενέργεια,ενεργώ/μετ.ενεργώ,εκτελώ κάτι/τὰ ἐνεργούμενα=ταεκτελούμενα/Ομ.ενέργεια,ενεργητικός,ενέργη-μα,ενεργητικότητα./Σ.δρῶ,ἐργάζομαι,ἐνεργός εἰμὶ/Α.ἀργῶ,ἀπρακτῶ,ἀδρανῶ

12.πράττω=κάνω,εκτελώ,ενεργώ,κατορθώνω(α),Παρακ.πέπραχα και πέπραγα,πέπραγμαι(ξαι,κται…)<πράγ-j-ω

-Παράγ.πρᾶξις,πράκτωρ,ἀπράγμων,ἄπρακτος,πραματευτής,εὐπραξία,

μεταπράτης,πραμάτεια…+αιτ.+2 αιτ.=απαιτώ και παίρνω από κάποιον κάτι

-πράττω τι τινὶ ή περί τινοςπρὸςτινα=διαπραγματεύομαι

-εὖπράττω=εὐτυχῶ¹κακῶςπράττω=δυστυχώ

-καλῶς,βέλτιον,χεῖρονπράττω=βρίσκομαι σε καλή,άσχημη κατάσταση

-πράττομαίτι=πράττω κάτι για τον εαυτό μου

-καταπράττω=κατορθώνω

-ἐκπράττω=φέρνω σε πέρας,εισπράττω

-πράττω χρήματα=εισπράττωχρήματα(φόρους)

-πράττομαι μισθόν=εισπράττω αμοιβή

-πράττομαι τινά δίκην=ζητώ την τιμωρία κάποιου

-πράγματα παρέχω τινὶ=δημιουργώ προβλήματα σε κάποιον,τον ενοχλώ

-οἱτὰ πράγματα ἒχοντες=αυτοί που έχουν την εξουσία

-ἡ πόλις ἐστίἐπίτῶνπραγμάτων=η πόλη παρακολουθεί από κοντά την κατάσταση-Σ.δρῶ,τελῶ,ἒρδω,ποιῶ

Ερμηνευτικά.

1.Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε ότι καμία από τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει στον άνθρωπο «φύσει»,όμως είναι οι άνθρωποι προικισμένοι με την ικανότητα να δεχτούν τις ηθικές αρετές και με την άσκηση μπορεί να τελειοποιηθούν στο θέμα της αρετής.Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης αντιδιαστέλλει τα γνωρίσματα που έχει ο άνθρωπος φύσει(αισθήσεις όραση,ακοή…)και τις αρετές. Στα πρώτα έχει αρχικά τη δυνατότητα να ενεργήσει και μετά ενεργεί:δύναμις-ἐνεργεία.Έτσι συμβαίνει με τις αισθήσεις:πρώτα τις έχουμε και μετά τις αποκτούμε.Δεν τις αποκτούμε με τη χρήση.Για τις αρετές ισχύει το αντίθετο.Πρώτα ενεργούμε και τις εφαρμόζουμε και μετά τις αποκτούμε.Εδώ χρησιμοποιεί το παράδειγμα των τεχνών( του οικοδόμου και κιθαριστή).Με τον ίδιο τρόπο λοιπόν γινόμαστε δίκαιοι κάνοντας δίκαιες πράξεις,σώφρονες,ανδρείοι.

		πρότερον	ὓστερον
α	αισθήσεις	δύναμις	ενέργεια
β	αρετές	ενέργεια	δύναμις

2. «Ἔτι…»: Με τη λέξηἔτι ο Αριστοτέλης δηλώνει ή ότι εισάγει νέο επιχείρημα (που έρχεται να προστεθεί στα προηγούμενα) ή ότι προχωρεί σε βαθύτερη εξέταση του θέματός του. Το νέο του λοιπόν επιχείρημα είναι εδώ το ακόλουθο: «Ορισμένα πράγματα ο άνθρωπος τα έχει εκ φύσεως (την όραση π.χ. ή την ακοή)· στην περίπτωση λοιπόν αυτών των πραγμάτων κάνουμε τη διαπίστωση ότι αυτά στην αρχή υπάρχουν μέσα μας ως δυνατότητες· στις σχετικές ενέργειες προχωρούμε αργότερα (επειδή γεννιέμαι με την ικανότητα να βλέπω, «αρχίζω κάποια στιγμή» να βλέπω· ή: επειδή γεννιέμαι με την ικανότητα να ακούω, «αρχίζω κάποια στιγμή» να ακούω). Δεν συμβαίνει το ίδιο με τις αρετές· στη δική τους περίπτωση πρέπει να προηγηθούν οι ενέργειες, αν είναι να βρεθώ κάποια στιγμή να έχω πια την κάθε επιμέρους συγκεκριμένη ιδιότητα = δύναμη = ικανότητα να συμπεριφέρομαι έτσι ή έτσι. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, θα πει ότι οι αρετές δεν ανήκουν σ’ αυτά που ο άνθρωπος τα έχει εκ φύσεως». Το «ἔτι» αποκτά εδώ μεταβατική και προσθετική σημασία.

3. τάςδυνάμεις…ἀποδίδομεν=οι έμφυτες <προδιαθέσεις> εκφράζονται με τις ενέργειες που επαναλαμβανόμενες δημιουργούν το έθος.Θεμελιώδης είναι η διάκριση των εννοιών δύναμις και ενέργεια.Ο πρώτος όρος στον Αριστοτέλη φαίνεται να περικλείει τη σημασία της δραστήριας δύναμης,της αρχικής πηγής της δράσης,της αποτελεσματικής αιτιότητας.Αν και αμφίσημη,δεν είναι  ένα <μη είναι>,όπως η στέρηση,αλλά ένα <σχετικό μη είναι>.΄Ετσι, αν <ενέργεια> σημαίνει την ικανότητα καταβολής προσπάθειας,τότε το έθος εκφράζει το <εν δυνάμει>.Οι όροι <δυνάμει-ἐνεργείᾳ> πιστεύει ο Αριστοτέλης ότι αποτελούν δυο αξεχώριστα στοιχεία, όπως συμβαίνει με την ύλη και τη μορφή.Η ύλη περιέχει μέσα της τη μορφή στην αρχή <δυνάμει>και αν υπάρξουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις, θα την αποκτήσει και <ἐνεργείᾳ>. Για παράδειγμα, το μάρμαρο είναι<δυνάμει>άγαλμα.Αν όμως το δουλέψει ο κατάλληλος τεχνίτης,μπορεί να γίνει άγαλμα,οπότε θα είναι άγαλμα<ἐνεργείᾳ>.Για τον Αριστοτέλη,η δεύτερη έννοια έχει μεγαλύτερη αξία από την πρώτη,έστω κι αν χρονικά προηγείται το <δυνάμει>.Πρόκειται όμως για μη λογική ούτε οντολογική προτεραιότητα.^[1]

Ο Αριστοτέλης αρχίζει το νέο επιχείρημα με αναφορά σε όσα ο άνθρωπος έχει από τη φύση και όχι από εθισμό. Αυτά, λοιπόν, που δόθηκαν από τη φύση, δόθηκαν αρχικά ως δυνατότητες και, όταν αναπτύχθηκαν πλήρως τα γνωρίσματά τους, έγιναν ικανότητες, περιήλθαν δηλαδή στην ἐνεργείᾳ κατάσταση. Στην κατηγορία αυτή κατατάσσει τις αισθήσεις, οι οποίες δόθηκαν ως a priori στοιχεία της ύπαρξης του ανθρώπου. Έτσι ο άνθρωπος διαθέτει εκ των προτέρων τα αισθητήρια όργανα, τα οποία του δίνουν τη δυνατότητα να αισθάνεται, όταν ολοκληρωθεί η ανάπτυξή τους. Για περαιτέρω διευκρίνιση ο Αριστοτέλης αναφέρει την ακοή και την όραση ως παραδείγματα, με τα οποία δείχνει ότι ο άνθρωπος διαθέτει πρώτα τη δυνατότητα να ακούει και να βλέπει και στη συνέχεια ακούει και βλέπει. Η διάκριση δύναμης και ενέργειας απασχολεί τον Αριστοτέλη κυρίως στα Μετά τα Φυσικά, στο Θ βιβλίο.

Δύναμις είναι η δυνατότητα ενός όντος να περνά από μια κατάσταση σε μια άλλη, που έχει ένα πράγμα ή ένα ον να γίνει ή να κάνει κάτι φτάνοντας στο τέλος του, στην τελειοποίησή του, ενώ ἐνέργεια είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας. Για τον Αριστοτέλη, η «ἐνέργεια» έχει μεγαλύτερη σημασία από τη «δύναμιν», αφού η πρώτη εξαρτάται από την προσπάθεια που καταβάλλει κάθε άνθρωπος, την προσωπική ευθύνη και προαίρεση, ενώ η δεύτερη σχετίζεται με τη φύση και υπάρχει ανεξάρτητα από τον άνθρωπο. Στο κείμενο συνδέει «τὰς δυνάμεις» με το «πρότερον» και «τὰςἐνεργείας» με το «ὕστερον» εννοώντας ότι οι «δυνάμεις» έχουν χρονική προτεραιότητα – και όχι λογική και οντολογική – έναντι των «ἐνεργειῶν». Ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη λογική και οντολογική προτεραιότητα της «ενέργειας» έναντι της «δύναμης» με τρία επιχειρήματα:

 α. Η «ενέργεια» αποδίδει μια συνθετότερη έννοια από ό,τι η «δύναμη», γιατί συνδέεται με την ύπαρξη ενός πράγματος, δηλαδή με την πλήρη ανάπτυξη των στοιχείων που το συνιστούν.

β. Για να οδηγηθεί το δυνάμει ον στην ενεργείᾳ κατάστασή του χρειάζεται την επίδραση μιας ενέργειας, γιατί η δύναμη και προϋποθέτει την ενέργεια και προκύπτει από αυτή. Άλλωστε η ενέργεια είναι ο σκοπός (οὗἕνεκα) του όντος και όχι η δύναμη. Σκοπός, τον οποίο εξυπηρετεί η δύναμη, είναι η ενέργεια και όχι αντίστροφα. Άρα η ενέργεια έχει οντολογική προτεραιότητα έναντι της δύναμης.

γ. Η δυνατότητα μπορεί να εξελιχθεί σε ον, αλλά και σε μη ον. Η ενέργεια όμως ταυτίζεται μόνο με την ύπαρξη, το ον.

Η δύναμη και η ενέργεια στη θεωρία των τεσσάρων αιτίων:
Ο Αριστοτέλης αποδίδει την ύπαρξη των πραγμάτων σε τέσσερα αίτια: την ύλη, την ενέργεια, τη μορφή / είδος και τον σκοπό. Αρχικά υπάρχει η ύλη, η άμορφη μάζα, η οποία με την ενέργεια παίρνει μορφή σύμφωνα με τον σκοπό, το τελικό αίτιο, που κατευθύνει το πέρασμα της ύλης από τη δυνάμει κατάσταση στην ἐνεργείᾳ. Με αυτή τη συλλογιστική διαδικασία η άμορφη ύλη είναι δυνάμει ὄν, εμπεριέχει δηλαδή τη δυνατότητα να γίνει ἐνεργείᾳὄν. Έτσι ο Αριστοτέλης εξηγεί τη γένεση των μορφών ζωής και των μορφών της τέχνης. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του μάρμαρου, που «δυνάμει» είναι άγαλμα. Αν, όμως, το σμιλέψει ο γλύπτης (ενέργεια + μορφή προς έναν σκοπό), θα γίνει άγαλμα, δηλαδή «ἐνεργείᾳὄν».

4. Ο Αριστοτέλης θέλει να τονίσει ότι την ηθική τη δημιουργούμε αρχίζοντας από το μηδέν.Δεν έχουμε από πριν μια έμφυτη ηθική συνείδηση που μας παρακινεί προς το καλό και μας αποτρέπει από το κακό.Βέβαια είναι ανάγκη να γνωρίζουμε ποιες είναι οι αρετές.Αυτό που πρέπει να εφαρμόζουμε είναι ανάγκη να το γνωρίζουμε<δεῖ μαθόντας ποιεῖν>.Η γνώση όμως αυτή είναι μια προϋπόθεση για την πράξη.Μόνο όταν εφαρμόζουμε την αρετή μπορούμε να πούμε ότι την κατέχουμε.Τη γνωρίζουμε στην πράξη και τη μαθαίνουμε:<ποιοῦντεςμανθάνομεν>.΄Ετσι,για παράδειγμα,οικοδόμος δεν είναι αυτός που έχει θεωρητικές γνώσεις για την οικοδομική,αλλά αυτός που φτιάχνει κτίρια,ενώ κιθαριστής δεν είναι παρά αυτός που ασκείται στο παίξιμο της κιθάρας και μαθαίνει ύστερα από μακροχρόνια άσκηση να παίζει κιθάρα.Οι θεωρητικές γνώσεις σε αυτές τις περιπτώσεις μικρή αξία έχουν.Και τις αρετές της δικαιοσύνης,σωφροσύνης,ανδρείας τις αποκτούμε, όταν ασκούμαστε συστηματικά σ’ αυτές και όχι όταν κάνουμε μεμονωμένες δίκαιες ή σώφρονες πράξεις ή δείχνουμε ανδρεία σε ορισμένες περιπτώσεις.΄Ετσι,για να γίνουμε δίκαιοι πρέπει να ξεπεράσουμε εμπόδια,όπως αυτά της φιλαυτίας ή πλεονεξίας μας,ώστε να μη βλάπτουμε τα συμφέροντα των άλλων.Αυτό απαιτεί τη δική μας προσπάθεια.Και μόνο όταν με τη συστηματική και συνεχή προσπάθεια έχουμε φτάσει στο σημείο να μη βλάπτουμε τα συμφέροντα των άλλων,αλλά ούτε να ανεχόμαστε την καταπάτηση των δικών μας δικαιωμάτων,αξίζει ο τίτλος του δικαίου.

            Αντίθετα,όσα έχουμε μέσα μας από τη φύση,όπως οι αισθήσεις,λειτουργούν με τον ακόλουθο τρόπο:προηγείται η ύπαρξη τους και ακολουθεί η ενέργεια,η χρησιμοποίηση,η πραγμάτωση.Αντίθετα,στην ηθική αρετή προηγείται η ενέργεια=οι εμπειρίες,η επανάληψη,η άσκηση και ακολουθεί η κατάκτησή τους. Άρα:η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως.Ωστόσο,ο άνθρωπος έχει από τη φύση του την ικανότητα να δεχτεί τις ηθικές αρετές και να τις τελειοποιήσει με τον εθισμό.Επομένως,κατά τη χρονική σχέση,πρώτα ο άνθρωπος αποκτά όσα έχει <δυνάμει>και μετά τα εκφράζει με συγκεκριμένες πράξεις,δηλαδή<ενεργεία>.Η διάκριση λοιπόν <δυνάμει-ενεργεία>είναι θεμελιώδης στον Αριστοτέλη.Στα <μετά τα Φυσικά>εκτός από το <γίγνεσθαι>,δηλαδή τη μετάβαση από την ύλη στη μορφή,εξετάζει και την αρχή της μετάβασης από το <δυνάμει>στο <ενεργεία>.

5. Τα τρία είδη των δυνάμεων

Στο έργο του Μετὰτὰ Φυσικά (Θ5.1047b 31-35): «Ἁπασῶνδὲτῶν δυνάμεων οὐσῶντῶνμὲνσυγγενῶνοἷοντῶναἰσθήσεων, τῶνδὲἔθειοἷοντῆςτοῦαὐλεῖν, τῶνδὲμαθήσειοἷοντῆςτῶντεχνῶν», ο Αριστοτέλης διακρίνει τρία είδη δυνάμεων:

α. «εγγενείς», αυτές που υπάρχουν στον άνθρωπο από τη γέννησή του (π.χ. οι αισθήσεις) και συνδέονται με το άλογο μέρος της ψυχής,

β. «εξ έθους», αυτές που τις αποκτά ο άνθρωπος με την άσκηση, τον εθισμό (π.χ. οι πρακτικές τέχνες, το παίξιμο ενός μουσικού οργάνου) και συνδέονται με το άλογο και με το λογικό μέρος της ψυχής και

γ. «εκ μαθήσεως», τις δυνάμεις που τις αποκτά ο άνθρωπος με τη μάθηση (π.χ. οι επιστημονικές γνώσεις) και συνδέονται και αυτές με το λογικό μέρος της ψυχής.

Στην πρώτη κατηγορία μνημονεύει ως παράδειγμα τις αισθήσεις, στη δεύτερη δίνει το παράδειγμα της αύλησης, στην Τρίτη κατατάσσει τις τέχνες, τις επιστημονικές γνώσεις. Οι δύο δεύτερες κατηγορίες συνδέονται με το λογικό, η πρώτη με το άλογο στοιχείο του ανθρώπου. Άρα, στο έθος εμπεριέχεται κάποιο στοιχείο λογικής. Άρα, οι ηθικές αρετές σχετίζονται με το επιθυμητικό μέρος της ψυχής, όπου συνδυάζεται το λογικό και άλογο στοιχείο μας.

6. Η δυνάμει και ἐνεργείᾳ κατάσταση στις Αρετές

Ο Αριστοτέλης συνεχίζει με τις αρετές αντιθετικά προς τα φυσικά γνωρίσματα. Οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εν σπέρματι, αλλά τις αποκτούμε με τις πράξεις μας. Ο Αριστοτέλης εννοεί προφανώς ότι με τις αρετές συνδέονται δύο είδη πράξεων: α) οι πράξεις άσκησης με σκοπό την απόκτηση των αρετών, και αυτό αντιστοιχεί στη δυνάμει κατάσταση και β) οι πράξεις της αρετής, αφού έχει γίνει έξη, μόνιμο γνώρισμα του χαρακτήρα και αυτό αντιστοιχεί στην ενεργείᾳ κατάσταση. Συνεπώς, στην ηθική αρετή και η δύναμις εκδηλώνεται ως ενέργεια, ως πράξη προς απόκτησή της, ενώ η ενέργεια ως πράξη εφαρμογής της κατακτημένης ήδη ιδιότητας. Οι ηθικές αρετές είναι αποτέλεσμα έμπρακτης ενεργοποίησης του ανθρώπου και κατακτώνται με την άσκησή του σε αυτές. Για να διευκρινίσει περισσότερο ο Αριστοτέλης ότι η κατάκτηση των ηθικών αρετών είναι αποτέλεσμα προηγούμενης άσκησης και πράξης, αναφέρεται στις τέχνες, για να δείξει ότι ο άνθρωπος αποκτά τεχνικές / πρακτικές δεξιότητες, αφού προηγουμένως έχει εξασκηθεί σε αυτές. Τέλος, ενισχύει τη θέση του με παραδείγματα για τις τεχνικές δεξιότητες και τις ηθικές αρετές, από τα οποία φαίνεται ότι ούτε οι τεχνικές δεξιότητες ούτε οι ηθικές αρετές είναι έμφυτες, αλλά προϊόντα εξάσκησης και προγύμνασης σε αυτές.

7. Σχέση αρετών-τεχνών

            Οι ηθικές αρετές αποκτούνται με την άσκηση.Συμβαίνει ό,τι και με τις τέχνες.Αρνείται προφανώς ο Αριστοτέλης την ύπαρξη φυσικών κλίσεων και χαρισμάτων,την ύπαρξη έμπνευσης κλπ.Στο θέμα των τεχνών το παν είναι η συνεχής και συστηματική άσκηση.Το ίδιο ισχύει και με τις ηθικές αρετές.Αλλά,πριν την πραγμάτωσή της χρειάζεται και η γνώση,πχ.ο τεχνίτης χρειάζεται κάποιες τεχνικές γνώσεις.Και όποιος θέλει να αποκτήσει τις ηθικές αρετές είναι ανάγκη να γνωρίζει,για παράδειγμα,τι είναι η κάθε αρετή,ποια η έλλειψη,η υπερβολή,η μεσότητα σε κάθε πράξη,σε κάθε συναισθηματική εκδήλωση.Ωστόσο,ο Αριστοτέλης δεν κάνει ιδιαίτερη αναφορά εδώ.Κατά την άποψή του η αρετή είναι κυρίως έξις,συνήθεια,που αποκτάται με μακροχρόνια άσκηση.Μπορεί ένας άνθρωπος να γνωρίζει το ηθικά σωστό,αλλά η γνώση δεν είναι αρκετή για να τον κάνει ηθικό και ενάρετο.Είναι σα να ξέρει κανείς τι φάρμακο θα πάρει για να θεραπευτεί,αλλά να μην το παίρνει.

            Την πρωθύστερη διαδικασία:ποιοῦμεν=άσκηση της αρετής,μανθάνομεν=εκμάθηση της αρετής,ποιοῦμεν=άσκηση της αρετής την εξηγεί στο 1104a27-b3: «Ἀλλ᾽οὐ μόνον αἱ γενέσεις καὶαὐξήσειςκαὶαἱφθοραὶἐκτῶναὐτῶνκαὶὑπὸτῶναὐτῶν γίνονται, ἀλλὰκαὶαἱἐνέργειαιἐντοῖςαὐτοῖςἔσονται· καὶγὰρἐπὶτῶν [30] ἄλλωντῶνφανερωτέρωνοὕτωςἔχει, οἷονἐπὶτῆςἰσχύος· γίνεται γὰρἐκτοῦπολλὴντροφὴν λαμβάνειν καὶπολλοὺς πόνους ὑπομένειν, καὶ μάλιστα ἂνδύναιτ᾽αὐτὰποιεῖν ὁ ἰσχυρός. οὕτωδ᾽ἔχεικαὶἐπὶτῶνἀρετῶν· ἔκ τε γὰρτοῦἀπέχεσθαιτῶνἡδονῶνγινόμεθα σώφρονες, καὶ γενόμενοι [35] μάλιστα δυνάμεθα ἀπέχεσθαιαὐτῶν· 1104b [1] ὁμοίωςδὲκαὶἐπὶτῆςἀνδρείας· ἐθιζόμενοιγὰρκαταφρονεῖντῶνφοβερῶνκαὶὑπομένειναὐτὰγινόμεθαἀνδρεῖοι, καὶ γενόμενοι μάλιστα δυνησόμεθαὑπομένειντὰ φοβερά».

Προηγείται,γράφει,η εκτέλεση ενάρετων πράξεων,που με τη σειρά τους έχουν ως αποτέλεσμα την απόκτηση της αρετής,που είναι <έξη>.Αυτή εφόσον αποκτηθεί ενεργοποιείται και παράγει τις ίδιες ενάρετες πράξεις που προκάλεσαν τη γέννησή της.΄Ετσι,κάποιος απέχοντας από τις απολαύσεις γίνεται εγκρατής και σώφρων.Και είναι πλέον πιο ικανός να πραγματοποιεί στο εξής την αποχή.Περιφρονώντας τους κινδύνους γίνεται ανδρείος και όντας τέτοιος μπορεί στο εξής να αντιμετωπίζει τους κινδύνους πιο εύκολα.

            Παρατηρούμε τη σπουδαιότητα που ο Αριστοτέλης αποδίδει στην άσκηση και στον εθισμό,ξεπερνά την απλή επιφανειακή διδασκαλία και φέρνει τον παιδαγωγούμενο σε επαφή με τις συγκεκριμένες εκφάνσεις της κοινωνικής και φυσικής πραγματικότητας.΄Ετσι,πρέπει να προαχθεί ο εσωτερικός κόσμος και η συνολική προσωπικότητα του ανθρώπου μέσω της άσκησης και του εθισμού,πράγμα που απαιτεί χρόνο.

8.  Δυσκολίες παρέχει η φράση <ὥσπερκαὶἐπίτῶνἂλλωντεχνῶν>. Η αρετή δεν είναι τέχνη. Σε άλλη ευκαιρία ο φιλόσοφος αντιδιαστέλλει την τέχνη από την αρετή, λέγοντας <ἒτιοὐδ΄ὃμοιόνἐστινἐπί τε τῶντεχνῶνκαὶτῶν ἀρετῶν>(Η.Ν.1105a26-27).Η παρομοίωση ίσως να έχει το λόγο της. Το <ἂλλων> μπορεί να λέγεται εν τη ρύμη του λόγου ως τρόπος στενότερης σύνδεσης ποιητικών ενεργειών και ηθικών επιδόσεων που έχουν κοινό γνώρισμα το ότι και στα δυο αυτά η άσκηση προηγείται της εκμάθησης, εφόσον δεν είναι δεδομένα της φύσης και κερδίζονται με την πράξη και τη συνήθεια. Στα Η.Ν.1140 a6-10 θα γράψει: «Ἐπεί…οὐδεμίαοὒτε τέχνη ἐστίνἥτιςοὐ μετά λόγου ποιητική ἓξιςἐστίν,…ταὐτόνἂνεἲη τέχνη καὶἓξις μετά λόγου ἀληθοῦς ποιητική».Κατά βάθος φαίνεται ότι στο μυαλό του φιλοσόφου λανθάνει εκτίμηση μεταξύ τεχνών και αρετών,εφόσον και στις δυο περιπτώσεις ο λόγος παίζει καθοριστικό ρόλο. Έτσι ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η διαδικασία για την απόκτηση των ηθικών αρετών είναι όμοια με τη διαδικασία που χρειάζεται για να γίνουμε κάτοχοι των τεχνών.Πρώτα ενεργούμε με την άσκηση και ύστερα μαθαίνουμε,όπως συμβαίνει και με τις τέχνες.Γινόμαστε δίκαιοι για παράδειγμα πράττοντας δίκαια,όπως γινόμαστε καλοί κιθαριστές παίζοντας κιθάρα…

            Ωστόσο,στα Η.Ν.1105-1117 κ.εξ.ο Αριστοτέλης επιχειρεί να ερμηνεύσει τη φράση <γινόμαστε δίκαιοι πράττοντας δίκαια>διαφοροποιώντας κατά το δυνατόν τέχνες από αρετές:

• διότι στις τέχνες η αξία τους υπάρχει μέσα τους.Όσα όμως γίνονται σύμφωνα με κάποια αρετή δεν είναι πράξεις δικαιοσύνης ή σωφροσύνης,για παράδειγμα,επειδή έχουν κάποια χαρακτηριστικά,αλλά αν αυτός που τα πράττει έχει κάποια χαρακτηριστικά,όπως:

      -αν ενεργεί έχοντας ακριβή γνώση: «…ἐάν ὁ πράττων πως ἒχωνπράττῃ,πρῶτονμένἐάνεἰδώς»,

      -αν οι πράξεις του είναι αποτέλεσμα επιλογής και προτίμησης γι αυτές καθεαυτές τις πράξεις: «…ἒπειταἐάνπροαιρούμενος,καὶ προαιρούμενος δι'αὐτά»,

      -αν στον τρόπο με τον οποίο ενεργεί εμμένει σταθερά και αμετάβλητα: «…τὸ δὲ τρίτον ἐάνκαὶ βεβαίως καὶἀμετακινήτωςἒχωνπράττῃ».

• Για τις άλλες τέχνες δεν είναι απαραίτητες  αυτές οι προϋποθέσεις,διότι εκεί χρειάζεται μόνον γνώση.
• Για την κατοχή των αρετών η γνώση δεν έχει και τόση σημασία
• Οι πράξεις λέγονται δίκαιες και σώφρονες,όταν είναι σαν αυτές που θα έκανε ο δίκαιος και σώφρων άνθρωπος:Ο άνθρωπος που δεν κάνει επανειλημμένα τέτοιες πράξεις,δεν πρόκειται ποτέ να αποκτήσει αυτές τις αρετές.
• Επομένως:Κατά τον Αριστοτέλη λοιπόν όπως για τον γραμματικό έχει σημασία όχι αν απλώς διατυπώνει έναν κανόνα,αλλά και αν αυτό το κάνει με γραμματικό τρόπο,δηλαδή με τη μέθοδο της γραμματικής επιστήμης και σύμφωνα με τις ειδικές γνώσεις που απέκτησε,έτσι και για τις αρετές,δίκαιος και σώφρων ή ανδρείος δεν είναι εκείνος που απλώς πράττει πράξεις δικαιοσύνης,σωφροσύνης,ανδρείας,αλλά εκείνος που τις πράττει:

      -έχοντας συνείδηση του τι πράττει

      -έχοντας επιλέξει συνειδητά αυτές τις πράξεις και έχοντας δηλώσει την προτίμησή του γι αυτές

 -έχοντας κάνει τις πράξεις αυτές μόνιμο,σταθερό και αμετάβλητο τρόπο συμπεριφοράς του

9. α. Όσα έχουμε μέσα μας εκ φύσεως («ὅσαμὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται»)

Ο Αριστοτέλης ξεκινάει το συλλογισμό του διερευνώντας πρώτα τι συμβαίνει σε όσα χαρακτηριστικά έχουμε μέσα μας εκ φύσεως. Αυτά έχουν εκ των προτέρων μέσα τους τη δυνατότητα να πραγματωθούν, αλλά η πραγμάτωσή τους έρχεται ύστερα χωρίς να χρειάζεται ο εθισμός, η επανάληψη μιας ενέργειας. Για να αποδείξει τα λεγόμενά του ο φιλόσοφος, χρησιμοποιεί το παράδειγμα των αισθήσεων: την όραση και την ακοή δεν τις αναπτύξαμε μέσα από την εξάσκηση, αντιθέτως υπάρχουν ήδη αναπτυγμένες μέσα μας και περνάμε αμέσως στη χρησιμοποίησή τους.

β. Οι ηθικές αρετές («τὰς δ’ ἀρετὰςλαμβάνομενἐνεργήσαντεςπρότερον»)

Αντίθετα, στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια, δηλαδή η εξάσκηση, η επανάληψη μιας ενέργειας, και ακολουθεί η κατάκτηση της ηθικής αρετής. Αλλά για να γίνει η αρετή από προδιάθεση αποκτημένη ιδιότητα, είναι ανάγκη ο άνθρωπος να ασκηθεί σε αυτή. Ο Αριστοτέλης για τον τρόπο άσκησης αναφέρει «γιατί όσα πρέπει να κάνουμε αφού τα μάθουμε, τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα («ἃ γὰρδεῖ μαθόντας ποιεῖν, ταῦταποιοῦντεςμανθάνομεν»). Δύο παραδείγματα από την καθημερινή ζωή, που αφορούν τις πρακτικές τέχνες αποδεικνύουν την αλήθεια της θέσης αυτής: για να αποκτήσει δηλαδή κανείς την ικανότητα του οικοδόμου ή του κιθαριστή πρέπει πρώτα να εξασκηθεί στο χτίσιμο ή στο παίξιμο της κιθάρας αντίστοιχα. Αναλογικά με τα δύο αυτά παραδείγματα αναφέρονται τρία παραδείγματα από τον χώρο της ηθικής, από τα οποία φαίνεται ότι οι δίκαιοι, οι σώφρονες και οι ανδρείοι αποκτούν τις συγκεκριμένες ιδιότητες έχοντας ασκηθεί σε αντίστοιχες δίκαιες, συνετές και ανδρείες πράξεις. Αυτό, λοιπόν, που συμβαίνει στις πρακτικές τέχνες, συμβαίνει και στις ηθικές αρετές (αναλογία με τρία παραδείγματα ηθικών αρετών: της δικαιοσύνης, της σωφροσύνης και της ανδρείας): με την επανάληψη και τον εθισμό σε ηθικές πράξεις αποκτούμε τις ηθικές αρετές.

Συνοπτική νοηματική απόδοση του συλλογισμού

1η προκείμενη: σε όσα υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως προηγείται η ύπαρξη και η δυνατότητα μιας ενέργειας και ακολουθεί η ενέργεια, η πραγμάτωση της δυνατότητας (δύναμις →ἐνέργεια) 2η προκείμενη: στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια, ο εθισμός και η επανάληψη μιας πράξης και ακολουθεί η κατάκτησή τους Πράξεις που προσδίδουν αρετή →πράξεις πουαπορρέουναπότηναγαθή φύση. Συμπέρασμα: οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, αφού δεν ακολουθούν  την πορεία όσων υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως.

Η χρήση των χρονικών επιρρημάτων «πρότερον - ὕστερον» και «πολλάκις»
Προκειμένου ο Αριστοτέλης να αποδώσει τη χρονική προτεραιότητα των δυνάμεων έναντι των ενεργειών (δύναμις →ἐνέργεια) σε όσα χαρακτηριστικά υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, συνδέει τις δυνάμεις με το «πρότερον» και με απαρέμφατα ή μετοχές αορίστου που δηλώνουν το προτερόχρονο («ἰδεῖν», «ἀκοῦσαι», «χρησάμενοι»). Αντίθετα, για να αποδώσει την αντίθετη πορεία που ακολουθείται στις ηθικές αρετές (ἐνέργεια→δύναμις), συνδέει τη μετοχή «ἐνεργήσαντες» με το «πρότερον», για να δηλώσει το προτερόχρονο, ή τις μετοχές ενεστώτα «ποιοῦντες» και «πράττοντες», για να δηλώσει το σύγχρονο. Έτσι, αν προσπαθήσουμε να συσχετίσουμε τα παραπάνω με τα παραδείγματα που δίνονται στο κείμενο (αισθήσεις – τέχνες – αρετές) και με τα δύο ζεύγη των αριστοτελικών όρων «πρότερον - ὕστερον» και «δυνάμει - ἐνεργείᾳ», προκύπτει το εξής διάγραμμα:

φύσει (αισθήσεις)
πρότερον δυνάμει →ὕστερονἐνεργείᾳ

ἐξἔθους (τέχνες)
πρότερον ενέργειες προς κατάκτηση της τεχνικής δύναμης →ὕστερον ενέργειες από την κατακτημένη τεχνική δεξιότητα

ἐξἔθους (αρετές)

πρότερον ενέργειες προς κατάκτηση της ηθικής δύναμης →ὕστερον ενέργειες απ ό την κατακτημένη ηθική ιδιότητα

Χαρακτηριστική είναι η χρήση του επιρρήματος «πολλάκις». Παρόλο που αναφέρεται σε όσα χαρακτηριστικά έχουμε εκ φύσεως, η χρήση του υποδηλώνει ότι για την κατάκτηση των ηθικών αρετών είναι απαραίτητη η άσκηση και η επανάληψη.

Πώς είναι δυνατόν η κατάκτηση της αρετής να είναι μεταγενέστερη, αφού, για να κάνει κανείς μια ενάρετη πράξη (π.χ. δίκαιη πράξη), πρέπει να είναι ήδη ενάρετος (π.χ. δίκαιος);

Για να λυθεί αυτή η απορία, πρέπει να σταθούμε σε επισημάνσεις που ο Αριστοτέλης θα κάνει σε επόμενη ενότητα. Οι πραγματικά ηθικές πράξεις, λοιπόν, γίνονται με ηθικό τρόπο και διαφοροποιούνται από τις πράξεις που προηγούνται και επαναλαμβάνονται, με τις οποίες έχουν εξωτερικές ομοιότητες. Επίσης δεν είναι τυχαίες ούτε γίνονται κατόπιν υποδείξεως, αλλά αυτός που τις κάνει, πρέπει:
α. να έχει συνείδηση των πράξεών του=ΕΙΔΩΣ

β.να τις έχει επιλέξει ενσυνείδητα και να έχει δηλώσει με σαφήνεια την προτίμησή του γι’ αυτές=ΠΡΟΑΙΡΟΥΜΕΝΟΣ

γ. να έχει κάνει τις πράξεις αυτές μόνιμο, σταθερό και αμετάβλητο τρόπο συμπεριφοράς του=ΑΜΕΤΑΚΙΝΗΤΩΣ ΕΧΩΝ

Οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εν σπέρματι, αλλά τις αποκτούμε με τις πράξεις μας. Όπως σημειώνει και W.D.Ross, για να εξηγήσει το παράδοξο πώς πράττουμε αγαθά έργα, αν δεν είμαστε αγαθοί, υπάρχει διαφορά «ανάμεσα στις πράξεις που προσδίδουν αρετή και σε αυτές που απορρέουν από την αγαθή φύση». Ο Αριστοτέλης εννοεί προφανώς ότι με τις αρετές συνδέονται δύο είδη πράξεων: α) οι πράξεις άσκησης με σκοπό την απόκτηση των αρετών, και αυτό αντιστοιχεί στη δυνάμει κατάσταση και β) οι πράξεις της αρετής, αφού έχει γίνει έξη, μόνιμο γνώρισμα του χαρακτήρα και αυτό αντιστοιχεί στην ενεργείᾳ κατάσταση. Συνεπώς, στην ηθική αρετή και η δύναμις εκδηλώνεται ως ενέργεια, ως πράξη προς απόκτηση της αρετής, ενώ η ενέργεια ως πράξη εφαρμογής της κατακτημένης ήδη αρετής. Οι ηθικές αρετές είναι αποτέλεσμα έμπρακτης ενεργοποίησης του ανθρώπου και κατακτώνται με την άσκησή του σε αυτές.

10. Η εναλλαγή α' και γ' πληθυντικού προσώπου στο λόγο του Αριστοτέλη:Η εναλλαγή α' και γ' προσώπου, που διαπιστώνει κανείς στις ενότητες 2-5, αποτελεί ένα ακόμη στοιχείο του προφορικού λόγου, που χαρακτη­ρίζει το λόγο του Αριστοτέλη. Οι εκφραστικοί αυτοί τρόποι αποδίδουνμε επιτυχία όλη την αμεσότητα με την οποία ο αυθόρμητος λόγος βιάζε­ται να παρακολουθήσει τη σκέψη.Στη 2η ενότητα εναλλάσσει συχνά το β' και το γ' πρόσωπο καισυνεχίζει τις εναλλαγές αυτές και στις υπόλοιπες ενότητες.Έτσι:

ü  2η ενότητα: ἡμῖν, κομιζόμεθα, ἀποδίδομεν, ἐλάβομεν, έχρησάμεθα,ἒσχομεν, λαμβάνομεν, μανθάνομεν, (οἰκοδόμοι) γίνονται, (δίκαιοι) γινόμεθα.

ü  3η ενότητα: γίνονται (κιθαρισταί), (οἰκοδόμοι) ἒσονται.

ü  4η ενότητα: γινόμεθα δίκαιοι.

ü  5η ενότητα: τὰφαῦλαπράττομεν, τῶνκαλῶνἀπεχόμεθα.

Με τη χρήση του α' πληθυντικού προσώπου ο φιλόσοφος θέλει να δείξει πως εντάσσει και τον εαυτό του, στο καθολικό σχήμα που ισχύει για το ανθρώπινο γενικά είδος. Με άλλα λόγια, όταν ο Αριστοτέλης αλλάζει τη δομή του λόγου του στο κεφάλαιο για την εκμάθηση των τεχνών και οδηγείται από το πρώτο στο τρίτο πληθυ­ντικό πρόσωπο, το κάνει γιατί καμιά από τις τέχνες που μνημονεύονται ως παράδειγμα δεν ήταν τέχνη και του Αριστοτέλη- ούτε και επρόκειτο ποτέ πια να γίνει. Στη διαδικασία όμως με την οποία οι άνθρωποι γίνο­νται δίκαιοι ή σώφρονες ή ανδρείοι ο Αριστοτέλης θα εντάξει μέσα και τον εαυτό του ξαναγυρίζοντας -πάλι συνειδητά αλλά απολύτως αυθόρ­μητα- στο πρώτο πληθυντικό πρόσωπο «<...δίκαιοι γινόμεθα...σώφρο­νες... ἀνδρεῖοι».Φυσική είναι και η χρήση του α' πληθυντικού προσώπου των ρημάτων που προηγούνται (ἐλάβομεν, ἐχρησάμεθα, ἒσχομεν), γιατί επα­ληθεύεται η διδασκαλία για λογαριασμό του υποκειμένου των τριών προτάσεων που προηγούνται, δηλαδή για λογαριασμό όλων των ανθρώ­πων και φυσικά και για τον Αριστοτέλη.Η ηθικού περιεχομένου διδασκαλία που έρχεται μετά (τὰς δ' ἀρετὰςλαμβάνομεν...) δίνεται αντιθετικά προς τη διδασκαλία που προηγήθη­κε, αφορά όμως το ίδιο υποκείμενο το οποίο αφορούσε και εκείνη. Επο­μένως, η χρήση του α' πληθυντικού προσώπου είναι και στην περίπτωση αυτή απόλυτα φυσική.Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι  στην όλη δομή των κειμένων είναι εμφανή τα χαρακτηριστικά του προφορικού λόγου και ο τρόπος με τον οποίο εκφράζεται ο Αριστοτέλης δεν έχει στην πραγμα­τικότητα τίποτε το προγραμματισμένο, αλλά όλα είναι αυθόρμητα και γι' αυτό βρίσκουν την εξήγησή τους μόνο στο ψυχολογικό επίπεδο.(Αρι­στοτελικά Μελετήματα, Δ. Λυπουρλή).

Εκφραστικοί τρόποι:Αντίθεση και αναλογία

            Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τις μεθόδους της αντίθε­σης και της αναλογίας. Στην αρχή της επιχειρηματολογίας του παρου­σιάζει την αντίθεση η οποία υπάρχει ως προς τη χρονική προτεραιότητατων «δυνάμεων» και των «ενεργειών» ανάμεσα  σε όσα έχουμε από τη φύση και τις ηθικές αρετές.

Την αντίθεση αυτή ο Αριστοτέλης τη δηλώνει με ποικίλους εκφρα­στικούς τρόπους και  κυρίως με τη χρήση λέξεων με αντίθετη σημασία(πρὸτερον-ὕστερον, κομιζόμεθα- ἀποδίδομεν) και με την εναλλαγή κα­ταφατικής και αποφατικής σύνταξης (οὐ γάρ ἐκτοῦ πολλάκις ἰδεῖν... ἀλλάἀνάπαλινἒχοντες...οὐχρησάμενοιἒσχομεν).

Στο δεύτερο μισό της ενότητας ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τα στοι­χεία της επιχειρηματολογίας του αναλογικά. Ο τρόπος απόκτησης των αρετών είναι όμοιος με την απόκτηση μιας ικανότητας στις τέχνες. Δη­λαδή και οι αρετές και οι τέχνες ανήκουν σ' αυτά που πρέπει πρώτα να τα μάθουμε και μετά να τα κάνουμε, και γι' αυτό τα μαθαίνουμε κάνο­ντάς τα. Η αναλογία ανάμεσα στις αρετές και στις τέχνες, που δηλώνε­ται με τις παραβολικές εκφράσεις (ὣσπερ... οἷον... - οὓτω ...) τονίζεται με ιδιαίτερη έμφαση: όπως ακριβώς γίνονται οι οικοδόμοι χτίζοντας σπί­τια και οι κιθαριστές παίζοντας κιθάρα, με τον ίδιο τρόπο γινόμαστε δί­καιοι κάνοντας δίκαιες πράξεις, σώφρονες κάνοντας σώφρονες πράξεις και ανδρείοι κάνοντας ανδρείες πράξεις.

       Ο νέος συλλογισμός του Αριστοτέλη προεκτείνει το συμπέρασμα της προηγούμε­νης ενότητας. Σύμφωνα με το προηγούμενο συμπέρασμα ο άνθρωπος έχει από τη φύση του την ικανότητα να δεχθεί τις ηθικές αρετές και να τις τελειοποιήσει με τον εθισμό. Επομένως, κατά χρονική σχέση, πρώτα αποκτά ο άνθρωπος όσα δυνάμει έχει και μετά τα εκφράζει με συγκεκριμένες πράξεις(ἐνεργείᾳ).

       Η συλλογιστική του Αριστοτέλη στηρίζεται στη θεμελιώδη διάκριση «δυνάμεως - ενεργείας». Η διάκριση αυτή είναι γνωστή και από το έργο του Αριστοτέλη Μετά τά Φυσικά. Στο έργο αυτό ο Αριστοτέλης, εκτός από τη βασική ερμηνευτική αρχή ότι το γίγνεσθαι, η διαδικασία δηλαδή της γενέσεως, δεν είναι τίποτε άλλο παρά η κίνηση ανάμεσα σε δύο στοιχεία, την ύλη και τη μορφή, εισάγει και την αρχή της μετάβα­σης από το δυνάμει στο ενεργείᾳ, την κίνηση από τη δυνα­τότητα στην πραγματικότητα.

       Οι ηθικές αρετές που εκφράζονται με την ενέργεια αποκτούνται με την άσκηση. Συμβαίνει δηλαδή το ίδιο που συμβαίνει με τις τέχνες. Η φράση «ὥσπερκαὶἐπὶτῶνἄλλωντεχνῶν» δεν είναι βέβαια σαφής. Εννοεί προφανώς ο Αριστοτέλης ότι ένας τεχνίτης ή ένας καλλιτέχνης γίνεται τεχνίτης και καλ­λιτέχνης με την άσκηση, ότι δεν έχει για κάτι τέτοιο μια έμφυτη ικανότητα, ένα φυσικό ταλέντο. Με άλλα λόγια, ο Αριστοτέλης αρνείται την ύπαρξη φυσικών κλί­σεων και χαρισμάτων, την ύπαρξη ενδιαφερόντων, έμπνευσης κ.λπ. Στο θέμα των τεχνών το κυριότερο ή το παν είναι η άσκηση, η συνεχής και συστηματική άσκηση. Το ίδιο ισχύει και για τις ηθικές αρετές.

       Κατά πόσον όμως  είναι αρκετή η άσκηση; Ο τεχνίτης, προτού προχωρήσει στην άσκηση, πρέπει να έχει ορισμένες τεχνικές γνώσεις. Και αυτός που θέλει να αποκτήσει τις ηθικές αρετές είναι ανάγκη να έχει μερικές γνώσεις, για παράδειγμα, τι είναι η κάθε αρετή, ποια είναι η έλλει­ψη, ποια η υπερβολή και ποια η μεσότητα σε κάθε πράξη και σε κάθε συναισθηματική εκδήλωση. Ο Αριστοτέλης δεν κάνει ιδιαίτερη μνεία αυτών των γνώσεων εδώ, γιατί κατά την άποψή του η αρετή είναι ἕξις, συνήθεια, που αποκτάται με μακροχρόνια άσκηση. Μπορεί ένας άνθρωπος να γνωρίζει το ηθικά σωστό, η απλή όμως γνώση δεν είναι αρκετfι για να τον κάνει ηθικό και ενάρετο. Είναι σαν να ξέρει με ποια φάρμακα μπορεί να θεραπευτεί από μια αρρώστια, αλλά να μην παίρ­νει τα φάρμακα αυτά.

Ερωτήσεις-Απαντήσεις

1.      Όσα λέγονται στην ενότητα αυτή αποτελούν ένα δεύτερο αποδεικτικό επιχείρημα του Αριστοτέλη για την άποψή του ότι «οὐδεμίατῶνἠθικῶνἀρετῶν    φύσει ἡμῖνἐγγίνεται». Πες με δικά σου λόγια το επιχείρημα αυτό.  (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 159)

Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης

Ο Αριστοτέλης στην ενότητα αυτή θα προσπαθήσει και πάλι να αποδείξει ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως. Το νέο του επιχείρημα έχει ως εξής: σε όσα υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως προηγείται η ύπαρξη και η δυνατότητα μιας ενέργειας και ακολουθεί η ενέργεια, η πραγμάτωση της δυνατότητας (δύναμις →ἐνέργεια). Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των αισθήσεων. Αντίθετα, στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια, ο εθισμός και η επανάληψη μιας πράξης και ακολουθεί η κατάκτησή τους (πρότερον: ενέργειες προς κατάκτηση της ηθικής δύναμης →ὕστερον: ενέργειες από την κατακτημένη ηθική ιδιότητα). Για την απόδειξη των λεγομένων χρησιμοποιούνται τα παραδείγματα των οικοδόμων και των κιθαριστών. Επομένως, οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, αφού δεν ακολουθούν την πορεία όσων υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως. Αυτό αποδεικνύεται και μέσα από παραδείγματα ηθικών αρετών (της δικαιοσύνης, της σωφροσύνης και της ανδρείας).

2.      Πρόσεξε ότι ο Αριστοτέλης, που έχει οργανώσει εδώ τον λόγο του πάνω στο πρώτο πληθυντικό πρόσωπο (μανθάνομεν), βάζει στη θέση του προσώπου αυτού το τρίτο πληθυντικό πρόσωπο στη φράση «οἰκοδομοῦντεςοἰκοδόμοι γίνονται καὶκιθαρίζοντεςκιθαρισταί». Μη βιαστείς να βγάλεις οποιοδήποτε συμπέρασμα. Αν, πάντως, αρχίζεις να έχεις μέσα σου κάποια υποψία γι’ αυτή την αλλαγή, περίμενε να δεις πώς θα συμπεριφερθεί ο Αριστοτέλης (από αυτή την άποψη) και στις τρεις επόμενες ενότητες. Τότε προσπαθήστε να βρείτε μέσα στην τάξη μια συνολική εξήγηση γι’ αυτή την αλλαγή προσώπων στον λόγο (εδώ!) του Αριστοτέλη. Αποφασίστε επίσης τότε πόσο συνειδητή είναι από τον Αριστοτέλη η συμπεριφορά του αυτή. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 159)

Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης

Παρατηρούμε και σ’ αυτή, αλλά και σε επόμενες ενότητες ότι, όταν ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε ανθρώπους (στους οποίους συμπεριλαμβάνει και τον εαυτό του), χρησιμοποιεί το α΄ πληθυντικό πρόσωπο. Συγκεκριμένα, στο κείμενο αυτό χρησιμοποιεί οχτώ ρήματα σε αυτό το πρόσωπο: «κομιζόμεθα», «ἀποδίδομεν», «ἐλάβομεν», «ἐχρησάμεθα», «ἔσχομεν», «λαμβάνομεν», «μανθάνομεν», «γινόμεθα». Όταν, πάλι, αναφέρεται στους οικοδόμους ή τους κιθαριστές, χρησιμοποιεί το γ΄ πληθυντικό πρόσωπο. Η αλλαγή αυτή ίσως να οφείλεται στο ότι ο φιλόσοφος δεν είχε προσωπική επαφή με τις τέχνες και τους τεχνίτες και χρησιμοποιεί το γ’ πληθυντικό πρόσωπο, όταν πρόκειται για δεξιότητες που αφορούν τον καταμερισμό της εργασίας και συνεπώς οι δεξιότητες αυτές δεν είναι γνώρισμα όλων των ανθρώπων. Αντίθετα, χρησιμοποιεί το α’ πληθυντικό πρόσωπο, όταν αναφέρεται στις ηθικές αρετές και συνεπώς σε γνωρίσματα που αφορούν όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως.
Ωστόσο, μας προβληματίζει ότι σε επόμενες ενότητες (πχ. 4^η και 6^η) εναλλάσσει τα πρόσωπα («γινόμεθαοἳμὲν δίκαιοι οἳδὲἄδικοι», «οἳμὲνγὰρ σώφρονες καὶπρᾶοιγίνονται») ή χρησιμοποιεί γ΄ πληθυντικό εκεί που θα περιμέναμε α΄ πληθυντικό («ἀγαθὸςἄνθρωποςγίνεται», ενώ θα περιμέναμε «ἀγαθοὶἄνθρωποιγινόμεθα»). Από τα παραπάνω, λοιπόν, μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η χρήση γ΄ προσώπου δεν αποτελεί συνειδητή επιλογή, αλλά χρησιμοποιείται μάλλον ασυναίσθητα και προσδίδεται μ’ αυτόν τον τρόπο ποικιλία στον λόγο. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι τα κείμενα του Αριστοτέλη προέρχονται από προσωπικές του σημειώσεις, που χρησιμοποιούσε στις παραδόσεις των μαθημάτων του. Είναι, λοιπόν, εύλογο σ’ αυτές τις σημειώσεις να έχουν παρεισφρήσει και στοιχεία του προφορικού λόγου.

3.      Τι προσπαθεί να αποδείξει ο Αριστοτέλης στην ενότητα αυτή; Να αναπτύξετε το επιχείρημά του.

Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης

Ο Αριστοτέλης στην ενότητα αυτή θα προσπαθήσει να αποδείξει με ένα νέο επιχείρημα ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως.
α. Όσα έχουμε μέσα μας εκ φύσεως («ὅσαμὲν φύσει ἡμῖνπαραγίνεται»)Ο Αριστοτέλης ξεκινάει τον συλλογισμό του διερευνώντας πρώτα τι συμβαίνει σε όσα χαρακτηριστικά έχουμε μέσα μας εκ φύσεως. Αυτά έχουν εκ των προτέρων μέσα τους τη δυνατότητα να πραγματωθούν, αλλά η πραγμάτωσή τους έρχεται ύστερα χωρίς να χρειάζεται ο εθισμός, η επανάληψη μιας ενέργειας. Για να αποδείξει τα λεγόμενά του ο φιλόσοφος, χρησιμοποιεί το παράδειγμα των αισθήσεων: την όραση και την ακοή δεν τις αναπτύξαμε μέσα από την εξάσκηση, αντιθέτως υπάρχουν ήδη αναπτυγμένες μέσα μας και περνάμε αμέσως στη χρησιμοποίησή τους β. Οι ηθικές αρετές («τὰς δ’ ἀρετὰςλαμβάνομενἐνεργήσαντεςπρότερον») Αντίθετα, στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια, δηλαδή η εξάσκηση, η επανάληψη μιας ενέργειας, και ακολουθεί η κατάκτηση της ηθικής αρετής. Αλλά για να γίνει η αρετή από προδιάθεση αποκτημένη ιδιότητα, είναι ανάγκη ο άνθρωπος να ασκηθεί σε αυτή. Ο Αριστοτέλης για τον τρόπο άσκησης αναφέρει «γιατί όσα πρέπει να κάνουμε αφού τα μάθουμε, τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα («ἃ γὰρδεῖ μαθόντας ποιεῖν, ταῦταποιοῦντεςμανθάνομεν»). Δύο παραδείγματα από την καθημερινή ζωή, που αφορούν τις πρακτικές τέχνες αποδεικνύουν την αλήθεια της θέσης αυτής: για να αποκτήσει δηλαδή κανείς την ικανότητα του οικοδόμου ή του κιθαριστή, πρέπει πρώτα να εξασκηθεί στο χτίσιμο ή στο παίξιμο της κιθάρας αντίστοιχα. Αναλογικά με τα δύο αυτά παραδείγματα αναφέρονται τρία παραδείγματα από τον χώρο της ηθικής, από τα οποία φαίνεται ότι οι δίκαιοι, οι σώφρονες και οι ανδρείοι αποκτούν τις συγκεκριμένες ιδιότητες έχοντας ασκηθεί σε αντίστοιχες δίκαιες, συνετές και ανδρείες πράξεις. Αυτό, λοιπόν, που συμβαίνει στις πρακτικές τέχνες, συμβαίνει και στις ηθικές αρετές (αναλογία με τρία παραδείγματα ηθικών αρετών: της δικαιοσύνης, της σωφροσύνης και της ανδρείας): με την επανάληψη και τον εθισμό σε ηθικές πράξεις αποκτούμε τις ηθικές αρετές.

Συμπέρασμα: οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, αφού δεν ακολουθούν την πορεία όσων υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως.

Συνοπτική νοηματική απόδοση του συλλογισμού

1η προκείμενη: σε όσα υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως προηγείται η ύπαρξη και η δυνατότητα  μιας ενέργειας και ακολουθεί η ενέργεια, η πραγμάτωση της δυνατότητας  (δύναμις →ἐνέργεια) 2η προκείμενη: στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια, ο εθισμός και η επανάληψη μιας  πράξης και ακολουθεί η κατάκτησή τους Πράξεις που προσδίδουν αρετή →πράξειςπου απορρέουναπότηναγαθήφύση. Συμπέρασμα: οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, αφού δεν ακολουθούν την πορεία όσων υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως.

4.      Να εντοπίσετε τα χρονικά επιρρήματα που υπάρχουν στο κείμενο και να δείξετε τη λειτουργικότητά τους σε σχέση με την επιχειρηματολογία.

Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης

Προκειμένου ο Αριστοτέλης να αποδώσει τη χρονική προτεραιότητα των δυνάμεων έναντι των ενεργειών (δύναμις →ἐνέργεια) σε όσα χαρακτηριστικά υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, συνδέει τις δυνάμεις με το «πρότερον» και με απαρέμφατα ή μετοχές αορίστου που δηλώνουν το προτερόχρονο («ἰδεῖν», «ἀκοῦσαι», «χρησάμενοι»). Αντίθετα, για να αποδώσει την αντίθετη πορεία που ακολουθείται στις ηθικές αρετές (ἐνέργεια -> δύναμις), συνδέει τη μετοχή «ἐνεργήσαντες» με το «πρότερον», για να δηλώσει το προτερόχρονο, ή τις μετοχές ενεστώτα «ποιοῦντες» και «πράττοντες», για να δηλώσει το σύγχρονο. Έτσι, αν προσπαθήσουμε να συσχετίσουμε τα παραπάνω με τα παραδείγματα που δίνονται στο κείμενο (αισθήσεις – τέχνες – αρετές) και με τα δύο ζεύγη των αριστοτελικών όρων «πρότερον - ὕστερον» και «δυνάμει - ἐνεργείᾳ», προκύπτει το εξής διάγραμμα: 

φύσει(αισθήσεις)πρότερονδυνάμει →ὕστερονἐνεργείᾳἐξἔθους (τέχνες)
πρότερονἐνεργείᾳ ενέργειες προς κατάκτηση της τεχνικής δύναμης →ὕστερον ενέργειες από την κατακτημένη τεχνική δεξιότητα
ἐξἔθους(αρετές)  πρότερον ενέργειες προς κατάκτηση της ηθικής δύναμης →ὕστερον ενέργειες από την κατακτημένη ηθική δεξιότητα

Χαρακτηριστική είναι η χρήση του επιρρήματος «πολλάκις». Παρόλο που αναφέρεται σε όσα χαρακτηριστικά έχουμε εκ φύσεως, η χρήση του υποδηλώνει ότι για την κατάκτηση των ηθικών αρετών είναι απαραίτητη η άσκηση και η επανάληψη.

5.      Να εξηγήσετε το περιεχόμενο των όρων «δύναμις» και «ἐνέργεια» και να αναφέρετε τα είδη των δυνάμεων που διακρίνει ο Αριστοτέλης.

Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης

Ο Αριστοτέλης αρχίζει το νέο επιχείρημα με αναφορά σε όσα ο άνθρωπος έχει από τη φύση και όχι από εθισμό. Αυτά, λοιπόν, που δόθηκαν από τη φύση, δόθηκαν αρχικά ως δυνατότητες και, όταν αναπτύχθηκαν πλήρως τα γνωρίσματά τους, έγιναν ικανότητες, περιήλθαν δηλαδή στην ἐνεργείᾳ κατάσταση. Στην κατηγορία αυτή κατατάσσει τις αισθήσεις, οι οποίες δόθηκαν ως a priori στοιχεία της ύπαρξης του ανθρώπου. Έτσι ο άνθρωπος διαθέτει εκ των προτέρων τα αισθητήρια όργανα, τα οποία του δίνουν τη δυνατότητα να αισθάνεται, όταν ολοκληρωθεί η ανάπτυξή τους. Για περαιτέρω διευκρίνιση ο Αριστοτέλης αναφέρει την ακοή και την όραση ως παραδείγματα, με τα οποία δείχνει ότι ο άνθρωπος διαθέτει πρώτα τη δυνατότητα να ακούει και να βλέπει και στη συνέχεια ακούει και βλέπει. Η διάκριση δύναμης και ενέργειας απασχολεί τον Αριστοτέλη κυρίως στα Μετά τα Φυσικά, στο Θ βιβλίο. Δύναμις είναι η δυνατότητα ενός όντος να περνά από μια κατάσταση σε μια άλλη, ενώ ἐνέργεια είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας. Για τον Αριστοτέλη, η «ἐνέργεια» έχει μεγαλύτερη σημασία από τη «δύναμιν», αφού η πρώτη εξαρτάται από την προσπάθεια που καταβάλλει κάθε άνθρωπος, την προσωπική ευθύνη και προαίρεση, ενώ η δεύτερη σχετίζεται με τη φύση και υπάρχει ανεξάρτητα από τον άνθρωπο. Στο κείμενο συνδέει «τὰς δυνάμεις» με το «πρότερον» και «τὰςἐνεργείας» με το «ὕστερον» εννοώντας ότι οι «δυνάμεις» έχουν χρονική προτεραιότητα – και όχι λογική και οντολογική – έναντι των «ἐνεργειῶν». Ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη λογική και οντολογική προτεραιότητα της «ενέργειας» έναντι της «δύναμης» με τρία επιχειρήματα: 1. Η «ενέργεια» αποδίδει μια συνθετότερη έννοια από ό,τι η «δύναμη», γιατί συνδέεται με την ύπαρξη ενός πράγματος, δηλαδή με την πλήρη ανάπτυξη των στοιχείων που το συνιστούν. 2. Για να οδηγηθεί το δυνάμει ον στην ενεργεία κατάστασή του χρειάζεται την επίδραση μιας ενέργειας, γιατί η δύναμη και προϋποθέτει την ενέργεια και προκύπτει από αυτή. Άλλωστε η ενέργεια είναι ο σκοπός (οὗἕνεκα) του όντος και όχι η δύναμη. Σκοπός, τον οποίο εξυπηρετεί η δύναμη, είναι η ενέργεια και όχι αντίστροφα. Άρα η ενέργεια έχει οντολογική προτεραιότητα έναντι της δύναμης. 3. Η δυνατότητα μπορεί να εξελιχθεί σε ον αλλά και σε μη ον. Η ενέργεια όμως ταυτίζεται μόνο με την ύπαρξη, το ον. Στο έργο ΜετὰτὰΦυσικὰ ο Αριστοτέλης διακρίνει τρία είδη δυνάμεων:

α) αυτές που υπάρχουν στον άνθρωπο από τη γέννησή του (π.χ. οι αισθήσεις) και συνδέονται με το άλογο μέρος της ψυχής,

β) αυτές που τις αποκτά ο άνθρωπος με την άσκηση, τον εθισμό (π.χ. οι πρακτικές τέχνες, το παίξιμο ενός μουσικού οργάνου) και συνδέονται με το άλογο και το λογικό μέρος της ψυχής και

γ) τις δυνάμεις που τις αποκτά ο άνθρωπος με τη μάθηση (π.χ. οι επιστημονικές γνώσεις) και συνδέονται και αυτές με το λογικό μέρος της ψυχής.

Ερωτήσεις

1.      Ο λόγος του φιλοσόφου εδώ είναι δομημένος με τη βοήθεια των μεθό­δων της αντίθεσης και της αναλογίας. Να επισημάνετε σε ποια σημεία χρησιμοποιείται η κάθε μέθοδος, να δείξετε ποια στοιχεία της επι­χειρηματολογίας αντιτίθενται και ποια παρουσιάζονται αναλογικά. Ε­πίσης να βρείτε ποιοι εκφραστικοί τρόποι (λεξιλόγιο, σύνταξη κλπ.) ε­ξυπηρετούν καθεμιά από τις δύο μεθόδους ανάπτυξης.

2.      Τάςδυνάμεις κομιζόμεθα, τὰςἐνεργείαςἀποδίδομεν: α) Πoιο είναι τοπεριεχόμενο των εννοιών δύναμις - ἐνέργειαστην αριστοτελική φιλο­σοφία; β) Ποια από τις δύο έννοιες θεωρεί ο φιλόσοφος πιο αξιόλογη; Μπορούμε να το συμπεράνουμε αυτό από το κείμενο;

3.      Ο Περικλής στον Έπιτάφιoκλείνοντας την κύρια πρόθεση του λόγουτου χρησιμοποιεί την έννοιααρετή, όχι με την ευρύτητα του αριστοτε­λικού όρου, αλλά με το ηθικό περιεχόμενο της ευεργετικής δύναμης πουφανερώνεται στις σχέσεις των ανθρώπων. Συγκεκριμένα λέει τα εξής: «Καὶτὰἐςἀρετὴνἐνηντιώμεθατοῖςπολλοῖς·οὐγὰρ πάσχοντες εὖἀλλὰδρῶντες κτώμεθα τοὺςφίλους. Βεβαιότερος δὲό δράσαςτὴν χάριν ὣστεὀφειλομένηνδι' εὐνοὶαςᾧδέδωκεσώζειν·ὁδὲἀντοφεὶλωνἀμβλύτερος, εἰδὼςοὐκἐς χάριν, ἀλλ'ἐςοφείληματὴναρετὴνἀποδώσων(Θουκ. ΙΙ, 40, 4 - 5). Σε άλλο χωρίο του λόγου με τον όρο αρεταίδηλώνονται τα αν­δραγαθήματα των νεκρών: ἃγάρ τὴνπόλινὓμνησα, αἱτῶνδεκαὶτῶντοιῶνδεἀρεταιἐκόσμησαν... (Θουκ. ΙΙ, 42, 2).Νομίζετε ότι υπάρχουν κοινά σημεία ανάμεσα στους λόγους του Περι­κλή και στην άποψη του Αριστοτέλη όσον αφορά στη σχέσηηθικήςπράξης και ηθικής αρετής; Να στηρίξετε τις απόψεις σας σε χωρία τωνδύο κειμένων.

4.      οὓτωδὴκαὶτὰμὲνδὶκαιαπράττοντεςδὶκαιοιγινόμεθα, τὰδὲ σώφρο­να σώφρονες, τ δ' ἀνδρεῖαἀνδρεῖοι: ο W. D. Ross επισημαίνει στο χωρίο αυτό ένα παράδοξο. Συμφωνείτε; Ναδιατυπώσετε τις σκέψεις σας σ' ένα σύντομο δοκίμιο.

---

[1]               Το δυνάμει είναι είτε η αρνητική όψη της στέρησης είτε η θετική οπτική που δηλώνει τη δύναμη πραγμάτωσης(τέλος).Δεν είναι αυτό που στερείται μορφής,αλλά αυτό που βρίσκεται στην κατάσταση του γίγνεσθαι,ενώ η μορφή είναι το τέλος, ο σκοπός της διαδικασίας.