Αριστοτέλης Η.Ν Ενότητα 3^η.

Βασικές Ιδέες της Ενότητας-Στόχοι

1.Να δούμε την προσπάθεια του Αριστοτέλη να διατυπώσει και άλλα επιχειρήματα που να δείχνουν τη στενή σχέση μεταξύ ηθικής αρετής και ηθικής πράξης.

2.Για το σκοπό αυτό παραθέτει επιχειρήματα από το χώρο της πολιτικής που αναφέρονται στους νομοθέτες.Με εθισμό προσπαθούν οι νομοθέτες να κάνουν αγαθούς τους πολίτες.

Προσοχή στο παρεκβατικό επιχείρημα της διαφοράς πολιτεύματος από πολίτευμα.

3.Η κατάκτηση κάθε αρετής πραγματώνεται ή δεν πραγματώνεται ανάλογα με το αν υπάρξει καλός ή όχι εθισμός σ΄αυτήν.΄Ετσι,αποκτά κανείς την ηθική αρετή,αν πρώτα εθιστεί καλά με ηθικές πράξεις και συνηθίσει σ΄αυτήν.Αν δεν εξασκηθεί καλά,δεν κατακτά την ηθική αρετή.

4.Επιστρατεύει επιχειρήματα και από το χώρο των τεχνών.Οι τεχνίτες γίνονται καλοί ή όχι ανάλογα με το αν έχουν εξασκηθεί καλά ή όχι.

5.Είναι απαραίτητη η διδασκαλία για την επίτευξη του εθισμού.Απαραίτητος είναι ο άνθρωπος που θα διδάξει, θα κατευθύνει, θα καθοδηγήσει τον τεχνίτη στην εξάσκησή του.

6.Εισάγει το ρόλο της παιδείας στην απόκτηση της ηθικής αρετής

7.Σημασία έχει η ποιότητα των ενεργειών του ανθρώπου.

Μετάφραση.

Την επιβεβαίωση μας προσφέρει και αυτό που στις πολιτείες γίνεται.Οι νομοθέτες δηλαδή κάνουν καλούς τους πολίτες τους ασκώντας τους να αποκτούν τις συγκεκριμένες συνήθειες-αυτή είναι η θέληση του κάθε νομοθέτη,όσοι όμως δεν το πράττουν αυτό σωστά ,αποτυχαίνουν στο έργο τους,και επομένως σ΄αυτό διαφέρει το ένα πολίτευμα από το άλλο,το καλό από το λιγότερο καλό.Ακόμη,για τους ίδιους λόγους και με τους ίδιους τρόπους και γεννιέται κάθε αρετή και φθείρεται-έτσι ακριβώς γίνεται και στις τέχνες:παίζοντας κιθάρα γίνονται και οι καλοί και οι κακοί κιθαριστές.Κατά τον ίδιο τρόπο και οι οικοδόμοι και όλοι οι υπόλοιποι.Χτίζοντας με καλό τρόπο σπίτια θα γίνουν καλοί οικοδόμοι,χτίζοντάς τα όμως με κακό θα γίνουν κακοί.Αν δεν ήταν έτσι,Δε θα υπήρχε η ανάγκη δασκάλου,αλλά όλοι θα ήταν καλοί ή κακοί εκ γενετής.

Λεξιλογικά-Συντακτικά-Ετυμολογικά-Ομόρριζα.

1.ἁμαρτάνω=αποτυχαίνω,σφάλλω,αστοχώ/ἁμαρτήσομαι,ἣμαρτον/Παθ.

ἁμαρτάνεται=γίνεταισφάλμα,(ἡμαρτάνετο,ἡμαρτήθη,ἡμάρτηται,ἡμάρτητο/ Ομόρρ. ἁμαρτία,ἁμάρτημα,ἁμαρτωλός,ἀναμάρτητος/Σ.ἀποτυγχάνω, σφάλλομαι /Α.τυγχάνω/ θ.σμαρ-και σμερ/+γεν./ἁμαρτάνω τι=σφάλλω/ἁ-μαρτάνω αμαρτίαν, πολλά=σύστοιχο αντικείμενο/ως επίθ.ἡμαρτημένος=εσφαλμένος

2.διδάσκω(ᾰ)=διδάσκω,πληροφορώ,διαφωτίζω/Ομ.διδαχή,δίδαγμα,διδακτικός,ἀδίδα-κτος/θ.δακ-,πβ.disco,doceo/+2 αιτ./ Σ.δείκνυμι, νουθετῶ, παραινῶ, συμβουλεύω / Α.μανθάνω, πυνθάνομαι

3.ανάλογος,ον=σύμμετρος,ανάλογος,σύμφωνος(ἀνά+λόγος)>ἀναλογέω-ω,ἀναλογία,ἀναλογικός/ἀνάλογον=αναλόγως,κατ΄αναλογία.

4.κακός,ή,όν=Σ.δυσάρεστος,χαλεπός,πονηρός,βλαβερός,επιζήμιος/Α.καλός,εὐχάρι-στος, ὠφέλιμος,ἐπωφελής,ἀγαθός.

5.δέω=έχω ανάγκη/+γεν/+τελ.απαρ./δεῖ μοίτινος=έχω ανάγκη κάποιου πράγματος/Σ.προσήκει,χρή,πρέπει,χρεώνἐστι/ομ.δέησις, ἐνδεής,ἔνδεια, ἀδέητος

6.φθείρω=Σ.ἀπόλλυμι,ἀφανίζω,λυμαίνομαι,λωβῶμαι /Ομ.φθορά, διαφθορά, διαφθορέας, αδιάφθορος,φθαρτός,παραφθορά,άφθαρτος

7.μαρτυρέω-ῶ=δίνω μαρτυρία,βεβαιώνω<μάρτυς,αιολ.μάρτυρ/+δοτ./εμπρ.

πρ./+σύστ.αντικ./+ειδ.πρ./Ομ.μαρτύριον,μαρτυρία,μάρτυς,μαρτύρημα,δια-μαρτύρησις

8.φαῦλος,η,ον/ος,ον=εύκολος,ελαφρός,μικρός,ευτελής,ανάξιος,ελεεινός,απερίσκεπτος,αδιάφορος,ανεπιτήδευτος/Σ.ἀνήθικος,κακοήθης,αἰσχρός,κα-κός,ἄθλιος,ἁλιτήριος,ἀσυνείδητος,ἐπιλήψιμος/Α.καλός,ἠθικός,ἔντιμος,ἐνάρετος,ἐξαίρετος,χρηστός,ἄμεμπτος,ἀνεπίληπτος,ἀκέραιος,εὐσυνείδητος

/ομ.φαυλότης,ἐκφαυλίζω,ἐκφαυλισμός,ἐκφαυλιστής

Ερμηνευτικά.

1.      Λόγος γίνεται για τη σχέση ηθικής αρετής και ηθικής πράξης.Η ηθική αρετή δεν είναι φύσει,αλλά με την ηθική πράξη καλλιεργείται.Επικεντρώνεται στο χώρο της πολιτείας και αυτό αποκαλύπτει τη στενή σχέση, κατά το φιλόσοφο, μεταξύ ηθικής και πολιτικής.Οι νομοθέτες με τον εθισμό στις καλές πράξεις προσπαθούν να κάνουν τους πολίτες να αποκτήσουν ηθική αρετή.΄Αλλοι σωστά οργανώνουν τον εθισμό και πετυχαίνουν το στόχο τους,άλλοι θεσπίζουν νόμους που δεν κάνουν σωστά τον εθισμό των πολιτών,με αποτέλεσμα να αποτυχαίνουν και να μην ασκούν τους πολίτες τους ώστε να αποκτήσουν ηθική αρετή.Αυτό είναι και η αιτία διαφοροποίησης καλών και λιγότερο καλών(όχι κακών)πολιτευμάτων:η επιτυχία ή η αποτυχία στο <ἐθίζειν>τους πολίτες.Διότι αν η ηθική αρετή ήταν εκ φύσεως θα ήταν άτοπο οι νομοθέτες να σκέφτονται και να ενεργούν με αυτό τον τρόπο.

2.      Οι αρχαίοι έλληνες πίστευαν ότι το άτομο δε λειτουργεί μόνο του και για χάρη του εαυτού του, αλλά ως μέλος του συνόλου,στο πλαίσιο λειτουργίας του κράτους.Έτσι η ηθική αρετή είναι γνώρισμα του πολίτη ως μέλους του συνόλου.Γι αυτό και οι νομοθέτες έχουν την ευθύνη με τους νόμους να εξασκήσουν με τον εθισμό τους πολίτες στην ηθική αρετή,όπως οι δάσκαλοι τους τεχνίτες.Στην πρώιμη αρχαϊκή κοινωνία η πρώτη αρχή δικαίου ήταν οι άγραφοι νόμοι που προέρχονταν από την αγωγή και τα έθιμα και εκείνος που ασκούσε τη δικαστική εξουσία ήταν ο βασιλιάς.Αργότερα, όταν καταργήθηκε το σύστημα αυτό και απαιτήθηκαν γραπτοί νόμοι, επικράτησε να εκλέγεται ένα άτομο -που συγκέντρωνε σοφία και δικαιοκρισία και το οποίο απολάμβανε την εμπιστοσύνη όλων- και σ' αυτό ανέθεταν τη σύνταξη νόμων. Οι πολίτες αυτοί ονομάστηκαν νομοθέτες. Ορισμένοι μάλιστα ονομάστηκαν αισvμνῆται,επειδή μοίραζαν στον καθένα την αἶσαv, δηλαδή το αρμόζον μερίδιο. Οι πιο ονομαστοί νομοθέτες εκείνης της προδημοκρατικής περιόδου ήταν ο Πιττακός ο Μυτιληναίος, ο Θαλής ο Μιλήσιος, ο Βίας ο Πριηνεύς, ο Λυκούργος ο Σπαρτιάτης, ο Δράκων και ο Σόλων οι Αθηναίοι, ο Ζάλευκος και ο Χαρώνδας στη Μ. Ελλάδα και άλλοι.

3.      Η έννοια του νόμου στην αρχαιότητα περιλάμβανε κανόνες δικαίου και ηθικής, θρησκευτικούς και κοσμικούς, γραπτούς και άγραφους και τούτο γιατί η πόλις στην αρχαιότητα ήταν ταυτόχρονα αυτό που αποκαλούμε σήμερα κράτοςαλλά και κοινωνία. Σωστά λοιπόν επισημαίνει ο Αριστοτέλης ότι έργο των νομοθετών ήταν να κάνουν τους πολίτες καλύτερους με την επαναλαμβανόμενη συμπεριφορά, τον εθισμό.

4.      Η ορθότητα των πολιτευμάτων εξαρτάται από τον ορισμό του σκοπού της πολιτείας και ορθά πολιτεύματα είναι εκείνα που έχουν ως τελικό τους στόχο το κοινό καλό,τα άλλα είναι ελαττωματικά.Μάλιστα για να περιγράψει την ιδανική του πολιτεία ο Αριστοτέλης στηρίζεται στις συνθήκες της ελληνικής δημοκρατίας.Πολίτες στην άριστη πολιτεία είναι μόνο εκείνοι που μπορούν να κυβερνήσουν,στηριζόμενοι στον τρόπο της ζωής τους και τη μόρφωσή τους.Η πολιτεία παράλληλα έχει σκοπό να εκπαιδεύσει τους πολίτες, ώστε να συμβιώσουν πάνω σε ηθική βάση.Βέβαια εκτός της υποδειγματικής πολιτείας αναφέρεται και στους ατελείς τύπους πολιτειών.Πρόκειται για μια πολιτειολογία της επίγειας ζωής που πραγματώνεται σύμφωνα με ηθικές αρχές.

5.      Ο Αριστοτέλης στη θεωρία του των πολιτευμάτων δεν παρασταίνει,όπως ο Πλάτων,ένα πολίτευμα ως το μόνο σωστό.Έτσι κάνει λόγο για ορθές και παρεκβατικές πολιτείες.Κατ΄αυτόν,τα πολιτεύματα πρέπει να ρυθμίζονται ανάλογα με το χαρακτήρα και τις ανάγκες του λαού.Η ορθότητά τους είναι απόρροια του σκοπού τους και ορθά είναι εκείνα που για τελικό σκοπό έχουν το κοινό καλό.Το πολίτευμα ορίζεται ως η διάταξη των αξιωμάτων σε ένα κράτος,ιδιαίτερα των ανώτατων.Η φύση του εξαρτάται από το που εδρεύει η εξουσία.Διαφέρουν δε οι πολιτικές εξουσίες και συνακόλουθα τα πολιτεύματα και οι πολιτείες ανάλογα με την ηθική ποιότητα,αλλά και την αριθμητική συγκρότηση των φορέων τους.

6.      Για να περιγράψει την άριστη πολιτεία ο Αριστοτέλης στηρίζεται στις συνθήκες της ελληνικής δημοκρατίας, όπως και ο Πλάτων. Πολίτες στην άριστη πολιτεία είναι μόνο εκείνοι που μπορούν να κυβερνήσουν, στηριζόμενοι στον τρόπο της ζωής τους και τη μόρφωσή τους. Η πολιτεία παράλληλα έχει σκοπό να εκπαιδεύσει τους πολίτες για μια συμβίωση στηριγμένη πάνω σε ηθική βάση.

7.      Εκτός από την υποδειγματική πολιτεία ο Αριστοτέλης πραγματεύθηκε και τους ατελείς τύπους πολιτειών. Μάλιστα από το έργο του Αριστοτέλη που δεν έχει σωθεί, θεωρείται σημαντικότατη η περιγραφή των Πολιτειών 158 ελληνικών πόλεων. Μπορεί να θεωρηθεί εύνοια της τύχης ότι το 1890 βρέθηκε ένας πάπυρος στην Αίγυπτο που περιέχει την πρώτη από αυτές τις Πολιτείες, την Ἀθηναίων Πολιτεία.

8.      Η αριστοτελική πολιτειολογία, αντίθετα με την πλατωνική, που είναι προσανα­τολισμένη προς τη δυϊστική αντίληψη της ζωής, πατάει γερά στο έδαφος της επίγειας ζωής και επιχειρεί να τη διαμορφώσει σύμφωνα με ηθικές αρχές.

9.      Η άποψη που καταθέτει ο Αριστοτέλης για τη διαφορά που υπάρχει από πολίτευμα σε πολίτευμα δεν μπορεί, ασφαλώς, να ενταχθεί οργανικά στο θέμα που αναλύεται στις ενότητες αυτές. Είναι φανερό πως το κάνει αυτό ο Αριστοτέλης, γιατί λίγο πριν έκανε λόγο για την ευθύνη που έχουν οι νομοθέτες σχετικά με το αν οι πολίτες θα ασκηθούν επιτυχημένα ή όχι τόσο επιτυχημένα στην αρετή. Υποστήριξε δηλαδή ότι, πέρα από οποιουσδήποτε άλλους παράγοντες που μπορεί να επηρεάζουν τη συμπεριφορά των πολιτών, σε σημαντικό βαθμό η ευθύνη βρίσκεται στους ίδιους τους νομοθέτες, οι οποίοι δεν έχουν πάντα την κατάλληλη γνώση (παρά τις αγαθές προθέσεις τους) για να βοηθήσουν τους πολίτες να ασκηθούν στην αρετή.Σ' αυτό το σημείο λοιπόν εντοπίζει ο Αριστοτέλης και τη διαφορά ανάμεσα σε ένα πολίτευμα καλό και σε ένα πολίτευμα λιγότερο καλό, (φαῦλοςεδώ δε σημαίνει: κακός, ευτελής, ασήμαντος, αλλά: κατώτερος, λιγότερο καλός), στο αν δηλαδή οι πολίτες ασκήθηκαν στην αρετή περισσότερο με το ένα και λιγότερο με το άλλο πολίτευμα. Κριτήριο, επο­μένως, για να χαρακτηρίσουμε ένα πολίτευμα ανώτερο ή κατώτερο είναι το αν βοήθησαν λιγότερο ή περισσότερο οι νομοθέτες τον πολίτη να κατακτήσει με τη δική τους καθοδήγηση την αρετή. Για τον Αριστοτέλη φαίνεται εδώ ότι θεωρητικά τουλάχιστον όλα τα πολιτεύματα μπορούν να θεωρηθούν καλά, αφού οι νομοθέτες, όσο εξαρτάται απ' αυτούς, επιδιώκουν να «εθίσουν» τους ανθρώπους στην αρετή. Η διαφορά έγκειται στο βαθμό της βοήθειας που παρέχει το κάθε πολίτευμα στον πολίτη, ώστε να ασκηθεί με μεγαλύτερη ή μικρότερη επιτυχία στα έργα της αρετής και να γίνει τελικά κάτοχός της.

10.  Ως προς τη θέση των λέξεων:η κανονική σειρά των λέξεων στη φράση θα ήταν: «διαφέρει πολιτεία ἀγαθή πολιτείας φαύλης».Η διαφορετική θέση των λέξεων οφείλεται ίσως στο γεγονός ότι το κείμενο του Αριστοτέλη είναι προσωπικές σημειώσεις βοηθητικές για την προφορική διδασκαλία του, και επομένως σε μερικά σημεία έχουν κάποια χαρακτηριστικά,συντομία,ελλειπτικότητακ.ά.του προφορικού λόγου.

11.  καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης» Η διάκριση των πολιτευμάτων κατά τον Αριστοτέλη: Ο Αριστοτέλης διακρίνει τα πολιτεύματα σε καλά και λιγότερο καλά και όχι σε καλά και κακά. Παρατηρείται, λοιπόν, ότι η λέξη «φαύλης» (που κανονικά «φαῦλος» σημαίνει κακός, ευτελής, ασήμαντος) χρησιμοποιείται εδώ με διαφορετική σημασία, έτσι ώστε να ανταποκρίνεται στις αντιλήψεις του φιλοσόφου. Η αναφορά αυτή στη διάκριση των πολιτευμάτων φαίνεται, με την πρώτη ματιά, να μη σχετίζεται με το θέμα του κειμένου και να αποτελεί μια παρέκβαση. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν ισχύει, καθώς στόχος του φιλοσόφου είναι να συνδέσει την αξία των πολιτευμάτων με την αρετή των πολιτών. Συγκεκριμένα, ο Αριστοτέλης δεν πιστεύει ότι υπάρχουν κακά πολιτεύματα, αφού πρωταρχικός στόχος όλων των νομοθετών, και άρα και των πολιτευμάτων μέσα στα οποία δρουν, είναι να κάνουν τους πολίτες ενάρετους ασκώντας τους στην ηθική αρετή, προκειμένου να φτάσουν στον ύψιστο στόχο, την ευδαιμονία. Το κριτήριο διάκρισης των πολιτευμάτων σε καλά και λιγότερο καλά αφορά τον βαθμό επιτυχίας του έργου των νομοθετών: όσο δηλαδή πιο κοντά στον στόχο τους φτάνουν, να οδηγήσουν τους πολίτες στην ηθική αρετή, και άρα στην ευδαιμονία, τόσο πιο καλό θεωρείται και το πολίτευμα. Κύριο έργο των νομοθετών είναι να κάνουν, με τους νόμους, τους πολίτες ηθικούς, ενάρετους, να τους σταθεροποιήσουν στον δρόμο της αρετής για να είναι και η πολιτεία αγαθή.

12.  Το κόμμα πριν από τον «και»

α. Στη φράση «και διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτεία» υπάρχει κόμμα πριν από το συμπλεκτικό σύνδεσμο και για δύο λόγους:

·         Ο και δεν έχει συνδετική αλλά συμπερασματική σημασία και γι' αυτό πρέπει να μεταφραστεί με το "επομένως".

·         Πριν από τον και υπάρχει ένα ζεύγος κύριων προτάσεων, που συνδέονται με αντιθετική σύνδεση (τὸμὲνἐστίν..., ὃσοιδέ... ἁμαρτάνουσι)- με το κόμμα κλείνει αυτό το ζεύγος και αποφεύγεται ενδεχόμενη σύγχυση του αναγνώστη (δηλώνεται με το κόμμα ότι ο και δε συνδέει τα ρήματα άμαρτάνουσι- διαφέρει).

β.Πριν από τον και τίθεται κόμμα,

·         όταν δεν είναι συνδετικός αλλά μεταβατικός (καθαρά μεταβατικός, επιβεβαιωτικός, συμπερασματικός, αιτιολογικός κτλ. - μάλιστα τις περισσότερες φορές υπάρχει πριν όχι κόμμα αλλά άνω τελεία): ἐνταῦθαἒμεινεΚῦροςἡμέρας πέντε· καὶτοῖςστρατιώταιςὠφείλετομισθὸς πλέον ἢ τριῶνμηνῶν (καθαρά μεταβατικός)

·         όταν προηγείται ένας όρος ή μια πρόταση που κλείνεται ανάμεσα σε δύο κόμματα ή ανάμεσα σε τελεία και σε κόμμα (κλητική προ­σφώνηση, επεξήγηση, δευτερεύουσα επιρρηματική πρόταση κ.ά.)' σ' αυτή την περίπτωση υπάρχει κόμμα ακόμα και πριν από τον συνδετικό καὶ « Ἐβουλόμην, φίλε, καὶτοῦτοποιῆσαι».

13.  Ἒτιἐκτῶναὐτῶν…καὶτέχνη=θεμελιώδης είναι η αντίθεση γένεσης και φθοράς στη φιλοσοφική σκέψη του Αριστοτέλη:γένεση,αύξηση,τελείωση,παρακμή,φθορά. Αυτή είναι η βασική ιδέα στη φιλοσοφία του τέλους που βασίζεται σε δεδομένα της εμπειρίας. Τόσο η γένεσηόσο και η φθορά κάθε αρετής και τέχνης έχουν την ίδια αρχή και γίνονται με τα ίδια μέσα.Εκείνο που έχει κυρίως σημασία είναι ο εθισμός,η ποιότητα των ενεργειών του ανθρώπου,οι καλοί ή κακοί τρόποι δράσης και συμπεριφοράς.Ανάλογα δημιουργούνται και οι καλές ή κακές συνήθειες,που διαμορφώνουν και τις ηθικές αρετές.

14.  ἐκ γάρ τοῦκιθαρίζειν…κακοί=Επαγωγικά ο συγγραφέας επισημαίνει τη σημασία της άσκησης,που επαναλαμβάνει την ενέργεια και δημιουργεί το έθος.Για τον Αριστοτέλη υπάρχει καλή και κακή άσκηση.Μπορείς να παίζεις κιθάρα δίχως να εφαρμόζεις τους κατάλληλους κανόνες.Η άσκηση χρειάζεται λοιπόν αλλά πρέπει να γίνεται με γνώση και εφαρμογή των κατάλληλων για κάθε τέχνη κανόνων.΄Αρα,χρειάζονται διδασκαλία και δάσκαλοι.

15.  Το τελικό συμπέρασμα διατυπώνεται υποθετικά κατά αρνητικό τρόπο.΄Αρα,φωτίζεται το αντίθετο.Η άσκηση θέλει διδασκαλία.Αναγκαίος, επομένως, είναι ο ρόλος του δασκάλου ή του νομοθέτη,να οδηγήσει δηλαδή τους νέους στην ηθική αρετή μέσω της σωστής άσκησης και του εθισμού.Άλλωστε,όπως είπε ο Αριστοτέλης,καμία αρετή δεν παρουσιάζεται στον άνθρωπο εκ φύσεως,γιατί τότε δε θα είχε την ανάγκη ο άνθρωπος εθισμού σε αυτήν ούτε δασκάλου.

16.  Η αρετή αποτελεί το κύριο στοιχείο της ευδαιμονίας και πρώτιστο έργο της είναι η αγωγή των πολιτών.Κύριο έργο του νομοθέτη να καταστήσει τους πολίτες αγαθούς.Τότε συμβαδίζει η πολιτεία με την ηθική και σ΄αυτό διαφέρει η αγαθή από τη φαύλη πολιτεία.Θα γίνει κανείς καλός κιθαριστής,αν πρώτα εξασκηθεί με το καλό παίξιμο της κιθάρας,το ίδιο και ένας οικοδόμος και το ίδιο συμβαίνει και με την ηθική αρετή.Αποκτά κανείς ηθική αρετή,αν πρώτα εθιστεί καλά με ηθικές πράξεις και συνηθίσει σ’αυτήν.΄Ετσι δεν είναι φύσει η ηθική αρετή,αλλά απόρροια της πράξης.΄Αρα,η ηθική αρετή πραγματώνεται εκ των υστέρων και δεν την έχουμε,εκ φύσεως.Οι νομοθέτες σκέφτονται και ενεργούν,προφανώς, διότι δεν είναι φύσει η ηθική αρετή.Διαφορετικά εκ φύσεως οι άνθρωποι θα ήταν καλοί ή κακοί και δε θα χρειαζόταν να τους διδάξει κανείς τίποτα σχετικό. Τώρα όμως διδάσκονται,απ’τη στιγμή που όλοι ξέρουν ότι κάνοντας σωστές πράξεις θα γίνουν και σωστοί άνθρωποι.Και εν τέλει η ηθική αρετή δεν υπάρχει φύσει,αλλά στηρίζεται στην ηθική πράξη.Ο Αριστοτέλης,όπως και ο Πλάτων,θεωρεί το παιδευτικό ένα από τα σπουδαιότερα έργα της πολιτείας και υλοποιείται κυρίως με τους νόμους και την παιδεία.

17.  Ο Ασπάσιος,σχολιαστής του Αριστοτέλη,προσπαθεί να διερευνήσει τη διαφορά μεταξύ του <ἐκτῶναὐτῶν>και<διά τῶναὐτῶν>.Το πρώτο δε σημαίνει μόνο ότι με αυτές τις ενέργειες γεννιέται η αρετή και φθείρεται,αλλά ότι έχει και τις ίδιες αρχές.Και για να κατασταθεί αυτό σαφέστερο προσέθεσε και το <διά τῶναὐτῶν>.Όσο δε για τις ενέργειες η αναφορά αφορά το γένος τους.Οι ενέργειες των ηδονών και οι καλές και οι κακές ως προς το γένος είναι οι ίδιες,διαφέρουν στο είδος.Έτσι,με τις καλές ενέργειες περί ηδονών η σωφροσύνη επιτυγχάνεται,ενώ με τις φαύλες η ακολασία.Το ίδιο και με τις άλλες αρετές και τέχνες.

18.  «Ἔτιἐκτῶναὐτῶνκαὶδιὰτῶναὐτῶνκαὶ γίνεται πᾶσαἀρετὴκαὶ φθείρεται»Ο Αριστοτέλης προσθέτει νέο επιχείρημα, με το οποίο δείχνει ότι η αρετή είναι προϊόν εθισμού και η ποιότητά της εξαρτάται από την ποιότητα του εθισμού που την προκαλεί. Η δημιουργία και ο εκφυλισμός της επίκτητης ιδιότητας προκύπτουν από αντίστοιχους λόγους και ποιότητα εθισμού. Έτσι για συγκεκριμένους λόγους και με την κατάλληλη άσκηση οι άνθρωποι κατακτούν την αρετή και ακριβώς για τους αντίθετους λόγους και με την ακατάλληλη άσκηση η αρετή εκφυλίζεται. Ο Αριστοτέλης εννοεί μάλλον μια διαδικασία «δόμησης» και «αποδόμησης» της αρετής ενισχύοντας τη θέση του για τον επίκτητο χαρακτήρα της. Τα ρήματα «γίνεται – φθείρεται» μας παραπέμπουν στο θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος της φιλοσοφικής σκέψης «γένεσις – φθορά». Για τον Αριστοτέλη, αυτή ήταν μια φυσική διαδικασία μονόδρομη: γένεση -> αύξηση -> τελείωση -> παρακμή -> φθορά (αποδίδεται έργο στον Αριστοτέλη με τίτλο Περί Γενέσεως και Φθοράς). Αυτή, λοιπόν, η διαδικασία ακολουθείται και στις ηθικές αρετές. Κάθε αρετή για τους ίδιους λόγους και χρησιμοποιώντας τα ίδια μέσα γεννιέται και με την καλή εξάσκηση κατακτιέται, ενώ με την κακή εξάσκηση χάνεται.

19.  Η επίκληση του νομοθέτη μας δίνει να καταλάβουμε την αξιολογική προτεραιότητα της κοινωνίας σε σχέση με το άτομο.Ο στόχος είναι η δημιουργική ένταξη του νέου ανθρώπου στο κοινωνικό σύνολο κι έτσι να γνωρίσει την ευδαιμονία.Μέσα στον παιδευτικό οργανισμό της <πόλης> ο πολίτης <τελειοῦται>.Κατεξοχήν παιδαγωγός είναι ο νομοθέτης που επιδίδεται στην ηθική διάπλαση του νέου με τη θέσπιση νόμων,που αποτελεί,κατά το φιλόσοφο,συγκεκριμένη μορφή διαπαιδαγώγησης των πολιτών.Επιδιώκεται ο εθισμός τους στην αρετή,ένα είδος συνειδητά,συστηματικά και διά βίου επιδιωκόμενης ηθικής διάπλασής τους,ώστε να αποκτήσουν ηθική ποιότητα,να είναι χρηστοί και να επιτελούν έντιμα έργα. Βλ.Η.Νικ.1099 b 29-32 «Τὸ γάρ τῆςπολιτικῆς τέλος ἂριστονἐτίθεμεν,αὓτηδὲπλείστηνἐπιμέλειανποιεῖταιτοῦποιοὺςτινάςκαὶἀγαθούςτοὺςπολίταςποιῆσαικαὶ πρακτικούς τῶνκαλῶν».

20.  Το επιχείρημα του Αριστοτέλη διατυπώνεται ως εξής:

-Οι νομοθέτες κάνουν τους πολίτες «αγαθούς» ασκώντας τους σε συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς με τη βοήθεια του νόμου.

 -Ορισμένοι νομοθέτες δεν τα καταφέρνουν να ασκήσουν σωστά τουςπολίτες, ώστε να αποκτήσουν τις συγκεκριμένες καλές συνήθειες.

Συμπέρασμα: Αφού οι πολίτες γίνονται καλοί ή κακοί στο χαρακτήρα (ή και στις τέ­χνες)ανάλογα με την άσκηση και τον εθισμό στο καλό ή στο κακό, τότεείναι φανερό ότι την «αρετή» οι πολίτες δεν την έχουν εκ φύσεως, αλλά την αποκτούν με τον «εθισμό».

21.  Σύμφωνα με τις επικρατούσες θέσεις των κορυφαίων Ελλήνων διανοητών και πολι­τικών του 5ου και του 4ου π.χ. αιώνα:α) Η κοινωνία έχει αξιολογική προτε­ραιότητα σε σχέση με το άτομο και ε­πομένως ο νέος άνθρωπος επιβάλλε­ται να διαπαιδαγωγείται με βάση τις αρχές του κοινωνιοκρατικού ιδεώ­δους, δηλαδή σύμφωνα με την προο­πτική να ενταχθεί αρμονικά στο κοι­νωνικό σύνολο και να γνωρίσει την«ευδαιμονία» μέσα από την προκοπήκαι την ευημερία του τελευταίου.β) Η πολιτικά οργανωμένη κοινωνία ­η «πόλις» - αποτελεί έναν ευρύτατα νοούμενο παιδευτικό θεσμό που έχει δυναμικό χαρακτήρα, με αποτέλεσμα ο πολίτης να «τελειούται» (δηλαδή να τελειοποιείται) στο εσωτερικό της καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του.γ) Ο κατ' εξοχήν παιδαγωγός της κοι­νωνίας είναι ο νομοθέτης, ο οποίος επιδίδεται στην ηθική διάπλαση του νέου όχι με τη θεωρητική διδασκαλία αλλά με τη θέσπιση νόμων. Οι νό­μοι μεταφέρουν και τοποθετούν τον αυριανό πολίτη στην αντικειμενική πραγματικότητα και, ειδικότερα, στο εσωτερικό συγκεκριμένων κατα­στάσεων, ενώ ταυτόχρονα διαγράφουν τα όρια της κοινωνικώς αποδε­κτής συμπεριφοράς του, εμποδίζοντάς τον έτσι να εκτραπεί σε αστόχα­στες ενέργειες.Είναι, λοιπόν, αξιοσημείωτο το ότι οι παραπάνω θέσεις ενισχύονται σε με­γάλο βαθμό από τις αναλύσεις του Αριστοτέλη. Ο φιλόσοφος χαρακτηρί­ζει ρητά τη θέσπιση νόμων συγκεκριμένη μορφή διαπαιδαγώγησης των πολιτών, με την οποία επιδιώκεται ο εθισμός τους στην αρετή - ένα είδος συνειδητά, συστηματικά και διά βίου επιδιωκόμενης ηθικής διάπλασής τους. Η ηθική βελτίωση των πολιτών μέσω της νομοθεσίας και ειδικότερα της πολιτικής είναι εδραιωμένη πεποίθηση του Αριστοτέλη. Σκοπός της πολιτικής, παρατηρεί σε άλλο σημείο των Ηθικών Νικομαχείων, είναι το υ­πέρτατο αγαθό. Κύριο έργο της είναι η διάπλαση πολιτών με ηθική ποιό­τητα, οι οποίοι θα είναι χρηστοί και θα επιτελούν έντιμα έργα!.

Επισημάνσεις

22.  Για μια ακόμη φορά ο Αριστοτέλης επισημαίνει ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν φύσει και είναι απόρροια εξάσκησης επανάληψης. Προστίθεται μάλιστα το στοιχείο της σωστής(εὖ) εξάσκησης στις ηθικές ενέργειες

23.  Ο Αριστοτέλης εξάρει το ρόλο της παιδείας για την απόκτηση των γνώσεων και της ηθικής αρετής. Χρειάζεται ο εθισμός και η εξάσκηση στις τέχνες και την αρετή, χρειάζεται όμως και ο άνθρωπος που θα οδηγήσει και θα εθίσει με το σωστό τρόπο στην τέλεση ηθικών πράξεων ή στην επιτέλεση μιας τέχνης

24.  Άρα η αρετή είναι διδακτή. Την είδαμε την άποψη στον Πρωταγόρα. Η αρετή λοιπόν: δεν είναι έμφυτη, χρειάζεται εθισμό, αλλά και εκπαιδευτική αγωγή

25.  η άποψη της διδασκαλίας δεν αντιφάσκει με τα προηγούμενα, διότι ο εθισμός παραμένει σημαντικός παράγοντας απόκτησης των αρετών, ωστόσο αυτός ο εθισμός χρειάζεται κάποιον να του τον γεννήσει στις ηθικές πράξεις

26.  «ὁμοίωςδὲκαὶ τέχνη· ἐκγὰρτοῦκιθαρίζεινκαὶοἱἀγαθοὶκαὶκακοὶ γίνονται κιθαρισταί. Ἀνάλογονδὲκαὶοἰκοδόμοικαὶοἱλοιποὶ πάντες·» Το ίδιο συμβαίνει στην τέχνη

Με τη χρήση αναλογικής απόδειξης συνεχίζει ο Αριστοτέλης, για να δείξει ότι το ίδιο συμβαίνει και στις τεχνικές εργασίες. Χρησιμοποιεί τα ίδια παραδείγματα, που χρησιμοποίησε και στην προηγούμενη ενότητα, αυτά του οικοδόμου και του κιθαριστή γενικεύοντας (οἱλοιποὶ πάντες), για λόγους μάλλον συντομίας. Διευκρινίζει με αυτά ότι η απόκτηση μιας δεξιότητας προϋποθέτει την εξάσκηση του ανθρώπου στο περιεχόμενο της δεξιότητας που επιθυμεί να αποκτήσει. Έτσι, αν κάποιος αποφάσισε να γίνει οικοδόμος, η άσκησή του δεν μπορεί παρά να είναι στην οικοδομική τέχνη. Το ίδιο και εκείνος που θέλει να γίνει κιθαριστής, θα ασκηθεί στο παίξιμο της κιθάρας. Όμως απλώς η οποιαδήποτε εξάσκηση για την απόκτηση μιας δεξιότητας δεν οδηγεί στο ίδιο αποτέλεσμα, αλλά η ποιότητα της εξασκήσεως, που προηγείται, καθορίζει την ποιότητα της αποκτημένης δεξιότητας. Σε αυτό ακριβώς αναφέρεται η συνέχιση του παραδείγματος από τον Αριστοτέλη.

27.  «ἐκγὰρτοῦκιθαρίζειν … ἐκδὲτοῦκακῶς κακοί.» τα παραδείγματα των κιθαριστών και των οικοδόμων: Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιώντας τα παραδείγματα των οικοδόμων και των κιθαριστών είχε υποστηρίξει ότι οι ηθικές αρετές κατακτώνται με τον εθισμό. Σ’ αυτή την ενότητα χρησιμοποιώντας τα ίδια παραδείγματα προσθέτει ένα νέο στοιχείο – επιχείρημα: τη σημασία της καλής («εὖ») και της κακής («κακῶς») άσκησης στην ποιότητα της αποκτημένης επίκτητης ιδιότητας. Δεν αρκεί, λοιπόν, απλώς να εξασκούμαστε σε μια οποιαδήποτε πράξη, αλλά να εξασκούμαστε σε καλές και σωστές πράξεις. Αυτό το βλέπουμε και στις τέχνες, αλλά και στις ηθικές αρετές. Θα γίνουμε καλοί οικοδόμοι, όχι αν απλώς οικοδομούμε συνεχώς, αλλά μόνο αν εξασκηθούμε στο σωστό χτίσιμο, και καλοί κιθαριστές, όχι αν απλώς παίζουμε συνεχώς κιθάρα, αλλά μόνο αν εξασκηθούμε στο σωστό παίξιμο της κιθάρας. Με τη χρήση του «επαγωγικού παραδείγματος» ο Αριστοτέλης δείχνει ότι στην πράξη η ποιότητα της άσκησης και της μαθητείας προσδιορίζει την ποιότητα της επίκτητης ιδιότητας. Έτσι φαίνεται να αποδέχεται ότι η ποιότητα άσκησης και η ποιότητα της επίκτητης ιδιότητας συνδέονται με σχέση αιτίου αποτελέσματος. Με τη σκέψη αυτή ο Αριστοτέλης επιχειρεί να αποδείξει ότι η ηθική αρετή προϋποθέτει τον εθισμό και η ποιότητα της ηθικής αρετής είναι ανάλογη της ποιότητας του εθισμού. Θα γίνουμε λοιπόν ηθικά ενάρετοι, μόνο αν εξασκηθούμε σε ηθικά ενάρετες πράξεις σύμφωνα με τους κανόνες της τέλειας αρετής.

28.  Η ενότητα κλείνει με την επισήμανση του Αριστοτέλη ότι για την καλλιέργεια της ηθικής αρετής απαραίτητη κρίνεται η συμβολή του διδάσκοντος και της διδασκαλίας, της εκπαίδευσης γενικότερα, γιατί η ηθική ποιότητα του κάθε ανθρώπου προκύπτει όχι απλώς από την άσκηση, αλλά από την ποιότητα της άσκησης που έχει προηγηθεί. Ο δάσκαλος θα δώσει τον προσανατολισμό του ορθού εθισμού διδάσκοντας τους κανόνες της αρετής, τους τρόπους εφαρμογής τους και εκπαιδεύοντας στην ορθή άσκηση. Ο δάσκαλος είναι αυτός που παρακολουθεί και καθοδηγεί τους ανθρώπους στον σωστό εθισμό. Το ίδιο απαραίτητος είναι ο δάσκαλος και στις τέχνες, διότι αυτός θα διδάξει τον ασκούμενο σε μια τέχνη τους κανόνες της και τον σωστό τρόπο εφαρμογής τους. Αυτός ακριβώς είναι και ο ρόλος του νομοθέτη στην πόλη: αποτελεί τον δάσκαλο των πολιτών, ο οποίος χρησιμοποιώντας τα σωστά μέσα, δηλαδή τους σωστούς νόμους, θα διδάξει τους πολίτες τι είναι δίκαιο και τι άδικο, θα ορίσει τους κανόνες της δίκαιης και ηθικής συμπεριφοράς μέσα στην πόλη και θα τους οδηγήσει στην κατάκτηση των ηθικών αρετών και, άρα, στην ευδαιμονία. Επομένως, καταλήγουμε και πάλι στο συμπέρασμα ότι οι ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτες, αφού στην αντίθετη περίπτωση ο ρόλος του δασκάλου θα ήταν μάταιος. Αντίθετα, οι ηθικές αρετές κατακτώνται με τη σωστή άσκηση, με τη διαρκή επανάληψη ηθικών πράξεων.

Ερωτήσεις-Απαντήσεις

29.  «οἱγὰρνομοθέταιτοὺςπολίταςἐθίζοντεςποιοῦσινἀγαθούς»: όπως σε κάθε λέξη υπάρχει μια συλλαβή που τονίζεται περισσότερο από τις άλλες (= που προφέρεται δυνατότερα από τις άλλες), έτσι και σε κάθε φράση ο "τόνος" (= το μεγαλύτερο βάρος) πέφτει σε κάποια συγκεκριμένη λέξη (αυτή δηλαδή η λέξη έχει το μεγαλύτερο "βάρος" για τη διαμόρφωση της συνολικής σημασίας της φράσης). Ποια είναι, κατά τη γνώμη σου, η λέξη αυτή στην παραπάνω φράση;(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 161)
Απάντηση: Η λέξη που φέρει όλο το βάρος της φράσης «οἱγὰρνομοθέταιτοὺςπολίταςἐθίζοντεςποιοῦσινἀγαθοὺς» είναι η μετοχή «ἐθίζοντες». Ο Αριστοτέλης φέρνει άλλο ένα επιχείρημα για να καταδείξει τη σχέση μεταξύ ηθικής αρετής και ηθικής πράξης και να αποδείξει ότι για να υπάρξει ηθική αρετή πρέπει να προηγηθεί η επανάληψη, ο εθισμός. Με τον εθισμό, λοιπόν, και όχι με άλλο τρόπο θα προσπαθήσουν να κάνουν οι νομοθέτες τους πολίτες καλούς. Και ο εθισμός έχει την έννοια της διαπαιδαγώγησης των πολιτών. Κατά τον φιλόσοφο, με την κατάλληλη αγωγή μέσω της νομοθεσίας θα ασκηθούν οι πολίτες στην επανάληψη ηθικών πράξεων, ώστε να επιτύχουν την αρμονική και δίκαιη συμβίωση, την ευδαιμονία της πόλης.

30.  Ποια αποδεικτικά επιχειρήματα πρόσθεσε στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης για να υποστηρίξει τη βασική του σκέψη ότι «οὐδεμίατῶνἠθικῶνἀρετῶν φύσει ἡμῖνἐγγίνεται»;(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 161)Απάντηση: Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης τη θέση του ότι «οὐδεμίατῶνἠθικῶνἀρετῶν φύσει ἡμῖνἐγγίνεται» προσκομίζει τα εξής αποδεικτικά επιχειρήματα:

a.      για να φτάσουμε στην κατάκτηση των ηθικών αρετών πρέπει να προηγηθεί ο εθισμός σε ηθικές πράξεις

b.      αν οι ηθικές αρετές ήταν έμφυτες, οι ενέργειες των νομοθετών να κάνουν τους πολίτες καλούς μέσω του εθισμού θα ήταν μάταιες

c.       αν οι ηθικές αρετές υπήρχαν μέσα μας εκ φύσεως, όλοι θα γεννιόμασταν καλοί ή κακοί και δεν θα χρειαζόταν η συμβολή του δασκάλου.

31.  Ποιο επιχείρημα αντλεί ο Αριστοτέλης από τον χώρο της πόλης για να αποδείξει ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως;
Απάντηση: Το επιχείρημα που φέρνει ο Αριστοτέλης ως μαρτυρία («μαρτυρεῖδὲ») για να αποδείξει ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως εισάγεται με τον προσθετικό «καὶ» («καὶτὸγινόμενον») και αφορά το έργο των νομοθετών. Βασικός στόχος και επιδίωξή τους είναι να κάνουν τους πολίτες να αποκτήσουν την ηθική αρετή μέσω του εθισμού σε ανάλογες πράξεις και συμπεριφορές («οἱ γὰρνομοθέταιτοὺςπολίταςἐθίζοντεςποιοῦσινἀγαθούς, …»). Στο επιχείρημα αυτό εντοπίζεται και η γενικότερη αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων ότι το άτομο δεν λειτουργεί αποκλειστικά και μόνο για χάρη του εαυτού του, αλλά και για χάρη του κοινού καλού. Έτσι και οι νομοθέτες λειτουργούν με βάση τον γνώμονα αυτό. Στην ουσία το επιχείρημα αυτό έχει ως εξής: αν οι ηθικές αρετές ήταν έμφυτες, όλες οι ενέργειες των νομοθετών να κάνουν τους πολίτες καλούς θα ήταν μάταιες, αφού όλοι θα γεννιόντουσαν με ή χωρίς αυτές και οποιαδήποτε προσπάθεια δεν θα μπορούσε να μεταβάλει αυτά τα χαρακτηριστικά. Έτσι αποδεικνύεται αφενός ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως και αφετέρου ότι αυτές δεν αποκτώνται αλλιώς παρά μόνο με τη διαρκή άσκηση και την επανάληψη ηθικών πράξεων. Ωστόσο, ο Αριστοτέλης επισημαίνει ότι κάποιοι νομοθέτες πετυχαίνουν το στόχο τους, ενώ κάποιοι άλλοι αποτυγχάνουν να ασκήσουν σωστά τους πολίτες. Γι’ αυτό, άλλωστε, και τα πολιτεύματα διακρίνονται σε καλά και λιγότερο καλά.

32.  Γιατί ο Αριστοτέλης επιλέγει να αντλήσει το νέο του επιχείρημα από τον χώρο της πόλης;

Απάντηση: Ο Αριστοτέλης παραθέτει ένα επιπλέον επιχείρημα για το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε στην προηγούμενη ενότητα, ότι δηλαδή οι δίκαιοι γίνονται δίκαιοι πράττοντας μόνο δίκαιες πράξεις. Όμοια και οι σώφρονες και οι ανδρείοι. Με άλλα λόγια γίνεται κανείς ηθικός μόνο όταν πράττει ηθικά. Το επιχείρημα το αντλεί από τον χώρο της πόλης, καθώς για τον φιλόσοφο υπάρχει στενή σχέση μεταξύ ηθικής και πολιτικής. Άλλωστε, μόνο αν ένας άνθρωπος διέπεται από ηθικές αρετές μπορεί να λειτουργήσει σωστά μέσα στην πόλη και ως πολίτης και ως πολιτικός.

33.  Ποιο είναι το κριτήριο διάκρισης των πολιτευμάτων σε καλά και λιγότερο καλά, κατά τον Αριστοτέλη;

Απάντηση: Ο Αριστοτέλης διακρίνει τα πολιτεύματα σε καλά και λιγότερο καλά και όχι σε καλά και κακά. Παρατηρείται, λοιπόν, ότι η λέξη «φαύλης» (που κανονικά «φαῦλος» σημαίνει κακός, ευτελής, ασήμαντος) χρησιμοποιείται εδώ με διαφορετική σημασία, έτσι ώστε να ανταποκρίνεται στις αντιλήψεις του φιλοσόφου. Η αναφορά αυτή στη διάκριση των πολιτευμάτων φαίνεται, με την πρώτη ματιά, να μη σχετίζεται με το θέμα του κειμένου και να αποτελεί μια παρέκβαση. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν ισχύει, καθώς στόχος του φιλοσόφου είναι να συνδέσει την αξία των πολιτευμάτων με την αρετή των πολιτών.
Συγκεκριμένα, ο Αριστοτέλης δεν πιστεύει ότι υπάρχουν κακά πολιτεύματα, αφού πρωταρχικός στόχος όλων των νομοθετών, και άρα και των πολιτευμάτων μέσα στα οποία δρουν, είναι να κάνουν τους πολίτες ενάρετους ασκώντας τους στην ηθική αρετή, προκειμένου να φτάσουν στον ύψιστο στόχο, την ευδαιμονία. Το κριτήριο διάκρισης των πολιτευμάτων σε καλά και λιγότερο καλά αφορά τον βαθμό επιτυχίας του έργου των νομοθετών: όσο δηλαδή πιο κοντά στον στόχο τους φτάνουν, να οδηγήσουν τους πολίτες στην ηθική αρετή, και άρα στην ευδαιμονία, τόσο πιο καλό θεωρείται και το πολίτευμα. Κύριο έργο των νομοθετών είναι να κάνουν, με τους νόμους, τους πολίτες ηθικούς, ενάρετους, να τους σταθεροποιήσουν στον δρόμο της αρετής για να είναι και η πολιτεία αγαθή.

34.  Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί και στην ενότητα αυτή επιχειρήματα – παραδείγματα από την τέχνη, για να ενισχύσει τη βασική του θέση. Να τα αποδώσετε με δικά σας λόγια, επισημαίνοντας τη διαφορά τους από παρόμοια επιχειρήματα της προηγούμενης ενότητας.

Απάντηση:Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιώντας τα παραδείγματα των οικοδόμων και των κιθαριστών είχε υποστηρίξει ότι οι ηθικές αρετές κατακτώνται με τον εθισμό. Σ’ αυτή την ενότητα χρησιμοποιώντας τα ίδια παραδείγματα προσθέτει ένα νέο στοιχείο – επιχείρημα: τη σημασία της καλής («εὖ») και της κακής («κακῶς») άσκησης στην ποιότητα της αποκτημένης επίκτητης ιδιότητας. Δεν αρκεί, λοιπόν, απλώς να εξασκούμαστε σε μια οποιαδήποτε πράξη, αλλά να εξασκούμαστε σε καλές και σωστές πράξεις. Αυτό το βλέπουμε και στις τέχνες, αλλά και στις ηθικές αρετές. Θα γίνουμε καλοί οικοδόμοι, όχι αν απλώς οικοδομούμε συνεχώς, αλλά μόνο αν εξασκηθούμε στο σωστό χτίσιμο, και καλοί κιθαριστές, όχι αν απλώς παίζουμε συνεχώς κιθάρα, αλλά μόνο αν εξασκηθούμε στο σωστό παίξιμο της κιθάρας. Με τη χρήση του «επαγωγικού παραδείγματος» Ο Αριστοτέλης δείχνει ότι στην πράξη η ποιότητα της άσκησης και της μαθητείας προσδιορίζει την ποιότητα της επίκτητης ιδιότητας. Έτσι φαίνεται να αποδέχεται ότι η ποιότητα άσκησης και η ποιότητα της επίκτητης ιδιότητας συνδέονται με σχέση αιτίου αποτελέσματος. Με τη σκέψη αυτή ο Αριστοτέλης επιχειρεί να αποδείξει ότι η ηθική αρετή προϋποθέτει τον εθισμό και η ποιότητα της ηθικής αρετής είναι ανάλογη της ποιότητας του εθισμού. Θα γίνουμε λοιπόν ηθικά ενάρετοι, μόνο αν εξασκηθούμε σε ηθικά ενάρετες πράξεις σύμφωνα με τους κανόνες της τέλειας αρετής.

35.  Η άποψη που ου εκφράζεται στη φράση «εἰγὰρμὴοὕτωςεἶχε, οὐδὲνἂνἔδειτοῦδιδάξοντος» συμφωνεί με όσα υποστήριξε ο Αριστοτέλης στην 1η ενότητα σχετικά με τον ρόλο της διδασκαλίας στη γένεση και ανάπτυξη των διανοητικών και ηθικών αρετών;

Απάντηση: Στην 1η ενότητα ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει ότι οι διανοητικές αρετές οφείλουν τη γένεση και την αύξησή τους κατά κύριο λόγο στη διδασκαλία, ενώ οι ηθικές αρετές αποκτιούνται μέσω του εθισμού. Στην 3η ενότητα μιλά πάλι για τις ηθικές αρετές και τονίζει ότι η διδασκαλία παίζει σημαντικό ρόλο στην άσκηση για την απόκτηση των αρετών. Άρα, η αντίφαση που φαινομενικά υπάρχει στην πραγματικότητα δεν ισχύει, αφού η φράση «τὸπλεῖον» που αναφέρεται στη διανοητική αρετή, δεν αποκλείει τη διδασκαλία ως μέσο για την κατάκτηση και των ηθικών αρετών. Υποστηρίζει ότι στην περίπτωση των ηθικών αρετών ο δάσκαλος δεν θα δώσει θεωρητικές γνώσεις στον ασκούμενο σε αυτή, όπως συμβαίνει στις διανοητικές αρετές, αλλά θα τον διδάξει τους κανόνες της αρετής, τους τρόπους εφαρμογής αυτών και θα εκπαιδεύσει στην ορθή άσκηση. Ο δάσκαλος είναι αυτός που θα παρακολουθεί και θα καθοδηγεί τους ανθρώπους στον σωστό εθισμό.

Ερωτήσεις

1.      Από ποιο χώρο αντλεί το νέο του επιχείρημα ο Αριστοτέλης και ποια βασική του θέση θέλει να ενισχύσει με αυτό;Ποια είναι η επιδίωξη του νομοθέτη και πώς αυτή υλοποιείται;

2.      Ποιο κριτήριο χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης,όταν διακρίνει την αγαθή πολιτεία από τη φαύλη; Θα μπορούσε σήμερα να ισχύει αυτό το κριτήριο ή όχι και γιατί;

3.      Και σε αυτή την ενότητα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί επιχειρήματα από την τέχνη,για να ενισχύσει τις θέσεις του.Ποια είναι αυτά και σε τι διαφέρουν με τα αντίστοιχα της προηγούμενης ενότητας;

4.      Με βάση το κείμενο να εξηγήσετε τη σχέση ηθικής και πολιτικής,λαμβάνοντας υπόψη και το επόμενο χωρίο: «δοκεῖδὲκαὶ ὁ κατ’ ἀλήθειαν πολιτικός περί ταύτην(=τὴνεὐδαιμονίαν)μάλισταπεπονῆσθαι. βούλεται γάρ τοὺςπολίταςἀγαθούςποιεῖνκαὶτῶν νόμων ὑπηκόους»(ΗΝ1102a 10-13).

5.      Ο Περικλής στον Επιτάφιό του υποστηρίζει για την αρετή ότι «μὴ μετά νόμων τὸ πλέον ἤ τρόπων ἀνδρείαςἐθέλομεν κινδυνεύειν(ΙΙ,39,4).Η άποψη διαφοροποιείται με αυτή του Αριστοτέλη για το ρόλο του νόμου στην ηθική καλλιέργεια. Να βρείτε και να αιτιολογήσετε τη διαφοροποίηση του φιλόσοφου και πολιτικού.

6.      Η γένεση κάθε αρετής και η φθορά της έχουν την ίδια αρχή και γίνονται με τα ίδια μέσα: Ποια σχέση έχουν τα αντιθετικά μέλη του ζεύγους με τον εθισμό και την ηθική πράξη;

7.      Ποιο επιχείρημα αντλεί ο Αριστοτέλης από τον χώρο της πόλης για να αποδείξει ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως;

8.      Γιατί ο Αριστοτέλης επιλέγει να αντλήσει το νέο του επιχείρημα από τον χώρο της πόλης;

9.      Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί και στην ενότητα αυτή επιχειρήματα – παραδείγματα από την τέχνη, για να ενισχύσει τη βασική του θέση. Να τα αποδώσετε με δικά σας λόγια, επισημαίνοντας τη διαφορά τους από παρόμοια επιχειρήματα της προηγούμενης ενότητας.

10.  Η άποψη που εκφράζεται στη φράση «εἰγὰρμὴοὕτωςεἶχε, οὐδὲνἂνἔδειτοῦδιδάξοντος» συμφωνεί με όσα υποστήριξε ο Αριστοτέλης στην 1η ενότητα σχετικά με τον ρόλο της διδασκαλίας στη γένεση και ανάπτυξη των διανοητικών και ηθικών αρετών;