Λέξεις, Νόημα και καθολικές έννοιες
Α. Λέξεις και νόημα
 κοινωνική διάσταση της γλώσσας.
 Συνειδητοποίηση τρόπων νοηματοδότησης των λέξεων.
 Προβληματισμός πάνω στη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στις λέξεις και στις
έννοιες, καθώς και ανάμεσα στις έννοιες και στα πράγματα.
ερωτήματα
 Ποια είναι η σχέση που υπάρχει ανάμεσα στις λέξεις και τα πράγματα;
 Πως μπορεί να ακούμε μια λέξη και να έχει νόημα για μας;
 Πως μπορεί να έχουν νόημα οι προτάσεις;
 ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ: (ΥΠΟΣΤΗΡΙΖΕΤΑΙ ΑΠΟ ΟΣΟΥΣ ΘΕΩΡΟΥΝ ΟΤΙ
ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΚΑΘΟΛΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ)
 Οι λέξεις σχετίζονται με τις έννοιες, ενώ οι έννοιες αναφέρονται σε σύνολα
πραγμάτων και έτσι είναι δυνατή η μετάφραση από τη μια γλώσσα στην
άλλη.
 Οι έννοιες μπορεί να αναφέρονται α) σε σύνολα πραγμάτων (π.χ. βιβλίο) β)
σε χαρακτηριστικά πραγμάτων (π.χ. δικαιοσύνη, λευκό) .
ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΕΣ ΑΥΤΗΣ ΤΗΣ ΑΠΟΨΗΣ
Α) ΠΛΑΤΩΝ
 Πιστεύει σε έναν δυϊσμό: υπάρχει α) ο φθαρτός κόσμος της εμπειρίας που
τον αναγνωρίζουμε με τις αισθήσεις β) ο αιώνιος, αμετάβλητος κόσμος των
Ιδεών, ο οποίος προσεγγίζεται με το νου και είναι ανεξάρτητος από τον κόσμο
των αισθητών.
Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ
 Με τη θεωρία αυτή ο Πλάτων εισηγείται έναν άλλο κόσμο:
 πού βρίσκεται, όμως, αυτός ο κόσμος;
 Πώς είναι δυνατό να επικοινωνεί ο αισθητός κόσμος με τον άυλο κόσμο τωn
Iδεών;
Β) ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
 Οι καθολικές έννοιες ονομάζονται από τον Αριστοτέλη «καθόλου».
Προκύπτουν από τα πράγματα μέσω της νοητικής αφαίρεσης και δεν είναι
χωριστά από τα πράγματα. Το καθόλου είναι η κοινή ιδιότητα των πραγμάτων
που απομένει, όταν αφαιρέσουμε τις διαφορετικές.
ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ
 Με τη νοητική αφαίρεση σχηματίζονται ατομικές εικόνες και όχι καθολικές
έννοιες. Επομένως ο τρόπος αυτός δε μας βοηθά να κατανοήσουμε την
καθολικότητα των εννοιών.
 Με τη νοητική αφαίρεση δεν προκύπτουν καθολικές ουσίες, αλλά ατομικές
σκέψεις, που δεν έχουν γενικό χαρακτήρα, αλλά διαφέρουν από άνθρωπο σε
άνθρωπο.
 Υπάρχουν ορισμένες νοητικές κατασκευές, όπως το γεωμετρικό τρίγωνο, που
δεν το συναντούμε στη φύση, γιατί δεν υπάρχει τέτοιο φυσικό σχήμα με
απόλυτα ευθείες γραμμές. Πώς λοιπόν προκύπτει μέσω της νοητικής
αφαίρεσης;
ΠΟΙΟΙ ΠΡΕΣΒΕΥΟΥΝ ΟΤΙ ΚΑΘΟΛΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΟΥΝ
 Α) ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΤΕΣ (ΘΕΩΡΙΑ ΟΝΟΜΑΤΟΚΡΑΤΙΑΣ
Ή ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ)
 Πιστεύουν ότι δεν υπάρχουν γενικές έννοιες, αλλά μόνο γενικές λέξεις.
ΑΔΥΝΑΜΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΥΣ
 Για να κατατάξουν τα πράγματα σε γενικές κατηγορίες, οι οποίες
χαρακτηρίζονται με γενικές λέξεις (π.χ. λευκά πράγματα, ζεστά κ.λ.π.),
χρησιμοποιούν την καθολική έννοια της ομοιότητας. Πώς όμως
χρησιμοποιούν μια καθολική έννοια, όταν δεν δέχονται την ύπαρξή της;
Β) ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΒΙΤΓΚΕΝΣΤΑΙΝ
 Θεωρεί ότι, αν δεχτούμε την ύπαρξη καθολικών εννοιών, είναι δύσκολο να
εξηγήσουμε δύο σχέσεις α) ανάμεσα στη λέξη και στην έννοια β) ανάμεσα
στην έννοια και τα πράγματα.
 Παρατηρεί ότι, ακόμα κι αν δεν έχουμε απαντήσεις στα παραπάνω
φιλοσοφικά ερωτήματα, χρησιμοποιούμε με περίπλοκο τρόπο τη γλώσσα κα
επικοινωννούμε άψογα.
Τελικά προτείνει να εγκαταλείψουμε τις θεωρίες για το πώς αποκτούν νόημα
οι λέξεις και να ασχοληθούμε με τη χρήση τους στη γλώσσα.
 Η γλώσσα είναι κοινωνικό φαινόμενο. Δεν υπάρχει ατομική
γλώσσα. Μαθαίνουμε τη γλώσσα παρατηρώντας το πώς χρησιμοποιούν οι
άλλοι άνθρωποι την κάθε λέξη.
 Την άποψη αυτή ενισχύει η θεωρία του Τζον Όστιν για την επιτελεστική
λειτουργία της γλώσσας, η οποία πρεσβεύει ότι με τη γλώσσα δε δίνουμε
μόνο πληροφορίες, αλλά επιτελούμε πράξεις: π.χ. ορκίζομαι να πω την
αλήθεια.
ΑΔΥΝΑΜΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΥ ΒΙΤΓΚΕΝΣΤΑΙΝ:
 Αν μαθαίνουμε τη γλώσσα μέσα από τη χρήση της
 γιατί να υπάρχουν δύο διαφορετικές λέξεις ή φράσεις που έχουν το ίδιο νόημα
(π. χ. κόκορας – πετεινός);
 πώς είναι δυνατή η μετάφραση από τη μια γλώσσα στην άλλη;
 πώς είναι δυνατό οι ομιλητές της ίδιας γλώσσας να δίνουν μια καθολική
διάσταση στη χρήση των λέξεων ή των φράσεων και να επικοινωνούν μεταξύ
τους;
 Αν το νόημα μιας λέξης περιλαμβάνει όλες τις δυνατές χρήσεις της είναι
δυνατόν να μιλάμε για λανθασμένη χρήση;
Τα κείμενα
 Η σκέψη δεν είναι τίποτα το “εσωτερικό”, δεν υπάρχει έξω από τον κόσμο και
έξω από τις λέξεις. Αυτό που μας απατά στην προκειμένη περίπτωση, αυτό
που μας κάνει να πιστεύουμε σε μια σκέψη που θα υπήρχε “καθ’ εαυτήν” πριν
από την έκφραση είναι οι ήδη συγκροτημένες και οι ήδη εκφρασμένες
σκέψεις, που μπορούμε σιωπηλά να τις θυμηθούμε και με τις οποίες έχουμε
την ψευδαίσθηση μιας εσωτερικής ζωής. Αλλά στην πραγματικότητα αυτή η
δήθεν σιγή βουίζει από κουβέντες, αυτή η εσωτερική ζωή είναι μια εσωτερική
γλώσσα. Η “καθαρή” σκέψη ανάγεται σ’ ένα ορισμένο συνειδησιακό κενό…”.
(Mερλό-Ποντύ, “Φαινομενολογία της αντίληψης”, Παρίσι 1945, σ. 211 κ.εξ.,
στο βιβλίο των Κ. Κατσιμάνη - Στ. Βιρβιδάκη Προβλήματα φιλοσοφίας,
ΟΕΔΒ, 1999)
-να δικαιολογήσετε το συμπέρασμα
 μπορεί μια πρόταση να έχει νόημα, όταν το πράγμα για το οποίο αυτή κάνει
λόγο δεν υπάρχει; Μπορεί λ.χ. να έχει νόημα η πρόταση “ο τωρινός βασιλιάς
της Γαλλίας είναι σοφός”; Είναι το αίνιγμα των πραγμάτων που δεν υπάρχουν
(οι “μη οντότητες”): τι νόημα έχουν εκφράσεις όπως “ξύλινα σίδερα”,
“κυκλικά τετράγωνα” και “πράσινα άλογα”;
 -πώς αντιλαμβάνεστε τον τρόπο νοηματοδότησης των λέξεων;
(Θ. Βέικος, Αναλυτική Φιλοσοφία, εκδ. Σμίλη, Αθήνα 1990, σ. 64)
Β. Οι καθολικές έννοιες
 Οι πλατωνικές ιδέες, τ’ αριστοτελικά καθόλου και οι τις διαφορές τους.
 υπέρ ή κατά της ύπαρξης και μ της αναγκαιότητας καθολικών εννοιών
κείμενα
 “Αν δεν υπάρχει τίποτα εκτός από τα επιμέρους και αν τα επιμέρους είναι
απειράριθμα, πώς είναι δυνατόν να έχει κανείς επιστημονική γνώση για τ’
απειράριθμα; Πραγματικά, όλα όσα γνωρίζουμε τα γνωρίζουμε έτσι, δηλαδή
ως κάτι το μοναδικό και το απαράλλακτο και ως κάτι που έχει γενικό
χαρακτήρα”. (Αριστοτέλης, Μετά τα Φυσικά, Β, 4, 999a, 27-29)
 EPΩTHΣΗ Φανταστείτε ένα μικρό παιδί που θα σας ρωτούσε τι σημαίνουν
λέξεις όπως “αληθινό”, “καλό”, “όμορφο”. Πώς θα του εξηγούσατε το νόημα
των λέξεων αυτών;
Γ. Όχι νόημα, χρήση των λέξεων
 προβληματισμός πάνω στις έννοιες “νόημα”, “χρήση λέξεων” και “ατομική/
προσωπική γλώσσα
 Για την ατομική/προσωπική γλώσσα: Ενδιαφέρον έχει η ανάλυση του
Wittgenstein στις Φιλοσοφικές έρευνες για την έκφραση των συναισθημάτων
σχετικά με την παραδοχή ότι δεν είναι δυνατόν να υπάρχει ιδιωτική γλώσσα\
Κείμενα
 “Μόνον εγώ μπορώ να γνωρίζω αν έχω πραγματικά πόνους, ο άλλος μπορεί
μόνο να το υποπτευθεί αυτό” (Wittgenstein, Philosophische Untersuchungen,
σ. 246).
 “Πώς μαθαίνει ένας άνθρωπος τη σημασία που έχουν τα ονόματα
συναισθημάτων, λόγου χάριν η λέξη “πόνος”; Μια δυνατότητα είναι η
ακόλουθη: ενώνονται λέξεις με την πρωταρχική, φυσική έκφραση του
αισθήματος και τίθενται στη θέση του. Ένα παιδί πληγώθηκε, αυτό ξεφωνίζει
και τώρα το παρηγορούν οι μεγαλύτεροί του και του υποβάλλουν
αναφωνήσεις και αργότερα προτάσεις. Αυτοί μαθαίνουν στο παιδί μια νέα
συμπεριφορά πόνου”. (Wittgenstein, Philosophische Untersuchungen, σ. 244)
 “Οι διαπιστωτικές εκφωνήσεις, όπως “ο Γιώργος υποσχέθηκε ότι θα έλθει”,
δηλώνουν κάτι, περιγράφουν μια κατάσταση πραγμάτων και είναι αληθείς και
ψευδείς. Οι επιτελεστικές εκφωνήσεις δεν είναι αληθείς ή ψευδείς και
επιτελούν στην παρούσα κατάσταση πραγμάτων τη δράση στην οποία
αναφέρονται.Όταν λέω “υπόσχομαι να σε πληρώσω”, η φράση δεν
περιγράφειμια κατάσταση πραγμάτων, αλλά επιτελεί την πράξη της
υπόσχεσης, η εκφώνηση είναι αφ’ εαυτής πράξη…[…] Ο La Rochefoucauld
ισχυρίζεται ότι σε κανέναν δε θα είχε περάσει ποτέ από το μυαλό να
ερωτευτεί, εάν δεν είχαν όλοι διαβάσει για τον έρωτα σε βιβλία, και η έννοια
του ρομαντικού έρωτα (και της κεντρικής θέσης του στις ζωές των ατόμων)
αποτελεί αδιαφιλονίκητα ένα μαζικό λογοτεχνικό δημιούργημα. Ακόμη και τα
ίδια τα μυθιστορήματα, από τον Δον Κιχώτη μέχρι τη Μαντάμ Μποβαρύ,
επιρρίπτουν την ευθύνη των ρομαντικών ιδεών τους σ’ άλλα βιβλία. […] Τόσο
η πολιτική όσο και η λογοτεχνική πράξη εξαρτώνται από έναν σύνθετο,
παράδοξο συνδυασμό του επιτελεστικού και του διαπιστωτικού, […] όπου η
επιτυχία έγκειται στο να λάβει σάρκα και οστά η κατάσταση στην οποία η
πράξη αυτή παραπέμπει…Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με τις ιδρυτικές
πράξεις στην πολιτική σφαίρα. Στη “Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας
τωνΗνωμένων Πολιτειών της Αμερικής”, για παράδειγμα, η φράση-κλειδί έχει
ως εξής: “Επομένως, εμείς… δημοσιεύουμε και διακηρύσσουμε επίσημα ότι
αυτές οι Ηνωμένες Αποικίες είναι και έχουν το δικαίωμα να είναι κράτη
ελεύθερα και ανεξάρτητα”. Η δήλωση ότι οι Ηνωμένες Αποικίες είναι
ανεξάρτητα κράτη είναι μια επιτέλεση με προορισμό να δημιουργήσει τη νέα
πραγματικότητα στην οποία αναφέρεται, αλλά, για να υποστηριχτεί η
συγκεκριμένη αξίωση, επισυνάπτεται η διαπιστωτική διαβεβαίωση ότι οι
Ηνωμένες Αποικίες έχουν το δικαίωμα να είναι ανεξάρτητα κράτη”. (Γ.
Κάλερ, Λογοτεχνική θεωρία. Μια συνοπτική εισαγωγή, μτφρ. Καίτη
Διαμαντάκου,
 Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2003, σ. 134-135)
EPΩTHΣEIΣ
1. Κάνουμε πράγματα μιλώντας; (Austin, Philosophical Papers, σ. 69) Σημειώστε αν
τα λόγια που ακολουθούν είναι πράξεις και τι κάνουν αν δεν κάνουν κάτι, τι
σημαίνουν: α) Κηρύσσω την έναρξη των Ολυμπιακών Aγώνων.
β) Ο υπουργός δήλωσε ότι δεν έχει ανάμειξη στο σκάνδαλο. γ) Ο διάσημος βιολόγος
βεβαιώνει ότι ο άνθρωπος είναι προϊόν εξέλιξης και όχι πλάσμα του Θεού. δ) Σ’
αγαπώ. ε) Ορκίζομαι να πω την αλήθεια και μόνο την αλήθεια.
2. “Χρειάζονται έργα και όχι λόγια”, ακούμε να λέγεται συχνά. Η φραστική εκφορά
θέσεων, αποφάσεων ή επιθυμιών είναι πάντοτε “λόγια”; Αναφέρετε περιπτώσεις κατά
τις οποίες τα “λόγια” είναι στην ουσία “έργα” (επιτελεστική χρήση της γλώσσας).