ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ, ΕΝΟΤΗΤΑ 4η, 5η

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

1.      Ποιος είναι ο χαρακτήρας της αρετής και πώς αποδεικνύεται με βάση την 4^η  ενότητα ;

2.      Ποιον περιορισμό θέτει σε σχέση με τις έξεις στο κείμενο ο φιλόσοφος και γιατί;

3.      Με βάση τα αποσπάσματα να υποστηρίξετε τη δύναμη της αγωγής στη διαμόρφωση έξεων που θα χαρακτηρίζονται από ποιότητα:

·         Θουκυδίδης, Περικλέους επιτάφιος, Β 39: …διαφέρομεν δὲκαὶταῖςτῶνπολεμικῶνμελέταιςτῶνἐναντίωντοῖσδε. τήν τε γὰρπόλινκοινὴνπαρέχομεν, καὶοὐκἔστινὅτεξενηλασίαιςἀπείργομέντινα ἢ μαθήματος ἢ θεάματος, ὃ μὴκρυφθὲνἄν τις τῶν πολεμίων ἰδὼνὠφεληθείη, πιστεύοντεςοὐταῖςπαρασκευαῖςτὸ πλέον καὶἀπάταις ἢ τῷἀφ' ἡμῶναὐτῶνἐςτὰἔργαεὐψύχῳ· καὶἐνταῖςπαιδείαιςοἱμὲνἐπιπόνῳἀσκήσειεὐθὺς νέοι ὄντεςτὸἀνδρεῖον μετέρχονται, ἡμεῖςδὲἀνειμένως διαιτώμενοι οὐδὲνἧσσονἐπὶτοὺςἰσοπαλεῖς κινδύνους χωροῦμεν…

·         Πλάτων, Πρωταγόρας, ενότητα 7^η: Στην πραγματικότητα, αρχίζουν από την παιδική ηλικία να διδάσκουν και να νουθετούν, συνεχίζοντας για όλη τη ζωή. Αμέσως μόλις αρχίσει να καταλαβαίνει ένα παιδί τι του λένε, και η παραμάνα του και η μητέρα του και ο παιδαγωγός του και ο ίδιος ο πατέρας του αγωνίζονται γι' αυτό το πράγμα, για το πώς δηλαδή θα βελτιωθεί το αγόρι, διδάσκοντάς το για κάθε του πράξη και για κάθε του λόγο και εξηγώντας του ότι αυτό είναι δίκαιο και το άλλο άδικο, και ότι αυτό είναι καλό και το άλλο αισχρό, και αυτό όσιο και εκείνο ανόσιο, και ότι αυτά πρέπει να τα κάνεις και αυτά να μην τα κάνεις. Κι όταν ακούει με τη θέλησή του, πάει καλά. Εάν όμως δεν υπακούει, τότε, με τις απειλές και τα χτυπήματα το "ισιώνουν", σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνει. Κι ύστερα, όταν το στέλνουν στους δασκάλους, δίνουν εντολή να επιμεληθεί ο δάσκαλος περισσότερο την εὐκοσμία των παιδιών, παρά τα γράμματα και τη μουσική. Και οι δάσκαλοι άλλωστε γι' αυτό φροντίζουν κυρίως. Και μόλις τα αγόρια μάθουν τα γράμματα και είναι σε θέση στο εξής να καταλάβουν ένα γραπτό κείμενο, όπως μέχρι τώρα καταλάβαιναν τον προφορικό λόγο, τα βάζουν, καθισμένα στα θρανία τους, να διαβάζουν δυνατά τα ποιήματα των μεγάλων ποιητών και τα αναγκάζουν να μάθουν απέξω αυτά τα έργα, στα οποία υπάρχουν πολλές συμβουλές, αλλά και αναλύσεις για τα πράγματα, και ἔπαινοι και ἐγκώμια για τους αρχαίους ήρωες, προκειμένου το αγόρι να θελήσει να τους μιμηθεί και να έχει διάθεση να γίνει παρόμοιος. [...]

4.      Πώς εισάγει ο Αριστοτέλης το νέο μέρος του συλλογισμού του και ποια σημεία της επιχειρηματολογίας του διασαφηνίζει; Ποια συλλογιστική μέθοδο χρησιμοποιεί και σε ποιο συμπέρασμα καταλήγει;

5.       Να εξηγήσετε πώς με την επανάληψη όμοιων ενεργειών γίνονται και οι καλοί και οι κακοί, για παράδειγμα και οι δίκαιοι και οι άδικοι.

6.      Ποια αντιθετικά ζεύγη σχηματίζουν στο κείμενο οι ηθικές αρετές με τις αντώνυμές τους κακίες; Πού εντοπίζεται η απόκτησή τους;

7.       «Καὶἑνίλόγῳἐκτῶνὁμοίωνἐνεργειῶναἱἕξεις γίνονται»:να εντοπίσετε τη νέα αριστοτελική έννοια που περιέχεται στο χωρίο και να δώσετε τον ορισμό της με τη βοήθεια του κειμένου.

8.      Να δείξετε ποιος είναι ο ρόλος των έξεων στην απόκτηση και καλλιέργεια των ηθικών αρετών. Ποιους περιορισμούς θέτει ο φιλόσοφος σχετικά με τις έξεις;

9.      Γιατί ο Αριστοτέλης αποδίδει τόσο μεγάλη σημασία στην όσο το δυνατόν πιο έγκαιρη  έναρξη της διαδικασίας της αγωγής; Συμφωνείτε με τη θέση αυτή;

10.  Να επισημάνετε τη σημασία που απέδιδαν οι αρχαίοι έλληνες στην ηδονή ή λύπη που συνοδεύει τις πράξεις μας, λαμβάνοντας υπόψη τις παραπομπές. Τι το ιδιαίτερο προσφέρει ο Αριστοτέλης;

·         Η αρετή είναι ευχαρίστηση

Στην προσπάθειά του να γίνει κάτοχος της αρετής ο άνθρωπος έχει συνεχώς ανάγκη από επιβεβαιώσεις για την ορθότητα των ενεργειών του, για την ορθότητα γενικά της πορείας του· ένα λόγο παραπάνω, αφού —όπως είδαμε στην 3η Ενότητα— "ἐκτῶναὐτῶνκαὶδιὰτῶναὐτῶνκαὶ γίνεται πᾶσαἀρετὴκαὶ φθείρεται", όπως ακριβώς στις τέχνες ("ἐκ γὰρτοῦκιθαρίζεινκαὶοἱἀγαθοὶκαὶκακοὶ γίνονται κιθαρισταί"): ποιος ή τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι περπατάει πάνω στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι, ενδεχομένως, πάνω στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της, στην κακία; Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι υπάρχει, στην πραγματικότητα, ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο: η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις πράξεις μας· αν το άτομο ενεργεί όπως ενεργεί και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση, θα πει πως οι ενέργειές του είναι οι σωστές· αν, αντίθετα, οι ενέργειές του τού προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη, θα πει πως έχει πολύ ακόμη δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής. Συνεπής μάλιστα προς τον εαυτό του ο Αριστοτέλης φτάνει στο σημείο να υποστηρίξει ότι δεν είναι αρκετό να απέχει κανείς από τις σωματικές ηδονές για να δικαιούται τον χαρακτηρισμό του σώφρονα ανθρώπου· τον χαρακτηρισμό αυτόν θα τον δικαιούται μόνο αν η αποχή από τις σωματικές ηδονές γίνεται γι' αυτόν πηγή ευχαρίστησης και χαράς· κάτι παραπάνω: αν η αποχή από τις σωματικές ηδονές του προκαλεί λύπη και στενοχώρια, τότε -και παρά την αποχή του!- θα εξακολουθήσει να λέγεται = να είναι ακόλαστος· το ίδιο και στην περίπτωση της ανδρείας: ανδρείος είναι αυτός που υπομένει τα δεινά κι αυτό του προκαλεί χαρά ή, έστω, δεν του προκαλεί λύπη· γιατί αν του προκαλεί λύπη, τότε πια δεν είναι ανδρείος, αλλά δειλός — κι ας υπομένει τα δεινά! Ότι αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη το διαπιστώνουμε και από τη συχνότητα με την οποία την πρόβαλλε (εδώ ας θυμηθούμε το χωρίο 1099 των "Ηθικών Νικομαχείων", όπου τονίζεται ότι "αἱ κατ' ἀρετὴν πράξεις εἶναιἡδεῖαι").

[πηγή: Φιλοσοφικός Λόγος, Γ Λυκείου Θεωρητικής Κατεύθυνσης. Βιβλίο του καθηγητή, σελ. 144-5].

·         Οι καλές και κακές ηδονές κατά τον Αριστοτέλη

Σκοπός της ηθικής παιδείας είναι ο αγαθός να ευχαριστιέται με τις κατάλληλες ηδονές όταν πρέπει, με αυτούς που πρέπει και με τα μέσα και τον τρόπο που πρέπει (᾿Ηθ. Νικ. Β΄, κεφ. 3). Η ηδονή που συνοδεύει μια πράξη είναι μια ένδειξη ότι η πράξη αυτή εκφράζει την ανάλογη έξη, και ότι η έξη αυτή έχει σταθεροποιηθεί. Π.χ., εάν η ανδρεία πράξη μας ευχαριστεί, αυτό είναι δείγμα ότι έχει σχηματιστεί και σταθεροποιηθεί μέσα μας η έξη να πράττουμε κατά τρόπο ανδρείο. Αντίθετα εάν μια πράξη μάς είναι λυπηρή, η λύπη αυτή είναι ένδειξη ότι η πράξη μας δεν εξωτερικεύει την έξη μας αλλά έρχεται σε αντίθεση με αυτήν και την «φθείρει», παρεμποδίζει δηλαδή την ανάπτυξη και ολοκλήρωσή της στην αρετή. Έργο λοιπόν του πολιτικού και του νομοθέτη είναι να διαμορφώσει τους χαρακτήρες των πολιτών έτσι που να ευχαριστιούνται και να λυπούνται κατά τον τρόπο που να προάγει το «εὖζῆν» του κοινωνικού συνόλου, την κοινωνική αρμονία. Η θεωρία της ηδονής και της λύπης είναι από μια άποψη αντικείμενο της πολιτικής επιστήμης.

[πηγή: Α. Μπαγιόνας, Μαθήματα ηθικής φιλοσοφίας του Αριστοτέλη, Μέρος Α΄, Ιωάννινα, χχ., σελ. 81-82]

·         Πλάτων Νόμοι 643ab

ΑΘΗΝΑΙΟΣ: Λέγω, λοιπόν, και υποστηρίζω ότι όποιος άνθρωπος έχει σκοπό να γίνει ενάρετος σε ό,τι τον ενδιαφέρει, πρέπει να ασχολείται από την πρώτη του παιδική ηλικία αστεία και σοβαρά με τα σχετικά ζητήματα του κλάδου του. Όποιος θέλει, παραδείγματος χάριν, να γίνει καλός γεωργός ή οικοδόμος, ο δεύτερος πρέπει να παίζει χτίζοντας κανένα παιδιάστικο οικοδόμημα, κι ο πρώτος να καλλιεργεί τη γη. Κι όποιος ανατρέφει τον καθένα απ' αυτούς τους δυο, πρέπει να τους φτιάχνει μικρά εργαλεία, απομιμήσεις των αληθινών. Επίσης όσα μαθήματα πρέπει να μάθει, να τα προμελετά. Ο οικοδόμος, λόγου χάριν, να μάθει να χρησιμοποιεί το μέτρο, ή το νήμα της στάθμης και ο πολεμιστής να καβαλλικεύει παίζοντας τα άλογα ή κάμνοντας κάτι παρόμοιο, και να προσπαθεί ο νομοθέτης με τα παιχνίδια να στρέφει τις απολαύσεις και τις επιθυμίες των παιδιών εκεί όπου όταν φτάσουν πρέπει να τελειώσουν. Βασικό, λοιπόν, σκοπό της παιδείας νομίζουμε την σωστή ανατροφή που, με το παιχνίδι, θα οδηγήσει όσο το δυνατό αποτελεσματικότερα την ψυχή του παιδιού ν' αγαπήσει με όλη του την ύπαρξη εκείνο, στο οποίο όταν γίνει άντρας, θα παραστεί ανάγκη να είναι τέλειος. Προσέχτε λοιπόν, όπως σας είπα, αν σας αρέσει αυτό που σας ανέπτυξα μέχρι τώρα

·         Σκοπός & υπέρτατο αγαθό της Επικούρειας φιλοσοφίας

·          

·         "Τὴνἡδονὴνἀρχὴνκαὶτέλοςλέγομενεἶναιτοῦμακαρίωςζῆν·" *

·          

·         Το Ηθικό μέρος της επικούρειος φιλοσοφίας είναι μια ολοκληρωμένη στρατηγική, ένα σύστημα προτιμήσεων και αποφυγών, για την κατάκτηση της ηδονής, οριζόμενης από τον Επίκουρο ως αρχής και τελικού σκοπού της ευδαιμονικής(ευτυχισμένης) ζωής, ώστε στην κορύφωση της καταστηματικής** βίωσης του υπέρτατου αυτού αγαθού "να μην υποφέρει κανείς σωματικούς πόνους και να μην είναι η ψυχή του ταραγμένη".* (Όταν λοιπόν λέμε ότι η ηδονή είναι ο τελικός σκοπός, δεν εννοούμε τις ηδονές των ασώτων και αυτές που συνίστανται στις απολαύσεις, όπως νομίζουν μερικοί από άγνοια και επειδή διαφωνούν με εμάς ή είναι κακώς πληροφορημένοι, αλλά εννοούμε να μην πονά το σώμα και να μην ταράσσεται η ψυχή)*.

·         Αυτό επιτυγχάνεται με μια συνεχή και επίμονη καθημερινή στάση ζωής. Έχοντας κατακτήσει την γνώση της φύσεως των πραγμάτων, έχουμε την δυνατότητα να πράττουμε το σωστό μέσω των αρετών - ο Επίκουρος αναφέρεται στη φρόνηση, στην εγκράτεια, στην ανδρεία, στη δικαιοσύνη - και να προσεγγίζουμε όλο και περισσότερο τον σκοπό μας, ενώ όταν τουναντίον πράττουμε λάθος αγνοώντας τις αρετές, απομακρυνόμαστε από αυτόν.

Για τον επικούρειο η ευδαιμονία είναι ένα ταξίδι προσωπικής ανακάλυψης και βίωσης του υπέρτατου αγαθού, πάντα μαζί με φίλους και μέσα από την ικανότητα έκφρασης της ελεύθερης βούλησης.

*Επίκουρος, επιστολή προς Μενοικέα

**καταστηματική = η σταθερή και ήρεμη κατάσταση

Θέμις Μίχος - Τάκης Παναγιωτόπουλος

http://www.epicuros.gr/pages/filo_ithiko.htm

·         http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/history/filosofia/page_081.html

·         Δημόκριτος:

Ο χειρότερος τρόπος για την ανατροφή των νέων είναι το να τους δίνονται όλες οι ευκολίες. Γιατί η ευκολία γεννά τις ηδονές και από αυτές προέρχεται κάθε κακοήθεια.

·         Ο χειρότερος τρόπος για την ανατροφή των νέων είναι το να τους δίνονται όλες οι ευκολίες. Γιατί η ευκολία γεννά τις ηδονές και από αυτές προέρχεται κάθε κακοήθεια.

·         mihalistrellos.freehostia.gr/philoso/idoni.htm

·         http://www.mousa.gr/html/aristippos.html

11.  Με βάση το κείμενο ποιο είναι το κριτήριο των έξεων και πώς αυτό το τεκμηριώνει;

12.  Ηδονή-Λύπη: σύγκριση αναφοράς στην αρχή και το τέλος του κειμένου: μπορούμε να κάνουμε λόγο για καλές και κακές ηδονές;

Βλ. Αριστοτέλης, Η.Ν. 1109 a 30 κ.εξ.: Τῶνγὰρἄκρωντὸμένἐστινἁμαρτωλότεροντὸδ᾽ἧττον· ἐπεὶοὖντοῦ μέσου τυχεῖνἄκρωςχαλεπόν, κατὰτὸν δεύτερον, [35] φασί, πλοῦντὰἐλάχισταληπτέοντῶνκακῶν· τοῦτοδ᾽ἔσται μάλιστα τοῦτοντὸν τρόπον ὃνλέγομεν. 1109b [1] σκοπεῖνδὲδεῖπρὸς ἃ καὶαὐτοὶεὐκατάφοροίἐσμεν· ἄλλοιγὰρπρὸςἄλλαπεφύκαμεν· τοῦτοδ᾽ἔσταιγνώριμονἐκτῆςἡδονῆςκαὶτῆς λύπης τῆς γινομένης περὶἡμᾶς. εἰςτοὐναντίον [5] δ᾽ἑαυτοὺςἀφέλκεινδεῖ· πολὺγὰρἀπάγοντεςτοῦἁμαρτάνεινεἰςτὸ μέσον ἥξομεν, ὅπεροἱτὰ διεστραμμένα τῶν ξύλων ὀρθοῦντεςποιοῦσιν.  Ἐνπαντὶδὲ μάλιστα φυλακτέοντὸἡδὺκαὶτὴνἡδονήν· οὐγὰρἀδέκαστοικρίνομεναὐτήν. ὅπεροὖνοἱ δημογέροντες ἔπαθονπρὸςτὴνἙλένην, [10] τοῦτοδεῖπαθεῖνκαὶἡμᾶςπρὸςτὴνἡδονήν, καὶἐνπᾶσιτὴνἐκείνωνἐπιλέγεινφωνήν· οὕτωγὰραὐτὴνἀποπεμπόμενοιἧττονἁμαρτησόμεθα. ταῦτ᾽οὖνποιοῦντες, ὡςἐνκεφαλαίῳεἰπεῖν, μάλιστα δυνησόμεθατοῦ μέσου τυγχάνειν.

13.  πώς ο άνθρωπος θα μπορούσε να ξεχωρίζει ποιες πράξεις πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα και ποιες από δυσάρεστα συναισθήματα= χαίρεινκαὶλυπεῖσθαιοἷςδεῖ».

14.  Με ποιον τρόπο ο Αριστοτέλης επεξηγεί τη φράση ότι «περί ἡδονάς και λύπαςἐστίν ἡ ἠθικήἀρετή»;

15.  Ποια θεωρεί ο Αριστοτέλης ορθή παιδεία; Συμφωνείτε με τα κριτήριά του;

Βλ. ΄Πλάτων Νόμοι 653bcΑ: Ἀθηναῖοςλέγωτοίνυντῶνπαίδωνπαιδικὴνεἶναιπρώτηναἴσθησινἡδονὴνκαὶλύπην, καὶἐνοἷςἀρετὴψυχῇκαὶκακίαπαραγίγνεταιπρῶτον, ταῦτ' εἶναι, φρόνησινδὲκαὶἀληθεῖςδόξαςβεβαίουςεὐτυχὲςὅτῳκαὶπρὸςτὸγῆραςπαρεγένετο· τέλεος δ' οὖνἔστ' ἄνθρωποςταῦτακαὶτὰἐν [653b] τούτοιςπάντακεκτημένοςἀγαθά. παιδείανδὴλέγωτὴνπαραγιγνομένηνπρῶτονπαισὶνἀρετήν· ἡδονὴδὴκαὶφιλίακαὶλύπηκαὶμῖσοςἂνὀρθῶςἐνψυχαῖςἐγγίγνωνταιμήπωδυναμένωνλόγῳλαμβάνειν, λαβόντωνδὲτὸνλόγον, συμφωνήσωσιτῷλόγῳὀρθῶςεἰθίσθαιὑπὸτῶνπροσηκόντωνἐθῶν, αὕτη 'σθ' ἡ συμφωνίασύμπασαμὲνἀρετή, τὸδὲπερὶτὰςἡδονὰςκαὶλύπαςτεθραμμένοναὐτῆςὀρθῶςὥστε [653c] μισεῖνμὲν ἃ χρὴμισεῖνεὐθὺςἐξἀρχῆςμέχριτέλους, στέργεινδὲ ἃ χρὴστέργειν, τοῦτ' αὐτὸἀποτεμὼντῷλόγῳκαὶπαιδείανπροσαγορεύων, κατάγετὴνἐμὴνὀρθῶςἂνπροσαγορεύοις.

16.  Πώς αντιλαμβάνεστε την άποψη ότι η πραγμάτωση της ηθικής αρετής συνεπάγεται ευχαρίστηση για τον άνθρωπο;Μήπως μερικές φορές συμβαίνει το αντίθετο,δηλαδή να μας είναι δυσάρεστο το «ἠθικῶςπράττειν»;Πβ.Αριστοτέλης Η.Ν.,1117b 17-18: «οὐδήἐνἁπάσαιςταῖςἀρεταῖςτὸἡδέωςἐνεργεῖνὑπάρχει,πλήνἐφ’ὃσοντοῦ τέλους ἐφάπτεται»(=δεν είναι λοιπόν δυνατόν να βρει κανείς σε όλες ανεξαιρέτως τις αρετές μια ενέργεια που συνεπάγεται ηδονή, παρά μόνο εφόσον αυτή επιτυγχάνει το σκοπό της).

17.  Να εντοπίσετε και να αναλύσετε το σημείο του κειμένου που φαίνεται ότι η ηθική αρετή συνδέεται με την οργανωμένη πολιτική-κοινωνική ζωή.

Λεξιλογικές

18.  ἀκόλαστος:αρχική σημασία της λέξης και σύγχρονες εκδοχές.

19.  Γράψτε τα αντώνυμα των εξής:δίκαιος, φοβοῦμαι, ἀνδρεῖος,σώφρων,πρᾶος,λόγῳ,μᾶλλον

20.  3.Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια οι λέξεις:διαστρέβλωση,ευεξία,ποιότητα,φορά,παμπληθής,γόνος,φρενοβλαβής,αυτόφωρο.

21.  δεινοῖς:να γράψετε τρία ονοματικά σύνολα που να αποδίδουν τις διαφορετικές σημασίες της λέξης.

22.  Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της πρώτης σειράς με τις ετυμολογικά συγγενείς της δεύτερης. Τρεις λέξεις της δεύτερης περισσεύουν:

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ἔχω, πράττω, δεινός, ἐπιθυμία, σώφρων, ἀναστρέφομαι, ἐνέργεια, ἀποδίδωμι, διαφέρω

δειλός, άεργος,φάση, αυτόφωρο,έξη, σοφία, αδικοπραγία,εναργής, ανένδοτος, φρενοβλαβής,στρέμμα,θυσία

23.  ἦχθαι: Γράψτε πέντε παράγωγα της λέξης.

24.  Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις που έχουν ετυμολογική συγγένεια με τις εξής: ασήμαντος, αναμονή, επιδείνωση ,καχεξία, ανεύθυνος, δέος, δεοντολογία, επίγονος, αναμονή

25.  Να γράψετε τις αντίθετες λέξεις:ἡδονή, χαίρων, σώφρων, ἀνδρεῖος, φαῦλα, χαίρω

26.  Από τις λέξεις που σας δίνονται να γράψετε ομόρριζες λέξεις με τη σημασία που αναφέρεται:

του ποιοῦμαι:

-ξεπούλημα,σφετερισμός,υποκριτικός,

του χαίρω

-αστειεύομαι,κομψά,ταλέντο,ευνοϊκός