Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, Ενότητα 4^η

Α.

Βασικές Ιδέες της ενότητας-Στόχοι

1.Η σημασία της ηθικής πράξης στις διαπροσωπικές σχέσεις για την απόκτηση της ηθικής αρετής

2.Η ηθική αρετή νοείται μόνο ως κοινωνική αρετή

3.Ο ρόλος της έξεως στην καλλιέργεια της ηθικής αρετής

4.Η παιδεία στοχεύει στη δημιουργία έξεων που οδηγούν στην ηθική καλλιέργεια

5.Όπως και με την εκμάθηση τεχνών που ο καθένας γίνεται γνώστης της τέχνης με την αδιάλειπτη άσκηση, η επανάληψη ομοίων ενεργειών και το «πολλάκις πράττειν» οδηγεί στην αρετή

6.Η επανάληψη ομοίων ενεργειών πρέπει να έχει ορισμένη ποιότητα

7.Η επανάληψη της ηθικής πράξης μας βοηθάει να αποκτήσουμε μέσω του εθισμού τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας, τις έξεις.

8.Ο εθισμός από την πολύ μικρή ηλικία έχει μοναδική παιδαγωγική σημασία

9.Όλα ενισχύουν την άποψη ότι «οὐδεμίατῶνἠθικῶνἀρετῶν φύσει ἡμῖνἐγγίγνεται»

Β.

Ηθικές διαφοροποιήσεις ανάλογα με τον τρόπο συμπεριφοράς
ενέργειες	Διαφοροποιήσεις της ηθικής
Στις συναλλαγές με τους συνανθρώπους	Άλλοι γινόμαστε δίκαιοι άλλοι άδικοι
Στις περιστάσεις που εμπνέουν φόβο	Άλλοι γίνονται ανδρείοι άλλοι δειλοί
Στις επιθυμίες	Άλλοι σώφρονες άλλοι ακόλαστοι
Στις παρορμήσεις	Άλλοι πράοι γίνονται και άλλοι οργίλοι

Γ. Μετάφραση

Δ.

Λεξιλογικά-Συντακτικά-Ετυμολογικά-Ομόρριζα.

1.      πράττοντες: ομόρριζα: (α. ε.) πρᾶξις, πρᾶγμα, ἀπράγμων, πράκτωρ, ἂπρακτος, εὒπρακτος, πρα­κτικός, Πραξιτέλης, ἀπραξία, εὐπραξία, δυσπραξία, (ν.ε.) εισπράκτορας, άπρα­γος, πράγμα, πραματευτής, πραμάτεια, μεταπράτης.

2.      συνάλλαγμα <σὺν+ ἀλλάσσω. ομόρριζα: ἀλλαγή, συναλλαγή, συναλλακτικός, συναλλάσσομαι, ἀντάλλαγμα, ἀνταλλαγή, ἀνταλλάξιμος, ἀνταλλακτικός, ἀδιάλλακτος, ἂλλαξις, μετάλλαξις, παράλλαξις, ἀλλάκτης, μεταλλάκτης, ἐναλλάξ, ἀπαλλαγή, ἀπαλλακτικός κ.ά.

3.      ἂδικος< στερ. ἀ- + δίκη

4.      δεινὸς(= αυτός που εμπνέει φόβο) <δεεινὸς<δέος <δείδω (δέδοι­κα)ομόρριζα: δέδοικα, δείδω, ἀδεής, ἀδεῶς, ἂδεια (= αφοβία), δειλός, δειλία, δείλαιος, δειλαίνω, δεινότης, δεινός, δείνωσις, επιδείνωσις, δεινῶ, δεῖμα (= φόβος), περι­δεής, ψοφοδεής, δεισιδαίμων.

5.      δειλός (= αυτός που φοβάται) <δέος <δείδω (δέδοικα)

6.      φοβέω<φόβος <φέβομαι(ποιητ. = τρέπομαι σε φυγή) ομόρριζα: (α.ε.) φόβος, ἂφοβος, φόβητρον, φόβημα, φοβητός,ἀφόβητος, ἐκφόβη­σις, (ν.ε.) επίφοβος, φοβερός, φοβέρα. συνώνυμα: δέδοικα, ὀκνῶ, ὀρρωδῶ, πτήσσω, καθίσταμαι εἰςφόβον

7.      θαρρέω-ω <θάρρος ομόρριζα: θάρρος, θάρρησις, θαρρούντως, θαρραλέος, θάρσος, ἐνθάρρυνσις, ἐν­θαρρυντικός, θαρρετός. συνώνυμα: ἀνέχομαι, εὐθαρσῶ, καρτερῶ, τολμῶ, θάρρος λαμβάνω, θαρσύνω.

8.      επιθυμία <ἐπί+ θυμός <θύω ομόρριζα: ἐπιθυμῶ, ἐπιθυμητής, ἐπιθυμητικός, ἀνεπιθύμητος.συνώνυμα: θέλησις, βούλησις, ἔφεσις, ὂρεξις, πόθος, ἔρως, βούλημα, πάθος. αντώνυμα: ἂρνησις, ἀπόκρουσις, ἀποδοκιμασία, ἀποστροφή, ἀηδία.

9.      9.σώφρονες: ον. πληθ. του συμφωνόλ. επιθ. γ κλίσης ό, ή σώφρων, τὸσῶφρον. ομόρριζα: σωφρονῶ, σωφρονίζω, σωφροσύνη, σωφρόνημα, σωφρονητικός, σωφρο­νιστικός, σωφρόνισις, σωφρονισμός, σωφρονιστής, ἀσωφρόνιστος. συνώνυμα: συνετός, ἐχέφρων, νουνεχής, λογικός, νηφάλιος, φρόνιμος, ἐγκρατής. αντώνυμα: ἂφρων, ἀκρατής, ἀσύνετος, ἂκριτος, ἂκοσμος.

10.  ὀργὴ<ὀρέγω(= τείνω, επιθυμώ) ομόρριζα: ὀργίλος, ὀργίζομαι, ὀργιστός, ὀργιστικός, ὂργια, ὀργιάζω. συνώνυμα: (α.ε.) θυμός, ἀγανάκτησις, κακία, μῆνις, (ν.ε.) αψιθυμία. αντώνυμα: πραότης, ἠρεμία, ψυχραιμία, ἀπάθεια, ἀταραξία, νηφαλιότης.

11.  ἀκόλαστος< στερ. ἀ- +κολάζω < (ποιητ.) κόλος(βραχύς, κοντός)'

12.  αρχική σημασία: αυτός που δεν τιμωρήθηκε

13.  ὀργίλος<ὀργὴ<ὀρέγω(= τείνω, επιθυμώ)

14.  πρᾶοι: ον. πληθ. του ετερόκλιτου επιθ. πρᾶος, πραεῖα, πρᾶον συνώνυμα: νηφάλιος, ψύχραιμος, ἀπαθή ς, ἤμερος, μειλίχιος. αντώνυμα: εὐερέθιστος, θυελλώδης, βίαιος, ὀργίλος, σκαιός, ατίθασος

15.  ἀναστρέφεσθαι: απαρ. ενεστώτα του ρ. αναστρέφομαι. ομόρριζα: (α.ε.) στρέμμα, στρεπτός, στρέψις, στροφεῖον, στρόφιγξ, στροφή, στρόβι­λος, στρεβλός, στροφεύς, στρόφαλος, (ν.ε.) στραβός, στραβώνω, στραβίζω, στραβι­σμός.

16.  διαφορὰ(παρασύνθετο) <διαφέρω <διὰ+ φέρω

17.  ἀκολουθέω-ῶ (παρασύνθετο) <ἀκόλουθος<αθροιστ. ἀ- + κέλευ­θος(= δρόμος)ομόρριζα: ἀκολουθία, ἀκολούθησις, ἐξακολούθησις, ἐξακολουθητικός, παρακο­λούθησις, ἐπακόλουθον, ἐπακολούθημα, ακολουθητικός. συνώνυμα: ἓπομαι, ἒχομαίτινος.

18.  ἀποδιδόναι: απαρ. ενεστώτα του ρ. αποδίδωμι. ομόρριζα: (α.ε.) (ἀντί, κατά, διά, μετά, ἀπό, ἐπί, παρά, ἐκ) δόσις, δῶρον, προδότης­,προδοσία, δοτός, παραδοτός, παραδοτέος, ἒκδοτος, ἀνέκδοτος, αὐτοδικία, δωσιδι­κία, (ν.ε.) δόσιμο, καταδότης, αιμοδότης, πληροφοριοδότης, εκδότης κ.ά.

19.  πάμπολυ<πᾶν (πᾶς) + πολύς =πάμπολυ: ουδ. επιθ. ως επίρρ. θετικού βαθμού (ως επίθ.: πάμπολυς, πάμπολλη, πά­μπολυ).

Ερμηνευτικά

1.Τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας =έξεις με την επανάληψη των όμοιων ενεργειών διαμορφώνονται, άρα πρέπει να προσδώσουμε κάποια ποιότητα στις ενέργειές μας, καθώς οι έξεις αντιστοιχούν στις διαφορές που οι ενέργειες αυτές παρουσιάζουν μεταξύ τους. Αναγκαία κρίνεται η απόκτηση τέτοιων συνηθειών από μικρή ηλικία = σημαντικός είναι ο ρόλος της παιδείας , η οποία προσανατολίζεται στη δημιουργία έξεων που οδηγούν στην ηθική καλλιέργεια ΆΡΑ:δεν αρκεί κάποιος να κάνει πολλές φορές μια πράξη, για να αποκτήσει αρετή. Πρέπει να φροντίζει να δίνει στις ενέργειές του και κάποια ποιότητα. Όπως λέγει ο ίδιος ο Αριστοτέλης, δίνοντας πολιτική και κοινωνική διάσταση στην αρετή, μένοντας συστηματικά μακριά από τις ηδονές γινόμαστε σώφρονες, και όταν γίνουμε, έχουμε πια σε μεγάλο βαθμό τη δύναμη να μένουμε μακριά τους. Το ίδιο και με την ανδρεία: αποκτώντας σιγά σιγά τη συνήθεια να περιφρονούμε τα πράγματα που προκαλούν φόβο και να τα αντιμετωπίζουμε, γινόμαστε ανδρείοι, και όταν γίνουμε, θα έχουμε πια σε μεγάλο βαθμό τη δύναμη να τα αντιμετωπίζουμε.

2.Η κλιμακωτή αύξηση στο επίπεδο του λόγου της σημασίας να αποκτά κανείς όσο πιο νέος αυτές ή εκείνες τις συνήθειες οδηγεί στην άποψη του Αριστοτέλη για τη μεγάλη σημασία που αποδίδει στην αγωγή και παιδεία που συμβάλλουν καθοριστικά στην απόκτηση καλών ή κακών συνηθειών και στον εθισμό του ατόμου σε συγκεκριμένο τρόπο δράσης και συμπεριφοράς.

3.Οὓτω δή…οἱδὲἐκτοῦοὑτωσί: Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης λέγοντας ότι η γένεση και η φθορά κάθε αρετής έχουν την ίδια αρχή και γίνονται με τα ίδια μέσα, όπως και στις τέχνες, δίνει δυο παραδείγματα για τον τρόπο με τον οποίο γίνονται οι καλοί ή κακοί οικοδόμοι και κιθαριστές: ανάλογα με τον τρόπο που μαθαίνουν κιθάρα ή χτίζουν σπίτια γίνονται οι καλοί και κακοί στις τέχνες. Με αναλογική συλλογιστική μέθοδο στην 4^η ενότητα λέγει πως ό,τι συμβαίνει στις τέχνες συμβαίνει και στις αρετές:οι καλοί ή κακοί τρόποι δράσης και συμπεριφοράς δημιουργούν καλές ή κακές συνήθειες. Η σχέση ηθικής αρετής και ηθικής πράξης αποτελεί σταθερό σχήμα: για να αποκτήσει κανείς ηθική αρετή πρέπει να πράττει ηθικά. Η συμπεριφορά, η ποιότητα των ενεργειών μέσα στην κοινωνία συντελούν αποφασιστικά στο αν ο άνθρωπος θα αποκτήσει ή όχι ηθικές αρετές.

Υπάρχει άμεση σχέση ανάμεσα στην ποιότητα των ενεργειών του ανθρώπου και τις καλές ή κακές συνήθειες που οδηγούν στις ηθικές αρετές ή όχι. Τα παραδείγματα είναι από την καθημερινή ζωή. Τα αντιθετικά ζεύγη αρετών και κακιών είναι:

·         Δίκαιοι-άδικοι

·         Ανδρείοι-δειλοί

·         σώφρονες-ακόλαστοι

·         πράοι-οργίλοι

Η επανάληψη των συναισθημάτων(ἓξις)οδηγεί σε σταθερά ψυχικά χαρακτηριστικά. Τα συναισθήματα του φόβου ή του θάρρους επαναλαμβανόμενα καθιστούν τους ανθρώπους ανδρείους ή δειλούς, όπως οι επιθυμίες και οι οργές τους καθιστούν σώφρονες ή ακόλαστους. Αποφεύγονται η υπερβολή ή έλλειψη. Έτσι,οι ανδρείοι δεν έχουν σχέση με τη δειλία ή θρασύτητα, οι σώφρονες δεν είναι αναίσθητοι απέναντι στην ηδονή, δεν υποκύπτουν όμως σε αυτήν, οι πράοι δεν είναι ούτε οργίλοι ούτε επιθετικοί. Η αρετή είναι στο μέσον. Υπονοείται ότι έργο της παιδείας είναι να διδάσκει στους νέους τις καλές συνήθειες, να παίρνουν σωστή στάση απέναντι στους συνανθρώπους τους και τις καταστάσεις.

4. Ο ρόλος των τριών λέξεων «Οὕτωδὴκαὶ» είναι εισαγωγικός στο νέο επιχείρημα του Αριστοτέλη. Συγκεκριμένα, το τροπικό επίρρημα «οὕτω», είναι ομοιωματικό προς τα προηγούμενα και δηλώνει αναλογική θεώρηση του θέματος που ακολουθεί. Ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί δηλαδή σ’ αυτή την ενότητα αναλογικό συλλογισμό: όπως για την εκμάθηση των τεχνών είναι απαραίτητος ο εθισμός σε κατάλληλες ενέργειες, έτσι και για την κατάκτηση των ηθικών αρετών έχει σημασία η επανάληψη ίδιων πράξεων («ὁμοίωνἐνεργειῶν»). Με τον συμπερασματικό σύνδεσμο «δὴ» ανακεφαλαιώνονται τα προηγούμενα, ενώ ο μεταβατικός σύνδεσμος «καὶ» εισάγει το νέο επιχείρημα, με το οποίο δείχνει ότι και στις αρετές ισχύει το ίδιο που συμβαίνει στις τέχνες. Όπως η κατάλληλη ή η ακατάλληλη άσκηση κάνει τον τεχνίτη καλόν ή κακόν αντίστοιχα, έτσι και η ποιότητα του εθισμού στον χώρο των αρετών καθορίζει την ποιότητα των αποκτημένων αρετών.

5. «πράττοντεςγὰρτὰἐντοῖςσυναλλάγμασι… οἳδὲἐκτοῦοὑτωσί.» Παραδείγματα από τον χώρο των αρετών

Ο Αριστοτέλης προβαίνει στην παρουσίαση τριών παραδειγμάτων για να δείξει ότι, όπως και στις τέχνες, έτσι και στις αρετές η απόκτησή τους γίνεται με τον εθισμό και η ποιότητά τους εξαρτάται από την ποιότητα του εθισμού που προηγήθηκε. Τα παραδείγματα αναφέρονται σε αρετές που συνδέονται με τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι 1. συναλλάσσονται μεταξύ τους (κοινωνικές σχέσεις), 2. αντιμετωπίζουν τις δύσκολες καταστάσεις της ζωής τους και 3. διαχειρίζονται τις επιθυμίες τους. Επίσης, παρατηρούμε ότι ο φιλόσοφος διακρίνει δύο αντίθετους τρόπους συμπεριφοράς: ο ένας οδηγεί στην κατάκτηση των ηθικών αρετών, ενώ ο άλλος όχι.
Ειδικότερα, το πρώτο παράδειγμα «πράττοντεςγὰρτὰἐντοῖςσυναλλάγμασιτοῖςπρὸςτοὺςἀνθρώπουςγινόμεθαοἳμὲν δίκαιοι οἳδὲἄδικοι» αναφέρεται στις κοινωνικές σχέσεις των ανθρώπων. Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να συναλλάσσονται, αυτός καθορίζει και την ποιότητα του χαρακτήρα τους ως προς αυτό. Αν μαθαίνουν να είναι δίκαιοι στις συναλλαγές τους, γίνονται δίκαιοι, αν όχι, άδικοι. Η διαμόρφωση του ήθους γίνεται υπόθεση του ίδιου του ανθρώπου, ο οποίος και έχει την ευθύνη των πράξεων του. Με το δεύτερο παράδειγμα «πράττοντεςδὲτὰἐντοῖςδεινοῖςκαὶἐθιζόμενοιφοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖνοἳμὲνἀνδρεῖοιοἳδὲδειλοὶ» ο Αριστοτέλης δείχνει ότι ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τις δύσκολες και αντίξοες καταστάσεις στη ζωή τους, διαμορφώνει τη στάση και τη συμπεριφορά τους. Έτσι αν μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν ψύχραιμα και με σθένος τις δυσκολίες χωρίς να αγνοούν τους κινδύνους, γίνονται ανδρείοι, αν όχι, δειλοί.
Τέλος, το τρίτο παράδειγμα παραπέμπει στις επιθυμίες και στα ανθρώπινα πάθη. «Ὁμοίωςδὲκαὶτὰπερὶτὰςἐπιθυμίαςἔχεικαὶτὰπερὶτὰςὀργάς· οἳμὲνγὰρ σώφρονες καὶπρᾶοι γίνονται, οἳ δ’ ἀκόλαστοικαὶὀργίλοι, οἳμὲνἐκτοῦοὑτωσὶἐναὐτοῖςἀναστρέφεσθαι, οἳδὲἐκτοῦοὑτωσί.» Με αυτό ο Αριστοτέλης εξηγεί ότι ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι τον ίδιο τον εαυτό τους και μάλιστα τις επιθυμίες και τις ορμές τους, καθορίζει τον χαρακτήρα τους. Αν μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις επιθυμίες και τις ορμές τους, γίνονται συνετοί και πράοι, αν όχι, ασύδοτοι και οξύθυμοι. Συνεπώς, ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι διαχειρίζονται τα τρία αυτά πεδία εκδήλωσης της συμπεριφοράς τους είναι καθοριστικός για την ηθική ποιότητά τους.

6. ἐκτῶνὁμοίωνἐνεργειῶναἱἓξειςγίνονται:Το συμπέρασμα επαγωγικά, μέσω παραδειγμάτων, είναι ότι οι ιδιότητες που αποκτούμε, οι έξεις δηλαδή, καλές και κακές, είναι απόρροια της επανάληψης όμοιων ενεργειών. Τις έξεις καθορίζει ο τρόπος επανάληψης μιας πράξης ή η συνεχής επίδραση του ίδιου παράγοντα. Με επανάληψη ενεργειών σωφροσύνης και αποχής από την ηδονή γινόμαστε σώφρονες και περιφρονώντας πράγματα που προκαλούν φόβο και αντιμετωπίζοντάς τα γινόμαστε ανδρείοι. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι το να έχουμε συνείδηση της πράξης και οι πράξεις να κατασταθούν μόνιμος, σταθερός και αμετάβλητος τρόπος συμπεριφοράς.

7.Διό δεῖ…ἓξεις: Η ποιότητα των ενεργειών καθορίζει και την ποιότητα των έξεων. Σημασία στο «οὓτως ἢ οὓτωςπράττειν» έχει η ελεύθερη επιλογή. Επιπλέον:μπορεί η επανάληψη των όμοιων ενεργειών να προκαλούν τις έξεις, στη συνέχεια όμως και οι έξεις γίνονται πηγή αντίστοιχων ενεργειών. Ανδρείοι γινόμαστε, όταν συνηθίζουμε να περιφρονούμε τους κινδύνους και αφού γίνουμε ανδρείοι, αντιμετωπίζουμε καλύτερα ό,τι μας προκαλεί φόβο.

8. Ο χαρακτήρας της αρετής

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι ο Αριστοτέλης δίνει κοινωνικό χαρακτήρα στην αρετή. Αυτό προκύπτει απ’ το ότι τόσο η αρετή της δικαιοσύνης όσο και της σωφροσύνης και της πραότητας σχετίζονται με τις καθημερινές δραστηριότητες του ανθρώπου, αντανακλούν στον κοινωνικό περίγυρο και ρυθμίζουν τις διαπροσωπικές μας σχέσεις. Η κοινωνία είναι άλλωστε αυτή που θα κρίνει και θα αξιολογήσει ποια πράξη ή ποιος άνθρωπος είναι ηθικός.

Η αποδεικτέα θέση

Γίνεται κανείς ανδρείος κάνοντας κατ’ επανάληψη ανδρείες πράξεις και γενικότερα γίνεται κανείς φορέας μιας αρετής κάνοντας τις πράξεις που θα κάνει, όταν θα είναι πια φορέας αυτής της αρετής. Βέβαια, όπως ήδη έχει αναφέρει ο φιλόσοφος, προκειμένου να αποκτήσει κανείς μια αρετή, δεν είναι αρκετό να κάνει απλώς ξανά και ξανά τέτοιου είδους πράξεις, πράξεις δηλαδή που προσιδιάζουν στη συγκεκριμένη αρετή (δεν θα γίνει π.χ. κανείς ανδρείος συμμετέχοντας απλώς σε κάθε επικίνδυνη κατάσταση, ούτε δίκαιος πράττοντας απλώς πλήθος δικαιοπραξιών). Οφείλει επιπλέον να φροντίζει να δίνει και κάποια ποιότητα στις ενέργειές του αυτές: οι πράξεις, οι ενέργειες που θα γεννήσουν την αρετή πρέπει να είναι ίδιες με τις ενέργειες που το άτομο θα κάνει, όταν θα είναι πια κάτοχος της αρετής· απλώς τότε οι ενέργειές του, οι πράξεις του αυτές θα είναι πολύ πιο εύκολες και ποιοτικά πολύ ανώτερες. Εύλογα λοιπόν καταλήγει ο Αριστοτέλης στην αποδεικτέα θέση ότι τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας, είτε αυτά είναι καλά είτε κακά, διαμορφώνονται μέσα από τη συστηματική επανάληψη ομοίων ενεργειών. Γι’ αυτό και πρέπει οι ενέργειές μας να έχουν συγκεκριμένη ποιότητα.

Σημασία της Παιδείας και Αγωγής

Όπως και ο δάσκαλός του ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή για την ιδιωτική (=προσωπική) και για τη δημόσια (= κοινωνική) ζωή του ατόμου. Και όλα αυτά βέβαια, γιατί πίστευε πως με την παιδεία και την αγωγή, η οποία εθίζει το άτομο σε συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς, το άτομο βοηθιέται στην απόκτηση της αρετής που είναι προϋπόθεση για την ευδαιμονία τη δική του και της πόλεως. Δύο πράγματα αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη έμφαση: α) την πρωτεύουσα σημασία της παιδείας και της αγωγής, και β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή, τόσο πιο πολλές θα είναι οι ελπίδες να αποδειχτούν αυτές αποτελεσματικές και γόνιμες. Ειδικότερα, ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι ο εθισμός και η απόκτηση μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας έχει πολύ μεγάλη παιδαγωγική αξία. Για αυτό και εισάγει στην ενότητα αυτή το παιδαγωγικό του σχόλιο. Θεωρεί λοιπόν, ότι ο άνθρωπος πρέπει να συνηθίζει από μικρός σε ηθικές ενέργειες, για να φτάσει στην κατάκτηση των ηθικών αρετών. Μάλιστα, αυτή η διεργασία πρέπει να ξεκινήσει από πολύ μικρή ηλικία, γιατί τότε συντελείται η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης. Το φυσικό, οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον του παιδιού παίζει καθοριστικό ρόλο στη σωματική, συναισθηματική, ψυχική και πνευματική ανάπτυξή του. Επιπλέον, επειδή η διαδικασία αυτή απαιτεί πολύ χρόνο, κρίνεται σωστό να ξεκινήσει όσο γίνεται πιο νωρίς. Οι παιδαγωγικές αυτές αντιλήψεις του Αριστοτέλη συμφωνούν με τις σύγχρονες και φαίνεται ότι έπαιξαν και παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της σύγχρονης αντίληψης για την αγωγή.

9. Περιορισμός που θέτει στο κείμενο ο φιλόσοφος σχετικά με τις έξεις

Θέτει τον περιορισμό της ποιότητας στις ενέργειές μας: «Διὸδεῖτὰςἐνεργείαςποιὰςἀποδιδόναι». Και σ’ αυτό το σημείο καθοριστικός είναι ο ρόλος της επανάληψης, που πρέπει να γίνεται με ποιότητα, ώστε να προσδίδει την ανάλογη ποιότητα και στα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Επειδή η ἕξις είναι ουδέτερη έννοια, μπορεί να είναι καλή αλλά και κακή, η ποιότητα του εθισμού που την προκαλεί είναι καθοριστική για τη δική της ποιότητα. Γι’ αυτό θεωρεί αναγκαίο (δεῖ) ο Αριστοτέλης να φροντίζουμε για την ποιότητα των ενεργειών που οδηγούν στην ἕξιν. Ο φιλόσοφος επανέρχεται στην άποψή του ότι ενάρετες πράξεις λέγονται όχι μόνον αυτές που μοιάζουν με τις πράξεις των ενάρετων ανθρώπων, αλλά αυτές που γίνονται και με τον τρόπο που τις κάνουν οι ενάρετοι άνθρωποι.

10.Οὐμικρόν…τὸπᾶν:Τονίζει ο Αριστοτέλης τη σημασία του εθισμού από τη νεανική ηλικία. Φανερή είναι η κλιμακωτή αύξηση(ου μικρόν-πολύ>πάμπολυ> το πᾶν)στο επίπεδο του λόγου και του νοήματος. Με την κλιμάκωση αυτή και με τη συσσώρευση εκφραστικών μέσων, όπως σχήμα άρσης και θέσης, λιτότητας, υπερβολής, κλιμάκωσης, ο Αριστοτέλης τονίζει το βασικό ρόλο της αγωγής για τη νεαρή ηλικία. Παιδεία και αγωγή είναι βασικοί παράγοντες που συμβάλλον καθοριστικά στην απόκτηση καλών ή κακών συνηθειών και στον εθισμό του ατόμου σε συγκεκριμένο τρόπο δράσης και συμπεριφοράς. Ο εθισμός στον τρόπο ενέργειας από τη νεανική ηλικία καθορίζει την ποιότητα των ενεργειών του ανθρώπου. Όσο νωρίτερα αρχίσει η αγωγή και η μάθηση τόσο αποτελεσματικότερη και γονιμότερη θα είναι και θα οδηγήσει στην αρετή, πράγμα που θα φέρει ευτυχία στον άνθρωπο.

Η άποψη του Περικλή στον Επιτάφιο γιο το παιδαγωγικό σύστημα της Σπάρ­της κι η θέση του Αριστοτέλη «εὐθὺςἐκνέωνἐθίζεσθαι».

Ο Περικλής διατυπώνει στον Επιτάφιο την άποψη ότι οι Σπαρτιάτες «ἐπι­πόνῳἀσκήσειεὐθὺς νέοι ὄντεςτὸἀνδρεῖον μετέρχονται».Ο Αθη­ναίος ηγέτης αντιμετωπίζει επικριτικά και υποτιμητικά τον τρόπο αγωγής των αντιπάλων του, γιατί επιθυμεί να τονίσει την υπεροχή των Αθηναίων, οι οποίοι, αν και ζουν άνετα, χωρίς να θυσιάζουν την καλοπέρασή τους, προχωρούν στις πολεμικές επιχειρήσεις με καθόλου κατώτερο φρόνημα.

Στην πραγματικότητα, επειδή δεν μπορεί να ισχυριστεί πως οι Αθη­ναίοι είναι ανώτεροι ως προς την ανδρεία από τους Σπαρτιάτες, επιχει­ρεί να βρει ένα πεδίο στο οποίο εμφανώς υπερέχουν οι Αθηναίοι. Ο συλ­λογισμός, επομένως, του Περικλή δεν αποκλείει, κατά βάθος, το σημα­ντικό ρόλο της αγωγής «από την παιδική ακόμη ηλικία», αφού ουσιαστι­κά αναγνωρίζει τη γενναιότητα των Σπαρτιατών, αλλά δε τη θεωρεί ποι­οτικά συγκρίσιμη με την ανδρεία των Αθηναίων, που καταφέρνουν ό,τι και οι Σπαρτιάτες αλλά χωρίς κόπο.

Είναι προφανές ότι οι απόψεις του Αριστοτέλη προσεγγίζουν περισ­σότερο τη φιλοσοφία των Σπαρτιατών για την αγωγή των νέων,

α. διότι πιστεύει και αυτός ότι η αγωγή πρέπει να αρχίζει «εὐθὺςἐκ νέων», και

β. διότι και αυτός δέχεται την άσκηση και τον εθισμό ως αναγκαίους πα­ράγοντες που διαμορφώνουν την προσωπικότητα.

Είναι γεγονός ότι οι Αθηναίοι έδιναν ιδιαίτερη βαρύτη­τα στην αγωγή των νέων από την παιδική ηλικία «<...αμέσως μόλις ένα παιδί καταλαβαίνει τι του λένε..., Πλάτ. Πρωτ., ενότ. 7η). Συμμετείχαν μάλιστα στην παιδαγωγική διαδικασία τόσο οι δύο γονείς του παιδιού όσο και η παραμάνα του(τίτθη-τιθήνη) και ο παιδαγωγός. Γι' αυτό η επικριτική στάση του Περικλή για την παιδαγωγική των Σπαρτιατών πρέπει να αντιμετω­πιστεί όχι σαν κριτική στην αξία της αγωγής από την παιδική ηλικία αλλά σαν κριτική στην ποιότητα της ανδρείας τους.

Παιδαγωγική είναι η αξία του εθισμού λοιπόν, στην αξία του δηλαδή για την αγωγή του ατόμου(είτε στον προσωπικό είτε στο δημόσιο βίο του). Για να τονίσει την εξαιρετική σημασία του εθισμού για τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών ως προς την απόκτηση ηθικών αρετών, πα­ρεκκλίνοντας από την πάγια λιτότητα του λόγου του, χρησιμοποιεί συσσωρευτικά τα ακόλουθα εκφραστικά μέσα:

·         σχήμα άρ σ η ς κ α ι θ έ σ η ς: οὐ μικρόν, ἀλλὰπάμπολυ

·         σχήμα υ π ε ρ β ο λ ή ς : τὸπᾶν

·         κ λ ι μ ά κ ω σ η με προϊούσα σημασιολογική ένταση του επιρ­ρηματικού

προσδιορισμού: (οὐμικρὸν) - πάμπολυ- τὸπᾶν

Ο Αριστοτέλης παρεμβάλλει το παιδαγωγικό σχόλιό του, επειδή κρίνει ότι το θέμα με το οποίο ασχολείται εδώ, ο εθισμός έχει πολύ μεγάλη παιδαγωγική σημασία. Πώς θα συνηθίσουν τα παιδιά να πράττουν σωστά ή όχι από ηθική άποψη για τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους. Υπάρχει όμως και ένας άλλος λόγος, για τον οποίο τονίζει ότι ο εθισμός πρέπει να αρχίσει από τη μικρή ακόμη ηλικία (εὐθύςἐκ νέων): η μικρή ηλικία είναι η πιο κατάλληλη για να εγγραφούν στην ψυχή του ανθρώπου τα στοιχεία του χαρακτήρα τoυ και να αρχίσει η διαμόρφωση της ηθι­κής του συνείδησης, πριν ακόμη υπεισέλθουν και επιδράσoυν άλλα στοιχεία. Ωστόσο, ο Αριστοτέλης φτάνει στο ακραίο σημείο να θεωρήσει ότι ο εθισμός είναι το πάνγια την ηθική διαπαιδαγώγηση των νέων, παραμερίζοντας την αξία άλλων παραγόντων, όπως είναι λ.χ. το παράδειγμα.

­ Γενική θεώρηση

Τα επιχειρήματα με τα οποία ο Αριστοτέλης επιχειρεί να καταδείξει τη σημασία της ηθικής πράξης για την κατάκτηση της ηθικής αρετής επικεντρώνονται στην καθημερινή ζωή. Η πρώτη αναφορά γίνεται στις καθημερινές συναλλαγές. Από τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συμπεριφέρονται προς τους άλλους διαμορφώνονται και τα αντίστοιχα ηθικά χαρακτηριστικά. Οι δίκαιες συναλλαγές επαναλαμβανό­μενες καθιστούν τον άνθρωπο δίκαιο, σε αντίθετη περίπτωση άδικο. Κατά τον ίδιο τρόπο ο εθισμός στον φόβο ή τη δειλία δημιουργεί τους ανδρείους ή τους δειλούς·κατά την ίδια τακτική οι άνθρωποι γίνονται πράοι και σώφρονες ή ακόλαστοι και οργίλοι.

Ο τρόπος που ο άνθρωπος ενεργεί, κατά τον Αριστοτέλη, συνδέεται με τις αντί­στοιχες συναισθηματικές φορτίσεις, από τις οποίες με την επανάληψη των ενεργειών σταθεροποιούνται οι συμπεριφορές. Έτσι ο Αριστοτέλης συνδέει την αρετή με τα πάθη, τις δυνάμεις, τις έξεις: Ο φιλόσοφος ονομάζει πάθη την επιθυμία, την οργή, τον φόβο, το θάρρος, τον φθόνο, τη χαρά, τη φιλία, το μίσος, τον πόθο, τη ζήλεια, την ευσπλα­χνία, γενικά «οἷςἓπεταιἡδονη ἤ λύπη», όσα δηλαδή έχουν ως αποτέλεσμα την ευ­χαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια. Ο καθηγητής Λυπουρλής αποκλείει την απόδοση του όρου πάθη με τη λέξη συναισθήματα. Πιστεύει ότι τα πάθη είναι οι «άλογες πα­ρορμήσεις της ψυχής», όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης σε άλλο σημείο του έργου (Πο­λιτικά, 1342a 8, 1312b 23 και Ηθικά Νικομάχεια, 1179b 29) και οι άλογες αυτές παρορμήσεις δεν είναι τίποτα άλλο παρά βιολογικές ιδιότητες του ανθρώπου, ιδιό­τητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως βιολογικό ον. Έτσι τα πάθη κατατάσσο­νται στον χώρο της φυσιολογίας και της βιολογίας και όχι ακόμη στον χώρο της ηθικής.Οι δυνάμεις είναι οι δυνατότητες συμμετοχής στα πάθη. Οι δυνατότητες αυτές δεν μπορούν να χαρακτηρίσουν έναν άνθρωπο καλό ή κακό. Οι ιδιότητες αυτές α­ποκτούνται με την πράξη, η επανάληψη της οποίας συνιστά την έξη. Στη συνέχεια ο Αριστοτέλης θα προσδιορίσει ποια πρέπει να είναι η στάση του ανθρώπου απέναντι στα πάθη. Σημασία έχει η ποιότητα των ενεργειών απέναντι στα πάθη, γιατί η ποιότητα αυτή καθορίζει τη μορφή των έξεων. Ο εθισμός των νέων σε συγκεκριμέ­νο είδος έξεων είναι αυτό που προσδιορίζει τελικά την ηθική ποιότητα.