Κεφάλαιο 3: Αναζητώντας τη γνώση Εμπειρισμός-συνθετική προσέγγιση Καντ

Σκοποί

·         Να κατανοήσουμε  ότι η πεποίθηση θεωρείται ότι μετασχηματίζεται σε γνώση κατά τη στιγμή της αισθητηριακής αποτύπωσης των αντικειμένων του εξωτερικού προς τον νου κόσμου (εμπειρισμός).

·         Να γνωρίσουμε  τη λειτουργία της εσωτερικής αίσθησης σε αντιδιαστολή προς το a priori στην κριτική θεωρία του Καντ.

·         Να προβληματιστούμε σχετικά με την έννοια του “άγραφου χάρτη” και να διερωτηθούμε αν ο εμπειρισμός έδωσε πλήρη απάντηση στη φιλοσοφική απορία της “οργανικής σύνδεσης” υποκειμένου/αντικειμένου.

·         Ν’ ανασυγκροτήσουμε  την επιχειρηματολογία του Λοκ και του Μπέρκλεϋ, με την οποία εισηγήθηκαν τη γνωσιολογία τους, και να εξοικειωθούμε με τη φιλοσοφική ορολογία (π.χ. την αϋλοκρατία).

·         Να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο ο Χιουμ επιχείρησε ν’ αναπτύξει ένα συνεπή εμπειρισμό, αλλά και να διαπιστώσουμε τις  ακραίες θέσεις της φιλοσοφίας  του ακραίου εμπειριστή Χιουμ

·         •Να κατορθώσουμε να απαντήσουμε  στο τελικό ερώτημα: “Ποιο είναι το συμπέρασμα από τη διερεύνηση του προβλήματος για τη δυνατότητα της γνώσης;”.

Εμπειρισμός

·         Οι εμπειριστές υποστηρίζουν ότι η γνώση μας για τον κόσμο προέρχεται από τις αισθήσεις.

·         Τα στοιχειώδη δεδομένα του κόσμου  αποτυπώνονται,  εγγράφονται και καταχωρίζονται  στο νου μας μέσα  από την αισθητηριακή αντίληψη.

·         Αυτή η καταχώριση συνιστά στιγμή δημιουργίας στοιχειωδών πεποιθήσεων ή ιδεών.

·         Πρόκειται για απλές παραστάσεις των πιο πάνω δεδομένων.

·         Η στοιχειώδης πεποίθηση που πραγματοποιεί την καταχώριση είναι η πρωταρχική γνώση, που αναζητούμε.

·         Όταν καταγράφονται αισθητηριακές εντυπώσεις, η στοιχειώδης πεποίθηση έρχεται σε επαφή, εμποτίζεται με γνώση. με την πραγματικότητα

Ι. Αρχαίοι φιλόσοφοι με εμπειριστικές απόψεις:

α) Επίκουρος: από τις αισθήσεις  γεννιούνται οι παραστάσεις, οι έννοιες. Αυτές είναι οι «προλήψεις» για τον Επίκουρο, δηλαδή παραστάσεις ή ε΄ννοιες που γεννήθηκαν από τις εντυπώσεις και μένουν στον νου ως «μνήμη του πολλάκις έξωθεν φανέντος»(Δ.Λ. 33)

β) Αριστοτέλης: δίνει προτεραιότητα στη λειτουργία του νου για την επίτευξη επιστημονικής γνώσης. Προϋποθέτει όμως επαγωγική πορεία: από το ειδικό, το μερικό ή το συγκεκριμένο στο γενικό, το καθολικό και αφηρημένο. Το μερικό συλλαμβάνεται με τη λειτουργία των αισθήσεων.

  ΙΙ. Νεότεροι φιλόσοφοι του εμπειρισμού:

α) Μπέικον [ή Βάκων]

Ø  έμφαση στο ρόλο των αισθήσεων.

Ø  οι ιδέες που υπάρχουν στο νου μας δεν είναι έμφυτες, αλλά διαμορφώνονται σύμφωνα με τις εντυπώσεις που μας προσφέρουν οι αισθήσεις.

β) Τζον Λοκ

Ø  μιλάει για λειτουργία μιας εσωτερικής αίσθησης, ενός αναστοχασμού.

Ø  αυτή η αίσθηση αποτυπώνει ως αντικείμενα και ό,τι λαμβάνει χώρα κατά  την εσωτερική λειτουργία του νου. Π.χ. αυτό συμβαίνει τη στιγμή που σκεφτόμαστε, αμφιβάλλουμε, επιθυμούμε κ.λπ.

Ø  Δεν υπάρχουν άλλα στοιχεία της γνώσης προ-εμπειρικά ή ανεξάρτητα από την εμπειρία.

Ø  Ο νους [ή η ψυχή] είναι ένας «άγραφος χάρτης» [άγραφο χαρτί (tabula rasa)], πάνω στο οποίο η εμπειρία αποτυπώνει τα σημάδια της.

  γ) Μπέρκλεϋ

Ø  ταυτίζει τις ιδέες του ανθρώπινου νου με την πραγματικότητα.

Ø  Συνδέει την ύπαρξη με την αντίληψή της από εμάς: esse est percipere aut percipi

Ø  υπάρχουν πνεύματα και ιδέες και μέσα στο νου του υπέρτατου πνεύματος, του θεού, υπάρχουν τα πράγματα του περιβάλλοντος κόσμου.

Ø  ο θεός έχει εγκαθιδρύσει τους φυσικούς νόμους, τις κανονικές σχέσεις που συνδέουν τα πράγματα και οι οποίες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε τούτα τα πράγματα από τα πλάσματα της φαντασίας μας.

Ø  η πραγματικότητα είναι μία, όπως και οι ιδέες μας, με χρώματα, ήχους κ.λπ.

Ø  οι αφηρημένες έννοιες είναι κατασκευές τη γλώσσας.

                 δ) Χιουμ

Ø  οι αισθητηριακές εντυπώσεις είναι αποτυπωμένες στο νου με αυτάρκεια και δεν χρειάζεται να υποστηρίζονται από πρόσθετες λειτουργίες ,σαν αυτή του αναστοχασμού.

Ø  τα δεδομένα του εξωτερικού κόσμου προσφέρουν περιορισμένη γνωστική δυνατότητα.

Ø  συνθέτουμε τις παραστάσεις μας με βάση στοιχειώδεις, ατομικές εντυπώσεις.

Ø  οι επαγωγικές γενικεύσεις δεν έχουν πραγματική λογική ισχύ

Κείμενα-ερωτήσεις

1.      Να επισημάνετε τις αδυναμίες της θεωρίας του επιμερισμού:

Ο εμπειρισμός, ιδιαίτερα με τις ακραίες θέσεις ορισμένων εκπροσώπων του, διέπραξε το σφάλμα να δεχτεί ότι ο νους μας προσλαμβάνει τα δεδομένα των αισθήσεων κατά τρόπο απόλυτα παθητικό. Αν όμως αυτό ήταν ορθό, θα σήμαινε ότι η επιστήμη αποτελεί υπόθεση απλής συσσώρευσης στοιχείων χωρίς ουσιαστική επεξεργασία, κάτι που είναι εντελώς ανακριβές. Η διαμάχη μεταξύ του ορθολογισμού και του εμπειρισμού συνεχίζεται ως τις μέρες μας. Σύμφωνα με τους ορθολογιστές, ορισμένα πορίσματα της σύγχρονης γλωσσολογίας (Chomsky) και της ψυχολογίας της γνώσης (Piaget) φαίνεται ότι δικαιώνουν τον Καντ, με την έννοια ότι αποδεικνύουν την ύπαρξη στον άνθρωπο εκ των προτέρων δομών και ικανοτήτων. Ανεξάρτητα από το αν έχουν ή όχι προκύψει από τη φυσική εξέλιξη του οργανισμού μας, αυτές οι δομές και αυτές οι ικανότητες είναι αναγκαίες για την εκμάθηση της γλώσσας και των μαθηματικών εννοιών.

2.      Τι εννοούν οι εµπειριστές µε τον όρο ιδέες;

3.      Από ποια άποψη ο εµπειρισµός συµπίπτει µε τον ιδεαλισµό;

4.      Ποια θέση πήρε ο Τζον Λοκ στο θέµα των έµφυτων ιδεών;

5.      Τι εννοεί ο Τζον Λοκ µε τους όρους απλές και νέες ιδέες; Ποια βασική ασυνέπεια θα µπορούσε κανείς να προσάψει στον Τζον Λοκ;

‘Ό, τι εντυπώνεται στην ψυχή μας είναι εικόνες αντικειμένων έτσι όπως τις μεταφέρουν οι αισθήσεις μας. Ως εικόνες μάλιστα υπάρχουν μέσα μας ακόμα και οι καταστάσεις της εσωτερικής λειτουργίας του νου, αυτό δηλαδή που συμβαίνει, όταν σκεπτόμαστε, αμφιβάλλουμε, επιθυμούμε. Οι εικόνες αυτές είναι ό, τι ο Λόκ ονομάζει απλές ιδέες, οι ιδέες δηλαδή που δεν μπορούν να αναλυθούν και που ο άνθρωπος τις αισθάνεται άμεσα, όπως είναι οι γεύσεις. Με την επενέργεια όμως της εσωτερικής αίσθησης, οι απλές ιδέες συνδυάζονται, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται από αυτές οι νέες ιδέες, ιδέες σύνθετες.  Για τον Λοκ ο εξωτερικός κόσμος λειτουργεί αυτόνομα και εδώ έγκειται η αδυναμία της θεωρίας του. Αφού, δηλαδή, η υλική πραγματικότητα έχει αυτόνομη ύπαρξη, δεν μπορεί να ταυτίζεται με τις παραστάσεις που σχηματίζει ο νους μας γι’ αυτήν. Διότι οι παραστάσεις, οι ιδέες, αναπαριστούν τις ποιότητες των υλικών πραγμάτων και όχι τα ίδια τα πράγματα. Έτσι ο Λοκ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το μόνο που γνωρίζουμε για τον εξωτερικό κόσμο είναι τα υλικά σώματα με τις όποιες ιδιότητές τους. Επομένως, η ύλη και οι εγγενείς ιδιότητές της είναι ένας μυστηριώδης κόσμος ο οποίος βρίσκεται έξω από το γνωστικό μας πεδίο,οπότε δεν μπορούμε να πούμε τίποτα γι’ αυτόν

6.      Ο Μπέρκλεϋ ενεπλάκη στην αντίθετη αντίφαση από εκείνη του Λοκ. Ποια είναι αυτή;

7.      Πώς καταρρίπτει ο Χιουµ την άποψη για την ύπαρξη κάποιας πνευµατικής υπόστασής µας που ονοµάζουµε ψυχή, πνεύµα, νου, συνείδηση;

8.      Γιατί, κατά το Χιουµ, δεν έχουµε τη δυνατότητα να γνωρίσουµε την εξωτερική πραγµατικότητα;

9.      Γιατί ο Χιουµ θεωρεί την αρχή της αιτιότητας αφερέγγυο;

10.  Να µελετήσετε το παρακάτω κείµενο του Τζον Λοκ και να απαντήσετε στα ερωτήµατα που ακολουθούν:

Αλλά  το συµπέρασµα που εξάγουν από την καθολική συµφωνία  είναι µια συλλογιστική απόδειξη που στηρίζεται σε µια αποδεικτική αρχή, που δεν υπάρχει καθόλου· γιατί δεν υπάρχει πραγµατικά καµιά αρχή πάνω στην οποία όλοι οι άνθρωποι να συµφωνούν γενικά. Και για νí αρχίσω µε τις θεωρητικές έννοιες, να δύο απí τις περίφηµες αρχές, στις οποίες δίνουν, κατά προτίµηση, την ιδιότητα των έµφυτων αρχών: καθετί που είναι, είναι και είναι αδύνατον ένα πράγµα να είναι και να µην είναι ταυτόχρονα. Αυτές οι προτάσεις θεωρήθηκαν σίγουρα σαν αξιώµατα καθολικώς δεκτά, αλλά χρειάζεται προσπάθεια για να παραδεχθούµε ότι υπάρχει µια γενική συµφωνία πάνω σí αυτές τις δύο προτάσεις, γιατί υπάρχει ένα µεγάλο µέρος του ανθρώπινου γένους που δεν του είναι ακόµα γνωστές. Γιατί πρώτον είναι σαφές ότι τα παιδιά και οι ηλίθιοι δεν έχουν την παραµικρή ιδέα γιí αυτές τις αρχές και ότι δεν τις σκέπτονται µε κανένα τρόπο. Αυτό είναι αρκετό νí ανατρέψει το επιχείρηµα της καθολικής συµφωνίας, σύµφωνα µε το οποίο όλες οι έµφυτες αλήθειες πρέπει να παράγονται αναγκαία. Γιατί το να λέµε ότι υπάρχουν αλήθειες εντυπωµένες µέσα στην ψυχή, η οποία ωστόσο δεν αντιλαµβάνεται τίποτα, αυτό µου φαίνεται πραγµατική αντίφαση. Επειδή η εντυπωτική ενέργεια δεν µπορεί παρά µόνο να συντελέσει στο νí αντιληφθούµε ορισµένες αλήθειες. Αν λοιπόν αυτές οι ισχυρές εντυπώσεις είχαν γίνει πάνω στην ψυχή των παιδιών και των ηλίθιων, πρέπει αναγκαστικά τα παιδιά και οι ηλίθιοι να καταλαβαίνουν αυτές τις εντυπώσεις, να γνωρίζουν τις αλήθειες τις χαραγµένες στο πνεύµα τους και να δίνουν γιí αυτές τη συγκατάθεσή τους. Αλλά αυτό δεν συµβαίνει. Κι έτσι, αφού δεν υπάρχουν απí τη φύση εντυπωµένες έννοιες στην ψυχή, πώς αυτές µπορούν να είναι έµφυτες; Τζον Λοκ, ∆οκίµιο για την ανθρώπινη νόηση, µετάφραση. Γρ. Λιονή, εκδ. Αναγνωστίδης, σ. 11 69

α) Με ποια επιχειρήµατα ο Τζον Λοκ απορρίπτει τις έµφυτες ιδέες;

β) Πώς κρίνετε αυτά τα επιχειρήµατα;

11.  Η θέση του Μπέρκλεϋ πως ό,τι υπάρχει είναι ό,τι µπορεί να γίνει αντιληπτό (esse . est percipi) συνδέεται µε τη θέση του Παρµενίδη πως ´εκείνο που σκεφτόµαστε και εκείνο που υπάρχει (το πραγµατικό) είναι ένα και το αυτό; Να αναπτύξετε τις απόψεις σας.

12.   Πώς κρίνετε την άποψη του εµπειρισµού ότι ο εξωτερικός κόσµος οφείλει την ύπαρξή του σε µας που τον παρατηρούµε και τον αντιλαµβανόµαστε;

Να συσχετίσετε

13.  Να συσχετίσετε το σκεπτικισµό του Ντεκάρτ µε το σκεπτικισµό του Χιουµ και να αιτιολογήσετε το χαρακτηρισµό του σκεπτικισµού του Χιουµ ως ακραίου και του σκεπτικισµού του Ντεκάρτ ως µεθοδικού.

14.  Ο Τζ. Μπέρκλεϋ εξηγεί τη βασική θέση του πως ό,τι υπάρχει είναι ό,τι κανείς αντιλαµβάνεται και ό,τι µπορεί να γίνει αντιληπτό (esse est percipere aut percipi).

Οι αισθητές ιδιότητες είναι πραγµατικές. Θα ήταν λάθος να νοµίσει κανείς πως αυτό που λέγεται εδώ αναιρεί, έστω και λίγο, την πραγµατικότητα των αντικειµένων. Είναι παραδεκτό, σύµφωνα µε τις καθιερωµένες αρχές ότι η έκταση, η κίνηση και µε ένα λόγο όλες οι αισθητές ιδιότητες, έχουν ανάγκη ενός υπο-στηρίγµατος, µια και δεν είναι ικανές να σταθούν µόνες τους. Αλλά τα αντικείµενα που γίνονται αντιληπτά µε την αίσθηση θεωρούνται πως δεν αποτελούν παρά µόνον συνδυασµούς αυτών των ιδιοτήτων, και, κατά συνέπεια, δεν µπορούν να υφίστανται µόνα τους. Ως εδώ όλοι είναι σύµφωνοι. Έτσι, όταν αρνούµαστε στα πράγµατα που γίνονται αντιληπτά µέσα από την αίσθηση µιαν ύπαρξη ανεξάρτητη από κάποια ουσία ή από ένα υποστήριγµα, µέσα στο οποίο µπορούν να υπάρχουν, δεν αποµακρυνόµαστε καθόλου από την καθιερωµένη αντίληψη για την πραγµατικότητα, και έτσι δεν µπορούν να µας κατηγορήσουν για καµία καινοτυπία από την άποψη αυτή. Όλη η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι σύµφωνα µε τη δική µας άποψη, τα µη σκεπτόµενα όντα που αντιλαµβανόµαστε µέσα από την αίσθηση δεν έχουν ύπαρξη ξέχωρη από την ενέργεια µε την οποία γίνονται αντιληπτά και, συνεπώς, δεν είναι δυνατόν να υπάρχουν µέσα σε καµία άλλη ουσία, εκτός από αυτές τις µη εκτεταµένες και αδιαίρετες ουσίες ή πνεύµατα που ενεργούν και σκέπτονται και αντιλαµβάνονται τα όντα αυτά. Ενώ από την άλλη µεριά οι φιλόσοφοι υποστηρίζουν, όπως και οι κοινοί άνθρωποι, ότι οι αισθητές ιδιότητες υπάρχουν µέσα σε µιαν αδρανή, εκτεταµένη ουσία που δεν αντιλαµβάνεται και την ονοµάζουν ύλη· σí αυτήν αποδίδουν µια φυσική υπόσταση, έξω από την ενέργεια µε την οποία την αντιλαµβάνεται οποιαδήποτε νόηση, ακόµη και η αιώνια νόηση του ∆ηµιουργού, µέσα στην οποία υποθέτουν πως υπάρχουν µόνο ιδέες σωµατικής ουσίας που δηµιούργησε ο Ίδιος, εάν βέβαια θέλουν καθόλου να παραδεχθούν πως πραγµατικά τις δηµιούργησε.

Τζωρτζ Μπέρκλεϋ, Πραγµατεία πάνω στις αρχές της ανθρώπινης γνώσης, µετάφραση ∆. Σφενδόνη, εκδ. Κωνσταντινίδη, Θεσσαλονίκη, σ. 144

15.  Ο Κανών του Επίκουρου αντίπαλος στον ορθολογισμό: να εντοπίσετε τις βασικές του θέσεις που αναντιώνονται στις σωκρατικές σχολές και τις ιδεαλιστικές φαντασιοκοπίες

Ο φυσικός κόσμος πρέπει να ακολουθήσει τη γλώσσα που μιλάν τα πράγματα, «κατά τους των πραγμάτων φθόγγους». Η γλώσσα που μιλάν τα πράγματα σε όλους, σοφούς και άσοφους, είναι μία, πως ο κόσμος είναι τέτοιος όπως τον ωλέπουμε και τον ακούμε. Το μοναδικό κριτήριο της αλήθειας, πως δηλαδή κάτι είναι πραγματικό, είναι η αίσθηση, η εξωτερική και η εσωτερική, τα αισθήματα και τα συναισθήματα, που τα τελευταία οι αρχαίοι τα έλεγαν πάθη. Από τις αισθήσεις γεννιούνται οι παραστάσεις, οι έννοιες, που στις σωκρατικές σχολές τις έλεγαν ιδέες ή είδη. Αυτές ο Επίκουρος τις είπε μ’ έναν νεολογισμό «προλήψεις». Προλήψεις για τους Επικούρειους είναι  παραστάσεις  είτε έννοιες που γεννήθηκαν από τις εντυπώσεις και μένουν  στον νου σαν αποταμιεύματα ή καταθέσεις, «μνήμη του πολλάκις έξωθεν φανέντος»(Δ.Λ. 33). Έτσι έχουμε προληπτικά την εικόνα του προβάτου στο νου μας και τα’ αναγνωρίζουμε όταν τα’ αντικρίσουμε…Ο Επίκουρος εξηγούσε πως γεννιούνται φυσιολογικά από τις εντυπώσεις, ενώ οι στωικοί τις δέχονταν σαν έμφυτες…τα κριτήρια της αλήθειας είναι τρία, τα αισθήματα, οι έννοιες(προλήψεις), και τα συναισθήματα(πάθη), όπως το υποστήριξε ο Επίκουρος στον Κανόνα κατά την πληροφορία του    Λαέρτιου: « ἐν τοίνυν τῷ Κανόνι λέγων ἔστιν ὁ Ἐπίκουρος κριτήρια τῆς ἀληθείας εἶναι τὰς αἰσθήσεις καὶ προλήψεις καὶ τὰ πάθη(31)

Χαράλαμπος Θεοδωρίδης,Επίκουρος, εκδ. Εστία, Αθήνα, 1999, 294-295