Πλάτων, Πολιτεία
Eνότητα 12η Η αλληγορία του σπηλαίου. Η απροθυμία των φιλοσόφων.
Ιδέες
1.Δεν μπορούν να κυβερνήσουν ικανοποιητικά την πόλη οι: =απαίδευτοι =όσοι δε γνώρισαν την αλήθεια. =όσοι περνούν τη ζωή τους με σπουδές και δεν είναι άνθρωποι της δράσης. 2. Οι ιδρυτές της πόλης-φιλόσοφοι πρέπει: =να αναγκάσουν «τὰς βελτίστας φύσεις» να φτάσουν στην πιο σπουδαία γνώση(μέγιστον μάθημα). =να μην τους επιτρέπουν να μένουν στον επάνω κόσμο και να αρνούνται την κατάβασή τους στο σπήλαιο.
Μετάφραση.
Τι λες λοιπόν; Αυτό δεν είναι φυσικό, είπα εγώ, και δεν προκύπτει αναγκαστικά, με βάση όσα έχουν λεχτεί, ότι δηλαδή οι απαίδευτοι και όσοι δε γνώρισαν την αλήθεια δε θα μπορούσαν ποτέ να κυβερνήσουν ικανοποιητικά μια πόλη ούτε αυτοί που αφήνονται ελεύθεροι να ασχολούνται με την παιδεία ως το τέλος της ζωής τους, οι πρώτοι επειδή δεν έχουν κάποιο σκοπό στη ζωή τους τον οποίο προσπαθώντας να επιτύχουν πρέπει να επιτελέσουν όλες τις πράξεις όσες τυχόν κάνουν στην ιδιωτική ή δημόσια ζωή τους, και οι δεύτεροι επειδή με τη θέλησή τους δε θα πράξουν τίποτα, επειδή πιστεύουν ότι έχουν εγκατασταθεί, αν και ζωντανοί, στα νησιά των μακάρων;
Σωστά, είπε.
Δικό μας λοιπόν έργο, είπα εγώ, των ιδρυτών της πόλης είναι να αναγκάσουμε τις εξαιρετικές φύσεις να φτάσουν στη γνώση που πιο μπροστά είπαμε ότι είναι η πλέον σημαντική, να δουν δηλαδή το αγαθό και να ανεβούν εκείνη την ανηφορική οδό και αφού ανεβούν και δούν ικανοποιητικά(αρκετά)το Αγαθό, να μην τους επιτρέψουν να κάνουν αυτό που τους επιτρέπεται.
Ποιο δηλαδή τους επιτρέπεται;
Το να μένουν, είπα εγώ, εκεί συνεχώς και να μη θέλουν πάλι να κατεβαίνουν κοντά σε εκείνους τους δεσμώτες ούτε να μετέχουν με εκείνους στους κόπους και στις τιμές, είτε είναι μικρότερης είτε είναι μεγαλύτερης αξίας.
Λεξιλόγιο-Σχόλια-Ετυμολογικά-Ομόρριζα-Συνώνυμα…
1.εἰκὸς=ουδέτερο μετοχής του ἔοικα= πιθανό, εύλογο, φυσικό /θ.Fικ-,ισχ.Fεικ-Πγ.εἴκελος= όμοιος, εἰκών, εἰκότως, ἐπιεικής= πρέπων, ἀεικής=απρεπής
2.ανάγκη=ρίζα του ἄγχω ή ἄγκω, απ΄όπου: ἀγκών,ἀγκύλη,ἄγκιστρο/Ομ.αναγκασμός,
εξαναγκασμός, αναγκαστικός…
3.προλέγω=λέγω εκ των προτέρων, προμαντεύω, διακηρύττω/ρ.λεγ-με ετεροίωση λογ-/Fεπ- με αναδιπλασιασμό Fε-Fεπ-ον>ἔειπον>εἶπον/Fερ-,με μετάθεση Fρε>Fρη>Fε-Fρη-κα>εἴρρηκα> εἴρηκα/ λεξικό, έπος,διαρρήδην (=σαφώς, ρητά) υπόλογος ,ρήτορας, καλλιεπής…
4.ἐπιτροπεύω=είμαι επίτροπος,επιστατώ<ἐπίτροπος /Σ. διαχειρίζω, κήδομαι, προστα-τεύω= διοικώ,κυβερνώ<ἐπιτρέπω
5.ἄπειρος,ον<ἀ στερ.+πεῖρα=εκείνος που στερείται πείρας, εμπειρικής ικανότητας/ Σ.ἀμαθής, ἀνεπιστήμων, ἰδιώτης
6.ἠμί=λέγω
7.ἐάω-ῶ=αφήνω,επιτρέπω= διατήρηση α μακρό στους άλλους χρόνους/ Σ. ἀφίημι, ἀπολείπω, ἀποτίθημι, ἐπιτρέπω
8.διατρίβω(ῑ)=καταναλώνω, φθείρω, περνώ τον καιρό μου, αργοπορώ,εμποδίζω/ Πγ.τρίφτης, τριβή, διατριβή,συντρίμμια…
9.στοχάζομαι=σκοπεύω,καταβάλλω προσπάθεια<στοχαδ-j-ομαι <στόχος= σκοπός, εικασία (ρίζα στεχ- απ΄όπου και στόνυξ= κορυφή και στάχυς)/ +γεν.=σημαδεύω,επιδιώκω/ Σ. κρίνω,διανοοῦμαι,ἐν νῷ ἔχω, ἐνθυμοῦμαι.
10.πράττω<πραγ-j-ω,Σ. δρῶ, ἐργάζομαι,ποιῶἀργῶ,ἀπρακτῶ,κάθημαι
11.ἡγοῦμαι=οδηγώ,προηγούμαι,εξουσιάζω,θεωρώ(+2αιτ./+γεν./+δοτ./+ειδ.απαρ.)Σ. ὁδηγῶ, ἄρχω, βασιλεύω, γιγνώσκω, ἡγεμονεύω, ὑπολαμβάνω…
12.ζήω-ῶ<ζη- και βιο-/Σ.βιοτεύω/Α.ἀποθνῄσκω,τελευτῶ,ἀπόλλυμαι
13.ἀποικίζω=αποστέλλω από την πατρίδα αποικία, μετοικίζω, μεταναστεύω/ἀποι-
κίζομαι=είμαι εγκατεστημένος σε μακρινή χώρα, μεταναστεύω, μεταφέρομαι και ζω
/ἀπό+οἰκίζομαι<οἶκος+ίζω/Πγ.οικισμός,συνοικισμός,αποικία…
14.σπουδαῖος,α,ον=ταχύς,ενεργός,δραστήριος,σοβαρός,έξοχος,σπυδαίος, βαρυσήμα-ντος<σπουδή/Σ.πρόθυμος,ἀγαθός,ταχύς
15.φαῦλος,η,ον=εύκολος,ασήμαντος,χυδαίος,τιποτένιος
16.τιμή,ἡ<τίω=αποδίδω τιμή σε κάποιον.
17.ἱκανῶς:επιρρ.από το επίθετος ἱκανός<ἱκνέομαι-οῦμαι=ικανοποιητικά,αρκετά/ ομ. άφιξη, ίχνος, ικέτης, εφικτός, προίκα(προ-ικ-), ανέφικτος
18.μάκαρ=ευτυχισμένος,μακάριος,ο νεκρός που απαλλάχτηκε από τις μέριμνες και πόνους της ζωής/Συγκρ.μακάρτερος,Υπερθ.μακάρτατος/οἱ
μάκαρες= οι θεοί/ ομ. μακάριος, μακαριώτατος, μακαριστός, η μακαριά=μνημόσυνο, μακαρίζω, μακαρισμός
Ερμηνευτικά σχόλια
1.ἐν παιδείᾳ= βλ.Πολιτεία 376e «Ἴθι οὖν, ὥσπερ ἐν μύθῳ μυθολογοῦντές τε καὶ σχολήν(με άνεση) ἄγοντες λόγῳ παιδεύωμεν τοὺς ἄνδρας.- ἀλλά χρή.-Τὶς οὖν ἡ παιδεία; ἢ χαλεπόν εὐρεῖν βελτίω τῆς ὑπό τοῦ πολλοῦ χρόνου ηὑρημένης; ἔστιν δέ που ἡ μέν ἐπί σώμασι γυμναστική, ἡ δ’ ἐπί ψυχῇ μουσική». Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η Παιδεία ταυτίζεται ουσιαστικά με την ευρεία έννοια του πολιτισμού, όλα εκείνα τα πολιτιστικά-κοινωνικά στοιχεία που δημιούργησε ο άνθρωπος στην ιστορική του πορεία.
Από την άλλη η ενασχόληση αποκλειστικά με την παιδεία υποδηλώνει την αποκλειστική ενασχόληση με τη θεωρητική μάθηση και το φιλοσοφικό στοχασμό και εν τέλει με την τέλεια αποκοπή από την εξωτερική δραστηριότητα, κοινωνική και πολιτική. Ο ίδιος, αντίθετα, προσπάθησε να εφαρμόσει το όραμά του περί φιλοσόφου-βασιλιά αφού βρέθηκε στην Ιταλία το 374 π.χ. σύμφωνα με την πολιτική του πρόθεση να συμβάλει κατά το δυνατό στην κατάλυση της τυραννίας στις Συρακούσες.
Για τον Πλάτωνα η βασική παιδεία στηρίζεται στη «δόξα», τη γνώμη, όχι στη γνώση, και αφορά όλες τις τάξεις. Υπάρχει όμως και η ανώτερη παιδεία(ἀκριβεστάτη παιδεία)που αφορά τους φύλακες και βασίζεται στη γνώση-επιστήμη. Απαραίτητα εδώ είναι τα μαθηματικά και η διαλεκτική. Η «ἀκριβεστάτη παιδεία» είναι κατά τον Πλάτωνα «περιαγωγή τῆς ψυχῆς, ἕως ἂν δυνατή γένηται ἀνασχέσθαι θεωμένη τὸ φανότατον τοῦ ὄντος(τὸ αγαθόν)», δηλαδή η παιδεία είναι στροφή της ψυχής στη θέα του Αγαθού
2.Αγαθόν=Ο Πλάτων έχει αναφέρει νωρίτερα ποιο είναι το μέγιστο μάθημα(Στ. 505a2): «ὅτί γε τοῦ ἀγαθοῦ ἰδέα μέγιστον μάθημα, πολλάκις ἀκήκοας». Η κατάκτησή του είναι μια πορεία ανηφορική, με πολλά εμπόδια. Πρόκειται:
για την υπέρτατη ιδέα των Ιδεών.
Είναι η αιτία που οδηγεί στο καλό και το ωραίο(πᾶσι πάντων αὕτη ὀρθῶν τε καὶ καλῶν αἰτία)
χαρίζει το φώς στον ορατό κόσμο(τεκοῦσα τὸν κύριον τοῦ φωτός ἐν τῷ ὁρατῷ)και οδηγεί στη γνώση της αλήθειας.
είναι το «εἶναι»και ό,τι το διατηρεί
είναι η τάξη, ο κόσμος και η ενότητα που διαπερνά και συνέχει(συγκρατεί) την πολλαπλότητα
ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη(αἰτίαν ἐπιστήμης καὶ ἀληθείας)
κυρίαρχος του νοητού κόσμου(κυρία ἐν τῷ νοητῷ)
προϋπόθεση για την ορθή πολιτική συμπεριφορά(δεῖ ταύτην ἰδεῖν τὸν μέλλοντα ἐμφρόνως πράξειν ἢ ἰδίᾳ ἢ δημοσίᾳ)
Το «αγαθόν» του Πλάτωνα δεν ταυτίζεται με το θεό, γιατί ο θεός είναι ψυχή, ενώ το Αγαθό είναι Ιδέα. Όμως η έννοια Αγαθόν για τον Πλάτωνα είναι σχεδόν το ίδιο με το Θεό των χριστιανών αγίων και φιλοσόφων
Πολιτεία,508e-509a<…Τουτο τοίνυν το την αλήθειαν παρέχον τοις γιγνωσκομένοις και τω γιγνώσκοντι την δύναμιν αποδιδόν την του αγαθου ιδέαν φάθι είναι.αιτίαν δ΄επιστήμης ουσαν και αληθείας,ως γιγνωσκομένης μέν διανοου,ούτω δε καλων αμφοτέρων όντων,γνώσεώς τε και αληθείας,άλλο και κάλλιον έτι τούτων ηγούμενος αυτό ορθως ηγήση.επιστήμην δε και αλήθειαν,ώσπερ εκει φως Τε και όψιν ηλιοειδη μέν νομίζειν ορθόν,ήλιον δ΄ηγεισθαι ουκ ορθως έχει,ούτω και ενταυθα αγαθοειδη μέν νομίζειν ταυτάμφότερα ορθόν,αγαθόν δε ηγεισθαι οπότερον αυτων ουκ ορθόν,αλλ΄έτι μειζόνως τιμητέον την του αγαθου έξιν…Τον ήλιον τοις ορωμένοις ου μόνον οιμαι την του ορασθαι δύναμιν παρέχειν φήσεις,αλλά και την γένεσιν και αύξην και τροφήν,ου γένεσιν αυτόν όντα.Πως γάρ;Και τοις γιγνωσκομένοις τοίνυν μη μόνον το γιγνώσκεσθαι φάναι υπό του αγαθου παρειναι,αλλά και το είναιί Τε καιτην ουσίαν υπ΄εκείνου αυτοις προσδειναι,ουκ ουσίας όντος του αγαθου,αλλ'επέκεινα της ουσίας πρεσβεία και δυνάμει υπερέχοντος.
Μετάφραση
Όπως προκύπτει από το κείμενο τώρα, οι λέξεις που χαρακτηρίζουν το αγαθό και αποκαλύπτουν τη φύση του είναι: «ἀφικέσθαι», «μέγιστον μάθημα», «ἰδεῖν», «ἀναβῆναι», «ἀνάβασιν», «ἀναβάντες», «ἴδωσιν». Προκύπτει ότι:
το «αγαθόν» είναι η ανώτατη βαθμίδα της γνώσης και η μεγαλύτερη παιδευτική αξία,διότι φωτίζει το φιλόσοφο-πολιτικό στην ορθή διακυβέρνηση, άρα στην ευδαιμονία της κοινωνίας
το «αγαθόν» είναι προσεγγίσιμο με τις «βέλτιστες φύσεις», τους προικισμένους με τα ξεχωριστά προτερήματα. Η προσέγγιση γίνεται με τη νόηση μέσω της διαλεκτικής
η προσέγγιση του «αγαθου» είναι κοπιαστική και δύσκολη. Χρειάζεται ανάβαση. Η λέξη τρεις φορές επαναλαμβάνεται για να τονιστεί εμφατικά η δυσκολία. Η προσέγγιση γίνεται πνευματικά και ηθικά.
Για τη διακυβέρνηση της πολιτείας (ἐπιτροπεῦσαι), το «αγαθόν» είναι η προϋπόθεση. Φωτίζει την πολιτική δράση και εμπνέει το σκοπό, την πρόταξη του συλλογικού συμφέροντος έναντι του ατομικού. Το αγαθόν συνεπάγεται όλες τις αρετές: δικαιοσύνη, ανδρεία, σοφία, σωφροσύνη. Ο πολιτικός θα αγνοήσει τους
κινδύνους και τις θυσίες που απαιτεί η δίκαιη πολιτική συμπεριφορά.
3.Πώς εννοεί ο Πλάτων τον <Φύσει> προικισμένο άνθρωπο;
Η πολιτεία οφείλει:
-να εντοπίσει τις προικισμένες φύσεις
-να αξιοποιήσει όλα τα έμφυτα προσόντα τους με την κατάλληλη παιδεία,
-να τους θέσει στην υπηρεσία της κοινωνίας, να τους καταστήσει δηλαδή φύλακες.
Στην Πολιτεία(487a)ο Πλάτων δίνει τα χαρακτηριστικά της «βελτίστης φύσεως», που θα εξελιχτεί σε φιλόσοφο: «φύσει μνήμων, εὐμαθής, μεγαλοπρεπής, εὔχαρις, φίλος τε καὶ συγγενὴς τῆς ἀληθείας, δικαιοσύνης, ἀνδρείας, σωφροσύνης», δηλαδή προικισμένος από τη φύση με:
-μνήμη και ικανότητα μάθησης
-μεγαλοπρέπεια, να οραματίζεται δηλαδή την αιωνιότητα, να επιδιώκει τα θεία και να μη συμβιβάζεται με την ανελευθερία
-φιλοκαλία
-να είναι συγγενής και φίλος της αλήθειας, της δικαιοσύνης, της ανδρείας, της σωφροσύνης. Έργο λοιπόν των ιδρυτών της πόλης είναι να υποχρεώσουν «τὰς βελτίστας φύσεις» να πραγματοποιήσουν εκείνη την ανάβαση ώστε να αντικρίσουν την ιδέα του αγαθού.
Για τον Πλάτωνα η παιδεία δεν είναι κάτι που εισάγεται στην ψυχή του ανθρώπου έξωθεν, όπως πίστευαν οι σοφιστές, η οποία είναι κατά έναν τρόπο «tabula rasa», αλλά στην ψυχή του ανθρώπου υπάρχει ως δύναμη λιγότερη ή περισσότερη γνώση, που με την κατάλληλη παιδεία μπορεί να μετατραπεί σε ενέργεια. ΄Αρα, μπορούμε να στρέψουμε την παιδευτική δύναμη που ο καθένας κλείνει μέσα του «ταύτην τὴν ἐνοῦσαν ἑκάστου δύναμιν ἐν τῇ ψυχῇ» από το σκοτάδι στο φως, ώστε να μπορέσει τελικά να αντικρίσει «τοῦ ὄντος τὸ φανότατον», που είναι το Αγαθό. Σε αυτή τη θέση του Πλάτωνα υποκρύπτεται η θεωρία που έχει αναπτύξει στο Μένωνα και το Φαίδωνα ότι η γνώση είναι ανάμνηση, δηλαδή επενεργοποίηση στη συνείδησή μας και επανενεργοποίηση των πρωταρχικών γνωστικών αρχών που λανθάνουν μέσα μας. Οι γνώσεις αυτές ως όνειρο υπάρχουν δυνάμει μέσα μας. Όταν με την ανάμνηση τις ενεργοποιούμε, τις φωτίζουμε και τις ανακαλύπτουμε σε πρώτο στάδιο σαν γνώμες (δόξαι) και σε δεύτερο με τη βοήθεια της διαλεκτικής επιστήμης (επιστήμη).
Πολ.518 cd:… ὁ δέ γε νῦν λόγος, ἦν δ᾽ ἐγώ, σημαίνει ταύτην τὴν ἐνοῦσαν ἑκάστου δύναμιν ἐν τῇ ψυχῇ καὶ τὸ ὄργανον ᾧ καταμανθάνει ἕκαστος, οἷον εἰ ὄμμα μὴ δυνατὸν ἦν ἄλλως ἢ σὺν ὅλῳ τῷ σώματι στρέφειν πρὸς τὸ φανὸν ἐκ τοῦ σκοτώδους, οὕτω σὺν ὅλῃ τῇ ψυχῇ ἐκ τοῦ γιγνομένου περιακτέον εἶναι, ἕως ἂν εἰς τὸ ὂν καὶ τοῦ ὄντος τὸ φανότατον δυνατὴ γένηται ἀνασχέσθαι θεωμένη: τοῦτο δ᾽ εἶναί φαμεν τἀγαθόν. ἦ γάρ;
Μετάφραση
΄Οσοι, λοιπόν, που από τη γέννησή τους, χωρίς την παρέμβαση κάποιου εξωτερικού παράγοντα, φέρουν μέσα τους τη δωρεά, που τους διαφοροποιεί από τους άλλους, αντιπροσωπεύουν «τὰς βελτίστας φύσεις». Κι έτσι συγκεντρώνουν τις προτιμήσεις των οικιστών της πόλης.
Από την άλλη, οι βέλτιστες φύσεις, οι προικισμένοι με πολλά χαρίσματα άνθρωποι, αν τύχουν κακής ανατροφής, γίνονται και υπερβολικά κακοί, ενώ οι αρρωστιάρικες φύσεις, οι μη προικισμένες, δεν μπορούν να γίνουν αιτία ούτε μεγάλων αγαθών ούτε μεγάλων κακών(491e).Αναγκαία είναι η «προσήκουσα μάθησις» για να αναδειχτούν τα πλούσια φυσικά χαρίσματα. Ο Δημόκριτος είπε ανάλογη άποψη για τη δύναμη της παιδείας: «ἡ φύσις καὶ ἡ διδαχὴ παραπλήσιόν ἐστι. Καὶ γὰρ ἡ διδαχὴ μεταρυσμοῖ (μεταμορφώνει) τὸν ἄνθρωπον, μεταρυσμοῦσα δὲ φυσιοποιεῖ(του δίνει νέα φύση)
Οι παμπόνηρες ψυχές το κακό επιδιώκουν, που λόγω της οξύνοιάς τους, το διαπράττουν πολύ πιο αποτελεσματικά. Αυτές δεν απορρίπτονται, αλλά χρειάζονται δραστικά μέτρα για να αλλάξουν στάση, ένα είδος χειρουργικής επέμβασης που θα γίνει από την παιδική ηλικία. Θα κοπούν οι όγκοι που έχουν από τη γέννησή τους και σαν μολύβδινες σφαίρες τις στρέφουν στα χαμηλά, με λαιμαργίες, πολυφαγίες και ηδονές. Τότε θα μπορέσουν και αυτές οι ψυχές να θεαθούν με την ίδια οξύτητα το Αγαθό, με την οποία τώρα αντιλαμβάνονται όσα στα οποία και τρέπονται.
΄Ετσι, για να επιτύχει η παιδεία το ρόλο της πρέπει να αποβάλλει τις γήινες επιθυμίες της ψυχής. Το έργο αποκάθαρσης και καθοδήγησης το αναλαμβάνουν οι φιλόσοφοι που υψώθηκαν και είδαν το Αγαθό. Γι αυτό και δεν επιτρέπεται να μένουν στη μακαριότητά τους, αλλά είναι
αναγκασμένοι να κατεβούν στο σπήλαιο, να πάρουν την εξουσία στα χέρια τους και αν γίνουν άρχοντες της πολιτείας, ώστε να την καταστήσουν άριστη.
4.Ο Σωκράτης επεξηγεί λέγοντας ότι το σπήλαιο είναι ο κόσμος, το φέγγος της φωτιάς ο ήλιος και οι δεσμώτες εμείς οι άνθρωποι. Η ανάβαση του απελευθερωμένου δεσμώτη προς τη φωτισμένη από τον ήλιο περιοχή είναι η πορεία προς το νοητό κόσμο και προς το αγαθό. Το σκοτείνιασμα της όψης και η αποδοχή που του γίνεται όταν επιστρέφει στο σπήλαιο είναι η αμηχανία και οι κίνδυνοι του φωτισμένου ανθρώπου, όταν οφείλει να διαταράξει τις αντιλήψεις που έχουν για τη φαινομενική τους πραγματικότητα. Άρα, εδώ εμφανώς συσχετίζεται η ελευθερία του ανθρώπου με την έξοδό του από το σκοτάδι, ελευθερία σε σχέση με τα δεσμά και την κατανόηση του όντος. Και μάλιστα η απελευθέρωση γίνεται με τη βία, ώστε να σπάσουν τα δεσμά της συνήθειας, που δύσκολα κατ΄ αυτόν σπάζουν με την πειθώ. Ο απελευθερωμένος δεν πρέπει να ξεχάσει τους συνδεσμώτες του. Χρέος του είναι να γίνει ελευθερωτής τους. Μια πράξη εξαιρετικά επικίνδυνη. Τη γνώριζε άλλωστε ο Πλάτων (βλ. ταξίδια του στη Σικελία, θάνατο Σωκράτη).
5. Η ακαταλληλότητα του Φιλόσοφου αναχωρητή και η απροθυμία των φιλοσόφων να επιστρέψουν στο σπήλαιο.
Κατηγορηματική είναι η αντίθεση του Σωκράτη στην απροθυμία των φιλοσόφων να επιστρέψουν στο σπήλαιο, δηλαδή στη σκληρή κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα. Μαγεμένοι και θαμπωμένοι από το μεγαλείο του Αγαθού δε θέλουν να επιστρέψουν στο σκοτάδι, στο άχθος, τον πόνο, τη θυσία. Η άρνησή τους όμως σημαίνει αδιαφορία προς τους δεσμώτες του σπηλαίου, απροθυμία να απαλλάξουν τους τυφλούς από την πλάνη και το σκοτάδι τους. Ηθικά αναγκαία είναι η επιστροφή στο σπήλαιο που τους υποχρεώνει να περάσουν από την ευτυχία του θεωρητικού βίου στον ενεργητικό βίο της πολιτικής ζωής.
Όσο ακατάλληλοι είναι στη διακυβέρνηση οι ακατάλληλοι και αμαθείς, άλλο τόσο είναι και αυτοί οι φιλόσοφοι που αποστρέφονται τις πρακτικές δραστηριότητες και νομίζουν ότι ζωντανοί μένουν ήδη στα νησιά των Μακάρων. Είμαστε στην Υπερβολή και ΄Ελλειψη του Αριστοτέλη: οι μεν απαίδευτοι και ανίκανοι ρύθμισης της κοινωκοπολιτικής ζωής, οι δε ορώμενοι την παιδεία ως αυτοσκοπό είναι διαμετρικά αντίθετες ακρότητες. Έτσι:
=οι ακατάλληλοι=μὴτε τοὺς ἀπαιδεύτους…ἐπιτροπεῦσαι
Αιτιολογία: ὅτι σκοπὸν…δημοσίᾳ.
=μήτε τοὺς ἐν παιδείᾳ…ἐπιτροπεῦσαι
Αιτιολογία: ὅτι ἑκόντες εἶναι…ἀπῳκίσθαι.
Πιο αναλυτικά:
Α).Οι απαίδευτοι
Είναι «άπειροι της αληθείας». Δε γνωρίζουν την αλήθεια, δηλαδή τους νόμους που διέπουν τις ανθρώπινες κοινωνίες, την πολύπλοκη πραγματικότητα, δεν είναι σε θέση να αποκτήσουν τον «κτητό»νου, δεν μπορούν ανάμεσα στα πολλά καλά να ξεχωρίσουν το πραγματικό καλό, το «αυτό καλόν». Άρα δεν είναι κάτοχοι της σοφίας.
Δεν έχουν στη ζωή τους ένα σκοπό.Δεν έχουν σαφή προσανατολισμό, ενσυνείδητη επιδίωξη. Ο σκοπός αυτός είναι η δικαιοσύνη, η εξυπηρέτηση του συλλογικού συμφέροντος, ο παραμερισμός του ατομικού συμφέροντος.
Β).οι «εν παιδεία εώμενοι διατρίβειν διά τέλους»
Είναι οι διανοούμενοι, οι άνθρωποι της θεωρίας που ζουν απομονωμένοι από το κοινωνικό σύνολο, παραδομένοι στις θεωρητικές τους αναζητήσεις, γοητευμένοι από την ομορφιά της νόησης
Στο Θεαίτητο δίνει χαρακτηριστικά αυτή την εικόνα(173d):
Μετάφραση
Και η υπόλοιπη κοινωνία ευθύνεται για τη μη χρήση των φιλοσόφων(Πολιτεία489c):
Μετάφραση
Οι φιλόσοφοι δειλιάζουν μπροστά στις ευθύνες του έργου της διακυβέρνησης, μπροστά στις δυσκολίες. Αρκούνται να σώσουν την ψυχή τους, καθαροί από αδικίες και ανόσια έργα(496e):
Μετάφραση
Αντίθετα, οι αληθινοί φιλόσοφοι που κατέχουν τις βασικές αρετές της σοφίας, δικαιοσύνης, σωφροσύνης, ανδρείας, που θεώνται το Αγαθό και θέλουν να κατεβούν στο σπήλαιο για να φωτίσουν τους αμαθείς με κίνδυνο της ζωής τους, που είναι ενεργητικοί πνευματικοί άνθρωποι με πείρα ζωής, θεωρητικό υπόβαθρο και διοικητικές ικανότητες είναι οι πλέον κατάλληλοι για την κοινωνία και είναι αυτοί που συνδυάζουν δυο βίους χωρισμένους τότε: τη vita contemplativa με τη vita activa. Η πράξη καταξιώνει τη θεωρία. Η πολιτική πρέπει να βασίζεται στην ηθική.
*Η απροθυμία των φιλοσόφων οφείλεται σε τρεις κατά βάση λόγους:
1. στην υπεροψία και
2. στην έλλειψη αλληλεγγύης για τους συμπολίτες τους,
3. στο σεβασμό και προσήλωση στο πνευματικό τους έργο, για το οποίο μόνο αισθάνονται αρμόδιοι και θεωρούν ανώτερο χρέος τους την επιτέλεσή του
7. α). Η παιδεία στην υπηρεσία του κοινωνικού συνόλου: η απροθυμία των φιλοσόφων να επανενταχτούν στην πολιτική κοινότητα και να εμπλακούν στο στίβο της πολιτικής δεν είναι απόρροια απλά εγωιστικής τους άρνησης να εγκαταλείψουν τη μακαριότητά τους Όπως ο απελευθερωμένος δεσμώτης έχει προβλήματα προσαρμογής, όταν υποχρεώνεται να ξαναγυρίσει στο σπήλαιο και να συνηθίσει τα μάτια του στο σκοτάδι, ενώ οι παλιοί του σύντροφοι δείχνονται δύσπιστοι και εχθρικοί (Πολιτεία 516 e-517 a), έτσι και ο φιλόσοφος σκοντάφτει στη σκληρή πραγματικότητα των δικαστηρίων και του δικαίου των σκιών και ομοιωμάτων με αντίπαλους ανθρώπους που αγνοούν τη δικαιοσύνη(517 d-e). Το δικαιολογεί αυτό ο Πλάτων, όμως είναι κατηγορηματικός στο ρόλο των φιλοσόφων: η παιδεία δεν επιτρέπεται να γίνει καταφύγιο κάποιων προικισμένων αναχωρητών, που εγωιστικά φροντίζουν την ψυχική της ευχαρίστηση και τη θεωρούν ,την παιδεία, αυτοσκοπό…
β). Η σημασία της παιδείας στην πολιτική: Η παιδεία που έχει στο νου του εδώ ο Πλάτωνας είναι η «άληθης παιδεία», η «άκριβεστάτη», η ανώτατη, που έχει ως αποκορύφωμά της τη θέαση της Ιδέας του Αγαθού και συντελείται με τη φιλοσοφία (διαλεκτική). Αυτή η παιδεία αφορά «τας βελτίστας φύσεις», τα προικισμένα από τη φύση άτομα, που επιλέγονται για το πιο υπεύθυνο και πιο σημαντικό έργο, της διακυβέρνησης της Πολιτείας. Η παιδεία των φιλοσόφων-βασιλέων συντελεί ώστε οι εκπαιδευόμενοι να αποκτήσουν όλες τις αρετές:
γίνονται έμπειροι αληθείας και όχι «απειροι άληθείας», όπως οι «άπαίδευτοι». Γνωρίζουν δηλαδή σε βάθος τα προβλήματα της κοινωνίας, κατανοούν την πολυπλοκότητα των κοινωνικών προβλημάτων και επιλέγουν τις ορθές κάθε φορά λύσεις. Έτσι, αποκτούν την αρετή της σοφίας.
Θέτουν ένα μεγάλο στόχο στη ζωή τους, που τον υπηρετούν σταθερά και με βάση αυτόν ρυθμίζουν όλες τους τις ενέργειες. Ο σκοπός αυτός είναι η επικράτηση της δικαιοσύνης μέσα στην κοινωνία και η πρόταξη του κoινωνικoύ συμφέροντος έναντι του ατομικού. Έτσι, οι εκπαιδευόμενοι αποκτούν και την αρετή της δικαιοσύνης μέσα στην Ψυχή τους.
Εμφορούνται από ιεραποστολικό πνεύμα, νιώθουν το χρέος να
προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στο κοινωνικό σύνολο. Θα ξεπεράσουν τον ατομισμό τους, θα χαλυβδωθούν με θάρρος και γενναιότητα, ώστε να αντιμετωπίσουν τις αδικίες και τα άνομα συμφέροντα, την πλάνη και τις ιδεοληψίες του πλήθους, Θα ζυμωθούν με τα προβλήματα του λαού και θα μοιραστούν μαζί του την ίσια μοίρα. Έτσι θα αποκτήσουν και την αρετή της ανδρείας. Η παιδεία λοιπόν θα θωρακίσει τους μέλλοντες πολιτικούς με γvώσεις και ήθος. Η παιδεία μπαίνει στην υπηρεσία της κοινωνίας. Τελικός στόχος της είναι η πολιτική πράξη
8. Σύγκριση του Αγαθού του Πλάτωνα και της Aρετής του Σιμωνίδηη του Κείου:
Κείμενο
Μετάφραση Θρασ.Σταύρου
Ένας λόγος λέει:
Σε βράχια η Αρετή δυσκολοπάτητα
φωλιάζει·
κι έναν τόπο θείο και πάναγνο αφε-
ντεύει.
Δεν μπορούν του καθενός θνητού τα
μάτια να τη δουΥ·
Την αντικρίζει μόνο εκείνος που από μέσα του ο ιδρώτας, σπαραγμός
της καρδιάς του, θ' αναβρύσει,
μόνο εκείνος που ως τ' ακρόκορφο
θα φτάσει της αντρείας.
Οι έννοιες Αγαθό του Πλάτωνα και Αρετή του Σιμωνίδη είναι σχεδόν ταυτόσημες:
Και στους δύο δημιουργούς οι έννοιες είναι θεοποιημένες. Για το Σιμωνίδη είναι «αγνή θεά», ενώ για τον Πλάτωνα είναι «κυρία έν τω νοητω τόπω», «αίτια πάντων όρθων τε και καλων», «τεκουσα φως και
τον ηλιον», δηλαδή έχει θεϊκές ιδιότητες.
Η προσέγγισή τους είναι κοπιαστική. Είναι κατόρθωμα ηθικό για το Σιμωνίδη, διανοητικό και ηθικό για τον Πλάτωνα «βράχια δυσκολοπάτητα... μόνο εκείνος που από μέσα του ο ιδρώτας... θ' αναβρύσει... ακρόκορφο» [Σιμωνί-δης], «δια τραχείας της αναβάσεως και ανάντους» [515e], «αναβηναι έκείνην την ανάβασιν», «αναβάντες» [Πλάτων].
Βρίσκονται σε τόπο νοερό, θείκό, πέρα από τον ορατό «<άγνον χωρον» [Σιμωνίδης] , «έν τόπω νoητω» [Πλάτων]).
Η προσέγγισή τους είναι μόνο νοερή-οπτική «δεν μπορούν του καθενός θνητού τα μάτια να τη δουν» [Σιμωνίδης], «μόλις όράσθαι ή τού αγαθου ιδέα», «ιδείν» [Πλάτων].
Μπορούν να τις προσεγγίσουν ελάχιστοι «μόνο εκείνος που ως τ' ακρόκορφο θα φτάσει της ανδρείας» [Σιμωνίδης], «αι βέλτισται φύσεις» [Πλάτων].
Για το Σιμωνίοη η προσέγγιση της Αρετής είναι κατόρθωμα ηθικό «ανδρεία». Για τον Πλάτωνα είναι κατόρθωμα ηθικό και πνευματικό, καθώς απαιτούνται όλες οι αρετές, η δικαιοσύνη, η σοφία, η ανδρεία, η σωφροσύνη, τις οποίες διαθέτουν οι βέλτιστες φύσεις-οι φιλόσοφοι.
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Παρομοίωση: «ἡγούμενοι ἐν μακάρων νήσοις ζῶντες ἔτι ἀπῳκίσθαι» (= σαν να ζουν στα νησιά των μακαρίων) Πολυσύνδετα σχήματα: «μήτε τοὺς ἀπαιδεύτους … μήτε τοὺς ἐν παιδείᾳ …» «τάς τε βελτίστας φύσεις … ἰδεῖν τε τὸ ἀγαθὸν καὶ ἀναβῆναι …» «μὴ ἐθέλειν … μηδὲ μετέχειν …» -> διπλή άρνηση, δηλωτική της απροθυμίας των ορθά πεπαιδευμένων να ασχοληθούν με τα κοινά «εἴτε φαυλότεραι … εἴτε σπουδαιότεραι» Παρατακτική σύνδεση: Παρατηρείται ευρεία χρήση παρατακτικών συνδέσμων : καὶ, μήτε … μήτε, μὲν … δέ, τε … καί, εἴτε … εἴτε. Αντιθέσεις «τοὺς ἀπαιδεύτους» ≠ «τοὺς ἐν παιδείᾳ», «ἃ πράττωσιν» ≠ «οὐ πράξουσιν», «ἑκόντες» ≠ «ἀναγκάσαι»,«ἔτι ἀπῳκίσθαι» ≠ «μὴ ἐπιτρέπειν»,
Οι παραπάνω αντιθέσεις υποδηλώνουν τη διαφορά: 1. όσων δεν έχουν παιδεία και όσων έχουν λάβει παιδεία, 2. την ενασχόληση με τα κοινά των πρώτων και την απροθυμία των δεύτερων 3. την πολιτική πραγματικότητα της εποχής του Πλάτωνα με την ιδεατή πολιτεία.
Ερώτηση 1: Να δώσετε τον ορισμό του αγαθού, κατά τον Πλάτωνα.
Απάντηση: Με τον όρο «μέγιστον μάθημα» ο Πλάτων εννοεί τη θέαση της Ιδέας του αγαθού, την ύψιστη γνώση, που τελικά συμπίπτει με το αγαθό, καθώς ο Πλάτωνας υποστηρίζει μια νοησιαρχική ηθική, δηλαδή η γνώση της αλήθειας δεν μπορεί παρά να οδηγεί κατά αναγκαιότητα σε ηθική πράξη, στην πραγμάτωση του αγαθού. Σύμφωνα με το σχόλιο του σχολικού εγχειριδίου, ο Πλάτωνας δεν δίνει μια σαφή ερμηνεία για τον όρο «αγαθό», που είναι από τους βασικότερους στο φιλοσοφικό του σύστημα, παρά αρκείται σε ορισμένους υπαινιγμούς. «Ἀγαθὸν» πάντως είναι: α. το «εἶναι» και ό,τι διατηρεί το «εἶναι», β. η τάξη, ο κόσμος και η ενότητα που διαπερνά και συνέχει την πολλαπλότητα, γ. ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη. Η έκφραση «αὐτὸ τὸ ἀγαθὸν» φαίνεται να δηλώνει την ύψιστη αρχή και την πηγή του όντος και της γνώσης. Πάντως, ήδη στην αρχαιότητα το «Πλάτωνος ἀγαθὸν» ήταν παροιμιακή έκφραση για κάτι το ασαφές και σκοτεινό.
Ερώτηση 2: Ποιους χαρακτηρισμούς δίνει ο Πλάτωνας στο αγαθό; Να δώσετε και παραπομπές από το κείμενό σας.
Απάντηση: Στη δεύτερη παράγραφο του κειμένου ο Πλάτωνας, διά στόματος Σωκράτη, θα χαρακτηρίσει το αγαθό ως εξής: α. το αγαθό είναι η μεγαλύτερη αξία («μέγιστον μάθημα»), αφού
αυτό πρέπει να κατακτήσουν όλοι οι άνθρωποι και κυρίως όσοι πρόκειται να αναλάβουν τη διοίκηση της πολιτείας, β. το αγαθό μπορεί να προσεγγιστεί και να το θεαθεί ο άνθρωπος, όχι βέβαια με τις αισθήσεις αλλά με την καθαρή νόηση («ἀφικέσθαι», «ἰδεῖν», «ἴδωσι»), γ. η κατάκτησή του είναι δύσκολη και απαιτεί κόπο, επίπονη προσπάθεια και αγώνα («ἀναβῆναι», «ἀνάβασιν», «ἀναβάντες»). Πρόκειται για μια ανοδική πορεία που οδηγεί στην ολοένα υψηλότερη γνώση και διάπλαση ήθους. Πολύ συχνά στον Πλάτωνα λέξεις που σημαίνουν το άνω και την ανάβαση χρησιμοποιούνται μεταφορικώς για την παιδεία και τα αγαθά που προσφέρει. Α. «Τί δέ;… Ἀληθῆ, ἔφη.» Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΔΥΝΑΤΟΝ ΝΑ ΑΣΚΗΘΕΙ ΟΥΤΕ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΜΟΡΦΩΤΟΥΣ ΟΥΤΕ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΡΑΣΤΕΣ ΤΗΣ ΜΟΡΦΩΣΗΣ ΠΟΥ ΑΠΕΧΟΥΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΑΞΗ
1. Τί δέ;
Σε προηγούμενες ενότητες ο Σωκράτης είχε αναφερθεί στη βλαβερή επίδραση των καταχρήσεων και των υλικών απολαύσεων, οι οποίες δεν επιτρέπουν στην ψυχή να λειτουργήσει με τον νου, αλλά την καθηλώνουν στις επιθυμίες, τα πάθη και τις αισθήσεις. Είχε μάλιστα τονίσει ότι, αν βρισκόταν κάποιος να συνετίσει τους ανθρώπους από την παιδική τους κιόλας ηλικία, αυτοί θα απελευθερώνονταν από τα πάθη τους και θα στρέφονταν στην αληθινή ουσία των πραγμάτων. Έτσι, η συζήτηση αυτή δημιούργησε πρόσφορο έδαφος για να περάσει ομαλά στο χρέος των απελευθερωμένων ανθρώπων, δηλαδή των φιλοσόφων. Οφείλουν, λοιπόν, κι αυτοί αναλαμβάνοντας τη διακυβέρνηση της πολιτείας να καθοδηγήσουν τους απλούς ανθρώπους, να τους βγάλουν από την άγνοια, να τους
ελευθερώσουν από τα πάθη και τις αδυναμίες που τους κρατούν μακριά από το αγαθό.
2. Ο Σωκράτης διακρίνει δύο κατηγορίες ανθρώπων, ακατάλληλων να αναλάβουν τη διακυβέρνηση της πολιτείας, τους απαίδευτους και τους πεπαιδευμένους. Ειδικότερα: α. Οι απαίδευτοι («ἀπαιδεύτους»), οι τυχαίοι και αφιλοσόφητοι πολιτικοί δεν μπορούν να κυβερνήσουν σωστά μια πολιτεία, διότι τους λείπει η παιδεία («ἀληθείας ἀπείρους»), δεν έχουν γνώσεις ούτε έχουν κατακτήσει την αρετή, μέσα απαραίτητα για να φτάσουν στη θέαση του αγαθού. Επιπλέον, δεν έχουν έναν συγκεκριμένο στόχο στη ζωή τους, έναν ανώτερο στόχο, που να κατευθύνει όλες τους τις ενέργειες («τοὺς μὲν ὅτι … καὶ δημοσίᾳ») παρά μόνο το προσωπικό τους συμφέρον. Αντιθέτως ο εἷς σκοπὸς που έχουν οι φύλακες της πολιτείας είναι να υπηρετήσουν πιστά και ανιδιοτελώς την πόλη όλη. (η απόλυτη αφοσίωση στην υπηρέτηση της πολιτείας ήταν χαρακτηριστικό που όφειλαν να διαθέτουν οι φιλόσοφοι-άρχοντες στο πλαίσιο της ιδανικής πολιτείας, που περιγράφει ο Πλάτωνας στην Πολιτεία, αφού δεν είχαν οικογένεια ούτε περιουσία, για να είναι ανεπηρέαστοι και πλήρως αφοσιωμένοι στο κοπιώδες λειτούργημά τους). Αντίθετα, οι στόχοι και τα κίνητρα των απαίδευτων είναι ταπεινά: παρασύρονται από υλικά αγαθά και αξιώματα, προσπαθούν να εξυπηρετήσουν τα προσωπικά τους συμφέροντα και έχουν τάσεις αυτοπροβολής. Είναι ιδιοτελείς, αλαζόνες και ασυνεπείς απέναντι στις ευθύνες άσκησης της εξουσίας, ανάξιοι και ανίκανοι να διαχειριστούν τις υποθέσεις της πόλης για το κοινό καλό, ώστε να διασφαλίσουν την ευημερία όλων. Στην κατηγορία αυτή εντάσσει ο Πλάτωνας και τους πολιτικούς ηγέτες της εποχής
του, χωρίς να κάνει εξαίρεση ούτε για τον Περικλή και τον Θεμιστοκλή. Κατά τη γνώμη του, είναι κι αυτοί υπεύθυνοι για την καταστροφή της Αθήνας, γιατί φρόντισαν περισσότερο για την υλική (οικονομική-στρατιωτική) ανάπτυξη της πόλης και λιγότερο για τη δικαιοσύνη και την πνευματική ζωή των πολιτών.
3. β. Οι πεπαιδευμένοι («τοὺς ἐν παιδείᾳ ἐωμένους διατρίβειν διὰ τέλους»). Αυτοί δεν κρίνονται ικανοί να διοικήσουν σωστά μια πολιτεία, όχι γιατί δεν διαθέτουν τα τυπικά προσόντα – άλλωστε γνωρίζουν την αλήθεια, έχουν κατακτήσει την αρετή και έχουν φτάσει στη θέαση του αγαθού – αλλά γιατί προτιμούν να ζουν αφοσιωμένοι στις πνευματικές τους ενασχολήσεις και να απέχουν από τα προβλήματα της καθημερινής ζωής και την ενεργό πολιτική. Η πολιτική δραστηριότητα, η ενασχόληση με τα κοινά και η διαχείριση των προβλημάτων της πόλης δεν τους αφορά. Επίσης δείχνουν αδιαφορία για την εξουσία, τις τιμές, τον σεβασμό και την αγάπη των συμπολιτών τους. Η επιθυμία τους να συνεχίσουν να ζουν στον δικό τους κόσμο των πνευματικών ενασχολήσεων παρουσιάζεται στο κείμενο με την παρομοίωση των νησιών των μακαρίων: οι πεπαιδευμένοι-φιλόσοφοι πιστεύουν ότι ζουν στα νησιά των μακαρίων, ενώ είναι ακόμα ζωντανοί («τοὺς δὲ … ἀπῳκίσθαι»). Η πεποίθησή τους αυτή υποδηλώνει και την πιθανή αλαζονεία τους. Από την άλλη, η απροθυμία τους να συμμετέχουν στην ενεργό πολιτική ζωή εκφράζεται με μια διπλή άρνηση: «μὴ ἐθέλειν … μηδὲ μετέχειν».
«ἐν μακάρων νήσοις»
Σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες τα νησιά των μακαρίων βρίσκονταν πέρα από τις στήλες του Ηρακλή, στη Δύση (πέρα από το σημερινό Γιβραλτάρ), στο ρεύμα του Ωκεανού. Εκεί κατοικούσαν μετά τον θάνατό τους οι ήρωες, οι άνθρωποι της πρώτης γενιάς του ανθρώπινου γένους (της χρυσής εποχής) και οι ευσεβείς, μέσα σε απόλυτη ευτυχία και γαλήνη. Τα νησιά αυτά προσομοιάζουν στον Παράδεισο της χριστιανικής θρησκείας. Οι πεπαιδευμένοι, όμως, πιστεύουν ότι κατοικούν εκεί, ενώ είναι ακόμα ζωντανοί.
«ἐν παιδείᾳ»
Αρχική σημασία της λέξης είναι αυτό που πρέπει να μάθει το παιδί, η ανατροφή, η διαπαιδαγώγηση του παιδιού. Από τον 5ο, όμως, αιώνα και εξής ως όρος της παιδαγωγικής δηλώνει τη γενική καλλιέργεια (σωματική και πνευματική), που αποτελεί προνόμιο μόνο του ανθρώπου (γι’ αυτό άλλωστε και στα λατινικά αποδίδεται με τον όρο humanitas). Βάση της παιδείας είναι για τον Πλάτωνα η μουσική (λογοτεχνία, τραγούδι, καλλιέργεια της καλλιτεχνικής ευαισθησίας) και γυμναστική. Παίδευση είναι η πορεία προς την παιδεία (Πλατ. Όροι 410: παίδευσις παιδείας παράδοσις). Συγκεκριμένα, για τον Πλάτωνα παιδεία είναι η στροφή της ψυχής προς την ιδέα του αγαθού, η δύσκολη πορεία από την άγνοια στη γνώση. Σε άλλο σημείο της Πολιτείας ο Πλάτωνας αναφέρει ότι η παιδεία παρέχεται για το σώμα με τη γυμναστική και για την ψυχή με τη μουσική.
Συμπέρασμα: Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι η παιδεία έχει τεράστια σημασία για τον φιλόσοφο και αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για να λειτουργήσει σωστά η πολιτεία.
Ένας πεπαιδευμένος πολιτικός ηγέτης μπορεί να καθοδηγήσει σωστά τους πολίτες και να συμβάλει στην απονομή της δικαιοσύνης και την κατάκτηση της ευτυχίας. Ένας πεπαιδευμένος πολίτης, από την άλλη, μπορεί με τη σωστή καθοδήγηση να μάθει να τηρεί τους νόμους, να συμβιώνει αρμονικά με τους συμπολίτες του, να δείχνει σεβασμό στο πρόσωπό τους και να συνεργάζεται εποικοδομητικά. Συγκεφαλαιώνοντας, παρατηρούμε ότι ο Σωκράτης με τη συλλογιστική της «εις άτοπον απαγωγής» απορρίπτει τους απαίδευτους και τους πεπαιδευμένους ως ακατάλληλους φορείς εξουσίας, γιατί η κάθε μία κατηγορία ανθρώπων δεν διαθέτει αυτό που διαθέτει η άλλη: σκοπό που να συνδέεται με την παιδεία η μία, πρακτικό προσανατολισμό της παιδείας η άλλη. Με τον τρόπο αυτό μας προετοιμάζει για το ιδανικό ζεύγος γνωρισμάτων που είναι ανάγκη να χαρακτηρίζει τον φιλόσοφο – άρχοντα: τη γνώση και την πράξη. Το ζεύγος «γνώσης και πράξης» σε διαλεκτική σχέση φωτίζει την πολιτική αντίληψη του Πλάτωνα. Η γνώση καταξιώνεται στο βαθμό που προσανατολίζεται σε χρήσιμη πράξη, ιδιωτική και δημόσια· αλλά και η πράξη αξιολογείται χρήσιμη, όταν κατευθύνεται από γνώση και αποσαφηνισμένο σκοπό. Β. «Ἡμέτερον δὴ ἔργον… εἴτε σπουδαιότεραι.» ΟΙ ΘΕΑΣΑΜΕΝΟΙ ΤΟ ΦΩΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ΕΧΟΥΝ ΧΡΕΟΣ ΝΑ ΕΠΙΣΤΡΕΨΟΥΝ ΣΤΟΥΣ ΑΛΥΣΟΔΕΜΕΝΟΥΣ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ
1. «Ἡμέτερον δὴ ἔργον… ὃ νῦν ἐπιτρέπεται.»
Έργο των ιδρυτών της πολιτείας («τῶν οἰκιστῶν») είναι να ενδιαφερθούν για την εδραίωση της ιδανικής πολιτείας, δηλαδή
να οδηγήσουν τα ξεχωριστά πνεύματα («τὰς βελτίστας φύσεις»), τους φιλοσόφους, στην αρετή και στη θέαση του αγαθού («μέγιστον μάθημα») και να μην τους αφήνουν να αδρανούν μένοντας μακριά από την πολιτική ζωή («μὴ ἐπιτρέπειν αὐτοῖς ὃ νῦν ἐπιτρέπεται»).
«τῶν οἰκιστῶν»
Με τη λέξη αυτή ο Σωκράτης εννοεί τον εαυτό του και τους συνομιλητές του, μαζί με τους οποίους οραματίζεται την ιδανική πολιτεία και προσπαθεί να την κάνει πράξη.
«τὰς βελτίστας φύσεις ἀναγκάσαι»
Με τον όρο «φύσις» αρχικά εννοείται αυτό που ο άνθρωπος δεν μπορεί να κατασκευάσει ο ίδιος, αλλά το βρίσκει να προϋπάρχει. Μπορεί βέβαια με την τέχνη να το συμπληρώσει, αλλά δεν είναι σε θέση να το αλλάξει ουσιωδώς. Φύσις επομένως σε σχέση με τον άνθρωπο είναι τα χαρίσματα και τα ελαττώματα που έχει ως κτήμα του. Για τον Πλάτωνα η φύση παίζει καθοριστικό ρόλο στην εκλογή του άριστου βίου.
Συγκεκριμένα, με τον όρο «βελτίστας φύσεις» ο Πλάτων εννοεί τους ανθρώπους με φυσικά χαρίσματα, όπως υψηλή ευφυΐα, οξύτητα πνεύματος, ψυχικές δυνάμεις κ.ά. Ο Πλάτων πιστεύει ότι δεν διαθέτουν όλοι οι άνθρωποι από τη φύση τις ίδιες πνευματικές ικανότητες και ψυχικές δυνάμεις και συνεπώς τα αποτελέσματα της παιδείας θα είναι ανάλογα των φυσικών προδιαθέσεων του ανθρώπου (όπως για παράδειγμα αυτοί που ανήκουν στην τάξη των δημιουργών, ο συνδυασμός φύσης και παιδείας τους κατέταξε στην τάξη αυτή)). Συνεπώς, δεν μπορούν
να δουν όλοι οι άνθρωποι το αγαθό. Επιπλέον η πορεία των βελτίστων φύσεων προς τη θέαση της Ιδέας του αγαθού επιβάλλεται ως εξαναγκασμός (ἀναγκάσαι) στην ιδανική πολιτεία, συνιστά δηλαδή απόλυτη αναγκαιότητα, αναγκαία συνθήκη του ιδεώδους πολιτεύματος.
«μέγιστον μάθημα»: ο ορισμός του αγαθού
Με τον όρο «μέγιστον μάθημα» ο Πλάτων εννοεί τη θέαση της Ιδέας του αγαθού, την ύψιστη γνώση, που τελικά συμπίπτει με το αγαθό, καθώς ο Πλάτωνας υποστηρίζει μια νοησιαρχική ηθική, δηλαδή η γνώση της αλήθειας δεν μπορεί παρά να οδηγεί κατά αναγκαιότητα σε ηθική πράξη, στην πραγμάτωση του αγαθού. Σύμφωνα με το σχόλιο του σχολικού εγχειριδίου, ο Πλάτωνας δεν δίνει μια σαφή ερμηνεία για τον τον όρο «αγαθό», που είναι από τους βασικότερους στο φιλοσοφικό του σύστημα, παρά αρκείται σε ορισμένους υπαινιγμούς. «Ἀγαθὸν» πάντως είναι: α) το «εἶναι» και ό,τι διατηρεί το «εἶναι», β) η τάξη, ο κόσμος και η ενότητα που διαπερνά και συνέχει την πολλαπλότητα, γ) ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη. Η έκφραση «αὐτὸ τὸ ἀγαθὸν» φαίνεται να δηλώνει την ύψιστη αρχή και την πηγή του όντος και της γνώσης. Πάντως, ήδη στην αρχαιότητα το «Πλάτωνος ἀγαθὸν» ήταν παροιμιακή έκφραση για κάτι το ασαφές και σκοτεινό.
Οι χαρακτηρισμοί του αγαθού
Στη δεύτερη παράγραφο του κειμένου ο Πλάτωνας, διά στόματος Σωκράτη, θα χαρακτηρίσει το αγαθό ως εξής: α) το αγαθό είναι η μεγαλύτερη αξία («μέγιστον μάθημα»), αφού αυτό πρέπει να κατακτήσουν όλοι οι άνθρωποι και κυρίως όσοι πρόκειται να αναλάβουν τη διοίκηση της πολιτείας, β) το αγαθό μπορεί να προσεγγιστεί και να το θεαθεί ο
άνθρωπος, όχι βέβαια με τις αισθήσεις, αλλά με την καθαρή νόηση («ἀφικέσθαι», «ἰδεῖν», «ἴδωσι»), γ) η κατάκτησή του είναι δύσκολη και απαιτεί κόπο, επίπονη προσπάθεια και αγώνα («ἀναβῆναι», «ἀνάβασιν», «ἀναβάντες»). Πρόκειται για μια ανοδική πορεία, που οδηγεί στην ολοένα υψηλότερη γνώση και διάπλαση ήθους. Πολύ συχνά στον Πλάτωνα λέξεις που σημαίνουν το άνω και την ανάβαση χρησιμοποιούνται μεταφορικώς για την παιδεία και τα αγαθά που προσφέρει.
μὴ ἐπιτρέπειν αὐτοῖς ὃ νῦν ἐπιτρέπεται.
Ο Πλάτωνας συγχέει σκοπίμως τα όρια ανάμεσα στο θεωρητικό του οικοδόμημα, δηλαδή την ιδεώδη πολιτεία του και στη σύγχρονή του πολιτική πραγματικότητα. Με τη φράση «μὴ ἐπιτρέπειν αὐτοῖς ὃ νῦν ἐπιτρέπεται» ο φιλόσοφος επικαιροποιεί τον προβληματισμό του καταγγέλλοντας έμμεσα την απροθυμία των πνευματικών ανθρώπων της εποχής του να αναλάβουν την πολιτική ευθύνη της διακυβέρνησης της πόλης. Έτσι στην ιδεώδη πολιτεία οι φιλόσοφοι δεν δικαιούνται να ζουν κατά τον τρόπο που παρατηρεί ο Σωκράτης ότι ζουν στην εποχή του, δηλαδή σαν να βρίσκονται ήδη στα «νησιά των μακάρων», κλεισμένοι στον γυάλινο και ασφαλή πύργο της γνώσης, ασχολούμενοι απερίσπαστοι με φιλοσοφικές αναζητήσεις και διανοητικές ασκήσεις. Και όλα αυτά με την ιδέα ότι η ενασχόληση με τον απλό λαό και τα καθημερινά προβλήματα της δημόσιας ζωής αποτελεί ντροπή, προσβολή και ηθική μείωση για τον άνθρωπο του πνεύματος. Αντίθετα, ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος του πνεύματος οφείλει να επιστρέψει στην «σπηλιά», να ασχοληθεί με τα προβλήματα των απαίδευτων, να διαγνώσει τις ανάγκες τους, να τους διαφωτίσει και να τους δείξει τον δρόμο
για το φως, να υποστεί τελικά ότι συνεπάγεται η αμάθεια και η άγνοια στην προσπάθειά του να τους βοηθήσει.
2. «Τὸ ποῖον δή; Τὸ αὐτοῦ, ἦν δ’ ἐγώ, … εἴτε φαυλότεραι εἴτε σπουδαιότεραι.» Το χρέος των ορθά πεπαιδευμένων ανθρώπων «στους αλυσοδεμένους της σπηλιάς»
Σ’ αυτό το χωρίο του κειμένου ο Σωκράτης / Πλάτωνας αναφέρεται στο χρέος των φυλάκων στην ιδανική του πολιτεία. Αυτοί, αφού θα έχουν περάσει από τα στάδια εκπαίδευσης (δηλαδή: μουσική και γυμναστική παιδεία – μαθηματικές επιστήμες – σπουδή της διαλεκτικής), οφείλουν (μετά τα 50 τους χρόνια) να κατέβουν στο σπήλαιο, δηλαδή στην πρακτική πολιτική, και να μεταδώσουν τις γνώσεις τους και την αρετή τους σε ολόκληρη την πόλη. Αφού, λοιπόν, θα έχουν μοιράσει τη ζωή τους μεταξύ της φιλοσοφίας και της άσκησης της εξουσίας και αφού θα έχουν εκπαιδεύσει τους διαδόχους τους, θα είναι πια έτοιμοι να φύγουν από τη ζωή και να κατοικήσουν στα νησιά των μακαρίων.
Αυτό το χωρίο θα μπορούσε να θεωρηθεί υπαινικτικό για τον Πλάτωνα, ο οποίος, ενώ μιλούσε για το χρέος των ορθά πεπαιδευμένων, δηλαδή των φιλοσόφων, δεν ακολούθησε αυτή την πορεία, καθώς δεν ασχολήθηκε με την ενεργό πολιτική. Η αλήθεια, βέβαια, είναι ότι θέλησε και προσπάθησε να ασχοληθεί με αυτή, αλλά δεν το κατάφερε. Ειδικότερα, βλέπουμε τις πρώτες προσπάθειές του, όταν ήταν ακόμα νέος. Τότε, όμως, ήταν που βίωσε τις πρώτες απογοητεύσεις: είδε με τα μάτια του τη δημαγωγική συμπεριφορά κάποιων πολιτικών ανδρών και δύο από τους συγγενείς του (τον Κριτία και τον Χαρμίδη) να συμμετέχουν στο τόσο οδυνηρό για την Αθήνα καθεστώς των Τριάντα τυράννων, το οποίο, μάλιστα, οδήγησε και τον δάσκαλό
του, τον Σωκράτη, στον θάνατο. Όμως, δεν κατέθεσε τα όπλα˙ προσπάθησε να εφαρμόσει τις θεωρίες του στον τύραννο των Συρακουσών, τον Διονύσιο τον Α’ και Β’, αλλά χωρίς επιτυχία. Έτσι, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι όλα τα πολιτεύματα της εποχής του ήταν διεφθαρμένα.
«… τιμῶν, εἴτε φαυλότεραι εἴτε σπουδαιότεραι»
Με τη λέξη «τιμῶν» ο Πλάτων εννοεί την κοινωνική προβολή, την ηθική ικανοποίηση, τις επευφημίες και τις τιμητικές διακρίσεις που έρχονται ως αποτέλεσμα της συμμετοχής σε δημόσια αξιώματα. Όλα αυτά αποτελούν στοιχεία που οι φιλόσοφοι οφείλουν να μοιραστούν με τους απαίδευτους. Όμως, άσχετα με το πώς αυτοί τα αξιολογούν, δεν απαλλάσσονται από το κοινωνικό και ηθικό τους χρέος απέναντι στην πολιτεία.
Ερωτήσεις
1.Ποιο είναι το θέμα της ενότητας; Μπορούμε να δεχτούμε την άποψη ότι δε σχετίζεται άμεσα με το θέμα της πολιτείας ή όχι και γιατί;
2.Ποιες κατηγορίες ανίκανων πολιτικών υπάρχουν κατά το Σωκράτη και πώς το αιτιολογεί;
3.Ποια σημασία έχει η παιδεία για την πολιτική, όπως φαίνεται στο κείμενο;
4.Ποιο χρέος επιφυλάσσει για τους φιλοσόφους ο Πλάτων; Να γίνει σύγκριση με τη σύγχρονη άποψη για το χρέος των πνευματικών ανθρώπων.
5.Ποιες λέξεις στο κείμενο χαρακτηρίζουν το Αγαθό και ποια πορεία απαιτείται για την προσέγγισή του;
6.Ποια είναι σύμφωνα με τον Πλάτωνα η σημασία της Παιδείας;
Λεξιλογικές
1.άπειρος:να γίνει ετυμολογία της λέξης,να γραφούν δυο συνώνυμα και αντώνυμα της αρχαίας ελληνικής.
2.Για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις να γράψετε τρεις λέξεις της νέας ελληνικής που να ανήκουν στην ίδια γλωσσική οικογένεια:
-απαίδευτος……………………………… ……………………………….. ……………………………
-έχω…………………………………………. ……………………………….. …………………………..
-αποικίζομαι…………………………… …………………………………. …………………………….
-δεσμώτης……………………………… …………………………………. …………………………….
-αναβαίνω…………………………….. ………………………………… ……………………………….
3.Να δοθεί στην αρχαία ελληνική ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:
-ἐῶ
-δεῖ
-ἡγοῦμαι
-πράττω
-φημί
-ἐθέλω
Eνότητα 12η Η αλληγορία του σπηλαίου. Η απροθυμία των φιλοσόφων.
Ιδέες
1.Δεν μπορούν να κυβερνήσουν ικανοποιητικά την πόλη οι: =απαίδευτοι =όσοι δε γνώρισαν την αλήθεια. =όσοι περνούν τη ζωή τους με σπουδές και δεν είναι άνθρωποι της δράσης. 2. Οι ιδρυτές της πόλης-φιλόσοφοι πρέπει: =να αναγκάσουν «τὰς βελτίστας φύσεις» να φτάσουν στην πιο σπουδαία γνώση(μέγιστον μάθημα). =να μην τους επιτρέπουν να μένουν στον επάνω κόσμο και να αρνούνται την κατάβασή τους στο σπήλαιο.
Μετάφραση.
Τι λες λοιπόν; Αυτό δεν είναι φυσικό, είπα εγώ, και δεν προκύπτει αναγκαστικά, με βάση όσα έχουν λεχτεί, ότι δηλαδή οι απαίδευτοι και όσοι δε γνώρισαν την αλήθεια δε θα μπορούσαν ποτέ να κυβερνήσουν ικανοποιητικά μια πόλη ούτε αυτοί που αφήνονται ελεύθεροι να ασχολούνται με την παιδεία ως το τέλος της ζωής τους, οι πρώτοι επειδή δεν έχουν κάποιο σκοπό στη ζωή τους τον οποίο προσπαθώντας να επιτύχουν πρέπει να επιτελέσουν όλες τις πράξεις όσες τυχόν κάνουν στην ιδιωτική ή δημόσια ζωή τους, και οι δεύτεροι επειδή με τη θέλησή τους δε θα πράξουν τίποτα, επειδή πιστεύουν ότι έχουν εγκατασταθεί, αν και ζωντανοί, στα νησιά των μακάρων;
Σωστά, είπε.
Δικό μας λοιπόν έργο, είπα εγώ, των ιδρυτών της πόλης είναι να αναγκάσουμε τις εξαιρετικές φύσεις να φτάσουν στη γνώση που πιο μπροστά είπαμε ότι είναι η πλέον σημαντική, να δουν δηλαδή το αγαθό και να ανεβούν εκείνη την ανηφορική οδό και αφού ανεβούν και δούν ικανοποιητικά(αρκετά)το Αγαθό, να μην τους επιτρέψουν να κάνουν αυτό που τους επιτρέπεται.
Ποιο δηλαδή τους επιτρέπεται;
Το να μένουν, είπα εγώ, εκεί συνεχώς και να μη θέλουν πάλι να κατεβαίνουν κοντά σε εκείνους τους δεσμώτες ούτε να μετέχουν με εκείνους στους κόπους και στις τιμές, είτε είναι μικρότερης είτε είναι μεγαλύτερης αξίας.
Λεξιλόγιο-Σχόλια-Ετυμολογικά-Ομόρριζα-Συνώνυμα…
1.εἰκὸς=ουδέτερο μετοχής του ἔοικα= πιθανό, εύλογο, φυσικό /θ.Fικ-,ισχ.Fεικ-Πγ.εἴκελος= όμοιος, εἰκών, εἰκότως, ἐπιεικής= πρέπων, ἀεικής=απρεπής
2.ανάγκη=ρίζα του ἄγχω ή ἄγκω, απ΄όπου: ἀγκών,ἀγκύλη,ἄγκιστρο/Ομ.αναγκασμός,
εξαναγκασμός, αναγκαστικός…
3.προλέγω=λέγω εκ των προτέρων, προμαντεύω, διακηρύττω/ρ.λεγ-με ετεροίωση λογ-/Fεπ- με αναδιπλασιασμό Fε-Fεπ-ον>ἔειπον>εἶπον/Fερ-,με μετάθεση Fρε>Fρη>Fε-Fρη-κα>εἴρρηκα> εἴρηκα/ λεξικό, έπος,διαρρήδην (=σαφώς, ρητά) υπόλογος ,ρήτορας, καλλιεπής…
4.ἐπιτροπεύω=είμαι επίτροπος,επιστατώ<ἐπίτροπος /Σ. διαχειρίζω, κήδομαι, προστα-τεύω= διοικώ,κυβερνώ<ἐπιτρέπω
5.ἄπειρος,ον<ἀ στερ.+πεῖρα=εκείνος που στερείται πείρας, εμπειρικής ικανότητας/ Σ.ἀμαθής, ἀνεπιστήμων, ἰδιώτης
6.ἠμί=λέγω
7.ἐάω-ῶ=αφήνω,επιτρέπω= διατήρηση α μακρό στους άλλους χρόνους/ Σ. ἀφίημι, ἀπολείπω, ἀποτίθημι, ἐπιτρέπω
8.διατρίβω(ῑ)=καταναλώνω, φθείρω, περνώ τον καιρό μου, αργοπορώ,εμποδίζω/ Πγ.τρίφτης, τριβή, διατριβή,συντρίμμια…
9.στοχάζομαι=σκοπεύω,καταβάλλω προσπάθεια<στοχαδ-j-ομαι <στόχος= σκοπός, εικασία (ρίζα στεχ- απ΄όπου και στόνυξ= κορυφή και στάχυς)/ +γεν.=σημαδεύω,επιδιώκω/ Σ. κρίνω,διανοοῦμαι,ἐν νῷ ἔχω, ἐνθυμοῦμαι.
10.πράττω<πραγ-j-ω,Σ. δρῶ, ἐργάζομαι,ποιῶἀργῶ,ἀπρακτῶ,κάθημαι
11.ἡγοῦμαι=οδηγώ,προηγούμαι,εξουσιάζω,θεωρώ(+2αιτ./+γεν./+δοτ./+ειδ.απαρ.)Σ. ὁδηγῶ, ἄρχω, βασιλεύω, γιγνώσκω, ἡγεμονεύω, ὑπολαμβάνω…
12.ζήω-ῶ<ζη- και βιο-/Σ.βιοτεύω/Α.ἀποθνῄσκω,τελευτῶ,ἀπόλλυμαι
13.ἀποικίζω=αποστέλλω από την πατρίδα αποικία, μετοικίζω, μεταναστεύω/ἀποι-
κίζομαι=είμαι εγκατεστημένος σε μακρινή χώρα, μεταναστεύω, μεταφέρομαι και ζω
/ἀπό+οἰκίζομαι<οἶκος+ίζω/Πγ.οικισμός,συνοικισμός,αποικία…
14.σπουδαῖος,α,ον=ταχύς,ενεργός,δραστήριος,σοβαρός,έξοχος,σπυδαίος, βαρυσήμα-ντος<σπουδή/Σ.πρόθυμος,ἀγαθός,ταχύς
15.φαῦλος,η,ον=εύκολος,ασήμαντος,χυδαίος,τιποτένιος
16.τιμή,ἡ<τίω=αποδίδω τιμή σε κάποιον.
17.ἱκανῶς:επιρρ.από το επίθετος ἱκανός<ἱκνέομαι-οῦμαι=ικανοποιητικά,αρκετά/ ομ. άφιξη, ίχνος, ικέτης, εφικτός, προίκα(προ-ικ-), ανέφικτος
18.μάκαρ=ευτυχισμένος,μακάριος,ο νεκρός που απαλλάχτηκε από τις μέριμνες και πόνους της ζωής/Συγκρ.μακάρτερος,Υπερθ.μακάρτατος/οἱ
μάκαρες= οι θεοί/ ομ. μακάριος, μακαριώτατος, μακαριστός, η μακαριά=μνημόσυνο, μακαρίζω, μακαρισμός
Ερμηνευτικά σχόλια
1.ἐν παιδείᾳ= βλ.Πολιτεία 376e «Ἴθι οὖν, ὥσπερ ἐν μύθῳ μυθολογοῦντές τε καὶ σχολήν(με άνεση) ἄγοντες λόγῳ παιδεύωμεν τοὺς ἄνδρας.- ἀλλά χρή.-Τὶς οὖν ἡ παιδεία; ἢ χαλεπόν εὐρεῖν βελτίω τῆς ὑπό τοῦ πολλοῦ χρόνου ηὑρημένης; ἔστιν δέ που ἡ μέν ἐπί σώμασι γυμναστική, ἡ δ’ ἐπί ψυχῇ μουσική». Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η Παιδεία ταυτίζεται ουσιαστικά με την ευρεία έννοια του πολιτισμού, όλα εκείνα τα πολιτιστικά-κοινωνικά στοιχεία που δημιούργησε ο άνθρωπος στην ιστορική του πορεία.
Από την άλλη η ενασχόληση αποκλειστικά με την παιδεία υποδηλώνει την αποκλειστική ενασχόληση με τη θεωρητική μάθηση και το φιλοσοφικό στοχασμό και εν τέλει με την τέλεια αποκοπή από την εξωτερική δραστηριότητα, κοινωνική και πολιτική. Ο ίδιος, αντίθετα, προσπάθησε να εφαρμόσει το όραμά του περί φιλοσόφου-βασιλιά αφού βρέθηκε στην Ιταλία το 374 π.χ. σύμφωνα με την πολιτική του πρόθεση να συμβάλει κατά το δυνατό στην κατάλυση της τυραννίας στις Συρακούσες.
Για τον Πλάτωνα η βασική παιδεία στηρίζεται στη «δόξα», τη γνώμη, όχι στη γνώση, και αφορά όλες τις τάξεις. Υπάρχει όμως και η ανώτερη παιδεία(ἀκριβεστάτη παιδεία)που αφορά τους φύλακες και βασίζεται στη γνώση-επιστήμη. Απαραίτητα εδώ είναι τα μαθηματικά και η διαλεκτική. Η «ἀκριβεστάτη παιδεία» είναι κατά τον Πλάτωνα «περιαγωγή τῆς ψυχῆς, ἕως ἂν δυνατή γένηται ἀνασχέσθαι θεωμένη τὸ φανότατον τοῦ ὄντος(τὸ αγαθόν)», δηλαδή η παιδεία είναι στροφή της ψυχής στη θέα του Αγαθού
2.Αγαθόν=Ο Πλάτων έχει αναφέρει νωρίτερα ποιο είναι το μέγιστο μάθημα(Στ. 505a2): «ὅτί γε τοῦ ἀγαθοῦ ἰδέα μέγιστον μάθημα, πολλάκις ἀκήκοας». Η κατάκτησή του είναι μια πορεία ανηφορική, με πολλά εμπόδια. Πρόκειται:
για την υπέρτατη ιδέα των Ιδεών.
Είναι η αιτία που οδηγεί στο καλό και το ωραίο(πᾶσι πάντων αὕτη ὀρθῶν τε καὶ καλῶν αἰτία)
χαρίζει το φώς στον ορατό κόσμο(τεκοῦσα τὸν κύριον τοῦ φωτός ἐν τῷ ὁρατῷ)και οδηγεί στη γνώση της αλήθειας.
είναι το «εἶναι»και ό,τι το διατηρεί
είναι η τάξη, ο κόσμος και η ενότητα που διαπερνά και συνέχει(συγκρατεί) την πολλαπλότητα
ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη(αἰτίαν ἐπιστήμης καὶ ἀληθείας)
κυρίαρχος του νοητού κόσμου(κυρία ἐν τῷ νοητῷ)
προϋπόθεση για την ορθή πολιτική συμπεριφορά(δεῖ ταύτην ἰδεῖν τὸν μέλλοντα ἐμφρόνως πράξειν ἢ ἰδίᾳ ἢ δημοσίᾳ)
Το «αγαθόν» του Πλάτωνα δεν ταυτίζεται με το θεό, γιατί ο θεός είναι ψυχή, ενώ το Αγαθό είναι Ιδέα. Όμως η έννοια Αγαθόν για τον Πλάτωνα είναι σχεδόν το ίδιο με το Θεό των χριστιανών αγίων και φιλοσόφων
Πολιτεία,508e-509a<…Τουτο τοίνυν το την αλήθειαν παρέχον τοις γιγνωσκομένοις και τω γιγνώσκοντι την δύναμιν αποδιδόν την του αγαθου ιδέαν φάθι είναι.αιτίαν δ΄επιστήμης ουσαν και αληθείας,ως γιγνωσκομένης μέν διανοου,ούτω δε καλων αμφοτέρων όντων,γνώσεώς τε και αληθείας,άλλο και κάλλιον έτι τούτων ηγούμενος αυτό ορθως ηγήση.επιστήμην δε και αλήθειαν,ώσπερ εκει φως Τε και όψιν ηλιοειδη μέν νομίζειν ορθόν,ήλιον δ΄ηγεισθαι ουκ ορθως έχει,ούτω και ενταυθα αγαθοειδη μέν νομίζειν ταυτάμφότερα ορθόν,αγαθόν δε ηγεισθαι οπότερον αυτων ουκ ορθόν,αλλ΄έτι μειζόνως τιμητέον την του αγαθου έξιν…Τον ήλιον τοις ορωμένοις ου μόνον οιμαι την του ορασθαι δύναμιν παρέχειν φήσεις,αλλά και την γένεσιν και αύξην και τροφήν,ου γένεσιν αυτόν όντα.Πως γάρ;Και τοις γιγνωσκομένοις τοίνυν μη μόνον το γιγνώσκεσθαι φάναι υπό του αγαθου παρειναι,αλλά και το είναιί Τε καιτην ουσίαν υπ΄εκείνου αυτοις προσδειναι,ουκ ουσίας όντος του αγαθου,αλλ'επέκεινα της ουσίας πρεσβεία και δυνάμει υπερέχοντος.
Μετάφραση
Όπως προκύπτει από το κείμενο τώρα, οι λέξεις που χαρακτηρίζουν το αγαθό και αποκαλύπτουν τη φύση του είναι: «ἀφικέσθαι», «μέγιστον μάθημα», «ἰδεῖν», «ἀναβῆναι», «ἀνάβασιν», «ἀναβάντες», «ἴδωσιν». Προκύπτει ότι:
το «αγαθόν» είναι η ανώτατη βαθμίδα της γνώσης και η μεγαλύτερη παιδευτική αξία,διότι φωτίζει το φιλόσοφο-πολιτικό στην ορθή διακυβέρνηση, άρα στην ευδαιμονία της κοινωνίας
το «αγαθόν» είναι προσεγγίσιμο με τις «βέλτιστες φύσεις», τους προικισμένους με τα ξεχωριστά προτερήματα. Η προσέγγιση γίνεται με τη νόηση μέσω της διαλεκτικής
η προσέγγιση του «αγαθου» είναι κοπιαστική και δύσκολη. Χρειάζεται ανάβαση. Η λέξη τρεις φορές επαναλαμβάνεται για να τονιστεί εμφατικά η δυσκολία. Η προσέγγιση γίνεται πνευματικά και ηθικά.
Για τη διακυβέρνηση της πολιτείας (ἐπιτροπεῦσαι), το «αγαθόν» είναι η προϋπόθεση. Φωτίζει την πολιτική δράση και εμπνέει το σκοπό, την πρόταξη του συλλογικού συμφέροντος έναντι του ατομικού. Το αγαθόν συνεπάγεται όλες τις αρετές: δικαιοσύνη, ανδρεία, σοφία, σωφροσύνη. Ο πολιτικός θα αγνοήσει τους
κινδύνους και τις θυσίες που απαιτεί η δίκαιη πολιτική συμπεριφορά.
3.Πώς εννοεί ο Πλάτων τον <Φύσει> προικισμένο άνθρωπο;
Η πολιτεία οφείλει:
-να εντοπίσει τις προικισμένες φύσεις
-να αξιοποιήσει όλα τα έμφυτα προσόντα τους με την κατάλληλη παιδεία,
-να τους θέσει στην υπηρεσία της κοινωνίας, να τους καταστήσει δηλαδή φύλακες.
Στην Πολιτεία(487a)ο Πλάτων δίνει τα χαρακτηριστικά της «βελτίστης φύσεως», που θα εξελιχτεί σε φιλόσοφο: «φύσει μνήμων, εὐμαθής, μεγαλοπρεπής, εὔχαρις, φίλος τε καὶ συγγενὴς τῆς ἀληθείας, δικαιοσύνης, ἀνδρείας, σωφροσύνης», δηλαδή προικισμένος από τη φύση με:
-μνήμη και ικανότητα μάθησης
-μεγαλοπρέπεια, να οραματίζεται δηλαδή την αιωνιότητα, να επιδιώκει τα θεία και να μη συμβιβάζεται με την ανελευθερία
-φιλοκαλία
-να είναι συγγενής και φίλος της αλήθειας, της δικαιοσύνης, της ανδρείας, της σωφροσύνης. Έργο λοιπόν των ιδρυτών της πόλης είναι να υποχρεώσουν «τὰς βελτίστας φύσεις» να πραγματοποιήσουν εκείνη την ανάβαση ώστε να αντικρίσουν την ιδέα του αγαθού.
Για τον Πλάτωνα η παιδεία δεν είναι κάτι που εισάγεται στην ψυχή του ανθρώπου έξωθεν, όπως πίστευαν οι σοφιστές, η οποία είναι κατά έναν τρόπο «tabula rasa», αλλά στην ψυχή του ανθρώπου υπάρχει ως δύναμη λιγότερη ή περισσότερη γνώση, που με την κατάλληλη παιδεία μπορεί να μετατραπεί σε ενέργεια. ΄Αρα, μπορούμε να στρέψουμε την παιδευτική δύναμη που ο καθένας κλείνει μέσα του «ταύτην τὴν ἐνοῦσαν ἑκάστου δύναμιν ἐν τῇ ψυχῇ» από το σκοτάδι στο φως, ώστε να μπορέσει τελικά να αντικρίσει «τοῦ ὄντος τὸ φανότατον», που είναι το Αγαθό. Σε αυτή τη θέση του Πλάτωνα υποκρύπτεται η θεωρία που έχει αναπτύξει στο Μένωνα και το Φαίδωνα ότι η γνώση είναι ανάμνηση, δηλαδή επενεργοποίηση στη συνείδησή μας και επανενεργοποίηση των πρωταρχικών γνωστικών αρχών που λανθάνουν μέσα μας. Οι γνώσεις αυτές ως όνειρο υπάρχουν δυνάμει μέσα μας. Όταν με την ανάμνηση τις ενεργοποιούμε, τις φωτίζουμε και τις ανακαλύπτουμε σε πρώτο στάδιο σαν γνώμες (δόξαι) και σε δεύτερο με τη βοήθεια της διαλεκτικής επιστήμης (επιστήμη).
Πολ.518 cd:… ὁ δέ γε νῦν λόγος, ἦν δ᾽ ἐγώ, σημαίνει ταύτην τὴν ἐνοῦσαν ἑκάστου δύναμιν ἐν τῇ ψυχῇ καὶ τὸ ὄργανον ᾧ καταμανθάνει ἕκαστος, οἷον εἰ ὄμμα μὴ δυνατὸν ἦν ἄλλως ἢ σὺν ὅλῳ τῷ σώματι στρέφειν πρὸς τὸ φανὸν ἐκ τοῦ σκοτώδους, οὕτω σὺν ὅλῃ τῇ ψυχῇ ἐκ τοῦ γιγνομένου περιακτέον εἶναι, ἕως ἂν εἰς τὸ ὂν καὶ τοῦ ὄντος τὸ φανότατον δυνατὴ γένηται ἀνασχέσθαι θεωμένη: τοῦτο δ᾽ εἶναί φαμεν τἀγαθόν. ἦ γάρ;
Μετάφραση
΄Οσοι, λοιπόν, που από τη γέννησή τους, χωρίς την παρέμβαση κάποιου εξωτερικού παράγοντα, φέρουν μέσα τους τη δωρεά, που τους διαφοροποιεί από τους άλλους, αντιπροσωπεύουν «τὰς βελτίστας φύσεις». Κι έτσι συγκεντρώνουν τις προτιμήσεις των οικιστών της πόλης.
Από την άλλη, οι βέλτιστες φύσεις, οι προικισμένοι με πολλά χαρίσματα άνθρωποι, αν τύχουν κακής ανατροφής, γίνονται και υπερβολικά κακοί, ενώ οι αρρωστιάρικες φύσεις, οι μη προικισμένες, δεν μπορούν να γίνουν αιτία ούτε μεγάλων αγαθών ούτε μεγάλων κακών(491e).Αναγκαία είναι η «προσήκουσα μάθησις» για να αναδειχτούν τα πλούσια φυσικά χαρίσματα. Ο Δημόκριτος είπε ανάλογη άποψη για τη δύναμη της παιδείας: «ἡ φύσις καὶ ἡ διδαχὴ παραπλήσιόν ἐστι. Καὶ γὰρ ἡ διδαχὴ μεταρυσμοῖ (μεταμορφώνει) τὸν ἄνθρωπον, μεταρυσμοῦσα δὲ φυσιοποιεῖ(του δίνει νέα φύση)
Οι παμπόνηρες ψυχές το κακό επιδιώκουν, που λόγω της οξύνοιάς τους, το διαπράττουν πολύ πιο αποτελεσματικά. Αυτές δεν απορρίπτονται, αλλά χρειάζονται δραστικά μέτρα για να αλλάξουν στάση, ένα είδος χειρουργικής επέμβασης που θα γίνει από την παιδική ηλικία. Θα κοπούν οι όγκοι που έχουν από τη γέννησή τους και σαν μολύβδινες σφαίρες τις στρέφουν στα χαμηλά, με λαιμαργίες, πολυφαγίες και ηδονές. Τότε θα μπορέσουν και αυτές οι ψυχές να θεαθούν με την ίδια οξύτητα το Αγαθό, με την οποία τώρα αντιλαμβάνονται όσα στα οποία και τρέπονται.
΄Ετσι, για να επιτύχει η παιδεία το ρόλο της πρέπει να αποβάλλει τις γήινες επιθυμίες της ψυχής. Το έργο αποκάθαρσης και καθοδήγησης το αναλαμβάνουν οι φιλόσοφοι που υψώθηκαν και είδαν το Αγαθό. Γι αυτό και δεν επιτρέπεται να μένουν στη μακαριότητά τους, αλλά είναι
αναγκασμένοι να κατεβούν στο σπήλαιο, να πάρουν την εξουσία στα χέρια τους και αν γίνουν άρχοντες της πολιτείας, ώστε να την καταστήσουν άριστη.
4.Ο Σωκράτης επεξηγεί λέγοντας ότι το σπήλαιο είναι ο κόσμος, το φέγγος της φωτιάς ο ήλιος και οι δεσμώτες εμείς οι άνθρωποι. Η ανάβαση του απελευθερωμένου δεσμώτη προς τη φωτισμένη από τον ήλιο περιοχή είναι η πορεία προς το νοητό κόσμο και προς το αγαθό. Το σκοτείνιασμα της όψης και η αποδοχή που του γίνεται όταν επιστρέφει στο σπήλαιο είναι η αμηχανία και οι κίνδυνοι του φωτισμένου ανθρώπου, όταν οφείλει να διαταράξει τις αντιλήψεις που έχουν για τη φαινομενική τους πραγματικότητα. Άρα, εδώ εμφανώς συσχετίζεται η ελευθερία του ανθρώπου με την έξοδό του από το σκοτάδι, ελευθερία σε σχέση με τα δεσμά και την κατανόηση του όντος. Και μάλιστα η απελευθέρωση γίνεται με τη βία, ώστε να σπάσουν τα δεσμά της συνήθειας, που δύσκολα κατ΄ αυτόν σπάζουν με την πειθώ. Ο απελευθερωμένος δεν πρέπει να ξεχάσει τους συνδεσμώτες του. Χρέος του είναι να γίνει ελευθερωτής τους. Μια πράξη εξαιρετικά επικίνδυνη. Τη γνώριζε άλλωστε ο Πλάτων (βλ. ταξίδια του στη Σικελία, θάνατο Σωκράτη).
5. Η ακαταλληλότητα του Φιλόσοφου αναχωρητή και η απροθυμία των φιλοσόφων να επιστρέψουν στο σπήλαιο.
Κατηγορηματική είναι η αντίθεση του Σωκράτη στην απροθυμία των φιλοσόφων να επιστρέψουν στο σπήλαιο, δηλαδή στη σκληρή κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα. Μαγεμένοι και θαμπωμένοι από το μεγαλείο του Αγαθού δε θέλουν να επιστρέψουν στο σκοτάδι, στο άχθος, τον πόνο, τη θυσία. Η άρνησή τους όμως σημαίνει αδιαφορία προς τους δεσμώτες του σπηλαίου, απροθυμία να απαλλάξουν τους τυφλούς από την πλάνη και το σκοτάδι τους. Ηθικά αναγκαία είναι η επιστροφή στο σπήλαιο που τους υποχρεώνει να περάσουν από την ευτυχία του θεωρητικού βίου στον ενεργητικό βίο της πολιτικής ζωής.
Όσο ακατάλληλοι είναι στη διακυβέρνηση οι ακατάλληλοι και αμαθείς, άλλο τόσο είναι και αυτοί οι φιλόσοφοι που αποστρέφονται τις πρακτικές δραστηριότητες και νομίζουν ότι ζωντανοί μένουν ήδη στα νησιά των Μακάρων. Είμαστε στην Υπερβολή και ΄Ελλειψη του Αριστοτέλη: οι μεν απαίδευτοι και ανίκανοι ρύθμισης της κοινωκοπολιτικής ζωής, οι δε ορώμενοι την παιδεία ως αυτοσκοπό είναι διαμετρικά αντίθετες ακρότητες. Έτσι:
=οι ακατάλληλοι=μὴτε τοὺς ἀπαιδεύτους…ἐπιτροπεῦσαι
Αιτιολογία: ὅτι σκοπὸν…δημοσίᾳ.
=μήτε τοὺς ἐν παιδείᾳ…ἐπιτροπεῦσαι
Αιτιολογία: ὅτι ἑκόντες εἶναι…ἀπῳκίσθαι.
Πιο αναλυτικά:
Α).Οι απαίδευτοι
Είναι «άπειροι της αληθείας». Δε γνωρίζουν την αλήθεια, δηλαδή τους νόμους που διέπουν τις ανθρώπινες κοινωνίες, την πολύπλοκη πραγματικότητα, δεν είναι σε θέση να αποκτήσουν τον «κτητό»νου, δεν μπορούν ανάμεσα στα πολλά καλά να ξεχωρίσουν το πραγματικό καλό, το «αυτό καλόν». Άρα δεν είναι κάτοχοι της σοφίας.
Δεν έχουν στη ζωή τους ένα σκοπό.Δεν έχουν σαφή προσανατολισμό, ενσυνείδητη επιδίωξη. Ο σκοπός αυτός είναι η δικαιοσύνη, η εξυπηρέτηση του συλλογικού συμφέροντος, ο παραμερισμός του ατομικού συμφέροντος.
Β).οι «εν παιδεία εώμενοι διατρίβειν διά τέλους»
Είναι οι διανοούμενοι, οι άνθρωποι της θεωρίας που ζουν απομονωμένοι από το κοινωνικό σύνολο, παραδομένοι στις θεωρητικές τους αναζητήσεις, γοητευμένοι από την ομορφιά της νόησης
Στο Θεαίτητο δίνει χαρακτηριστικά αυτή την εικόνα(173d):
Μετάφραση
Και η υπόλοιπη κοινωνία ευθύνεται για τη μη χρήση των φιλοσόφων(Πολιτεία489c):
Μετάφραση
Οι φιλόσοφοι δειλιάζουν μπροστά στις ευθύνες του έργου της διακυβέρνησης, μπροστά στις δυσκολίες. Αρκούνται να σώσουν την ψυχή τους, καθαροί από αδικίες και ανόσια έργα(496e):
Μετάφραση
Αντίθετα, οι αληθινοί φιλόσοφοι που κατέχουν τις βασικές αρετές της σοφίας, δικαιοσύνης, σωφροσύνης, ανδρείας, που θεώνται το Αγαθό και θέλουν να κατεβούν στο σπήλαιο για να φωτίσουν τους αμαθείς με κίνδυνο της ζωής τους, που είναι ενεργητικοί πνευματικοί άνθρωποι με πείρα ζωής, θεωρητικό υπόβαθρο και διοικητικές ικανότητες είναι οι πλέον κατάλληλοι για την κοινωνία και είναι αυτοί που συνδυάζουν δυο βίους χωρισμένους τότε: τη vita contemplativa με τη vita activa. Η πράξη καταξιώνει τη θεωρία. Η πολιτική πρέπει να βασίζεται στην ηθική.
*Η απροθυμία των φιλοσόφων οφείλεται σε τρεις κατά βάση λόγους:
1. στην υπεροψία και
2. στην έλλειψη αλληλεγγύης για τους συμπολίτες τους,
3. στο σεβασμό και προσήλωση στο πνευματικό τους έργο, για το οποίο μόνο αισθάνονται αρμόδιοι και θεωρούν ανώτερο χρέος τους την επιτέλεσή του
7. α). Η παιδεία στην υπηρεσία του κοινωνικού συνόλου: η απροθυμία των φιλοσόφων να επανενταχτούν στην πολιτική κοινότητα και να εμπλακούν στο στίβο της πολιτικής δεν είναι απόρροια απλά εγωιστικής τους άρνησης να εγκαταλείψουν τη μακαριότητά τους Όπως ο απελευθερωμένος δεσμώτης έχει προβλήματα προσαρμογής, όταν υποχρεώνεται να ξαναγυρίσει στο σπήλαιο και να συνηθίσει τα μάτια του στο σκοτάδι, ενώ οι παλιοί του σύντροφοι δείχνονται δύσπιστοι και εχθρικοί (Πολιτεία 516 e-517 a), έτσι και ο φιλόσοφος σκοντάφτει στη σκληρή πραγματικότητα των δικαστηρίων και του δικαίου των σκιών και ομοιωμάτων με αντίπαλους ανθρώπους που αγνοούν τη δικαιοσύνη(517 d-e). Το δικαιολογεί αυτό ο Πλάτων, όμως είναι κατηγορηματικός στο ρόλο των φιλοσόφων: η παιδεία δεν επιτρέπεται να γίνει καταφύγιο κάποιων προικισμένων αναχωρητών, που εγωιστικά φροντίζουν την ψυχική της ευχαρίστηση και τη θεωρούν ,την παιδεία, αυτοσκοπό…
β). Η σημασία της παιδείας στην πολιτική: Η παιδεία που έχει στο νου του εδώ ο Πλάτωνας είναι η «άληθης παιδεία», η «άκριβεστάτη», η ανώτατη, που έχει ως αποκορύφωμά της τη θέαση της Ιδέας του Αγαθού και συντελείται με τη φιλοσοφία (διαλεκτική). Αυτή η παιδεία αφορά «τας βελτίστας φύσεις», τα προικισμένα από τη φύση άτομα, που επιλέγονται για το πιο υπεύθυνο και πιο σημαντικό έργο, της διακυβέρνησης της Πολιτείας. Η παιδεία των φιλοσόφων-βασιλέων συντελεί ώστε οι εκπαιδευόμενοι να αποκτήσουν όλες τις αρετές:
γίνονται έμπειροι αληθείας και όχι «απειροι άληθείας», όπως οι «άπαίδευτοι». Γνωρίζουν δηλαδή σε βάθος τα προβλήματα της κοινωνίας, κατανοούν την πολυπλοκότητα των κοινωνικών προβλημάτων και επιλέγουν τις ορθές κάθε φορά λύσεις. Έτσι, αποκτούν την αρετή της σοφίας.
Θέτουν ένα μεγάλο στόχο στη ζωή τους, που τον υπηρετούν σταθερά και με βάση αυτόν ρυθμίζουν όλες τους τις ενέργειες. Ο σκοπός αυτός είναι η επικράτηση της δικαιοσύνης μέσα στην κοινωνία και η πρόταξη του κoινωνικoύ συμφέροντος έναντι του ατομικού. Έτσι, οι εκπαιδευόμενοι αποκτούν και την αρετή της δικαιοσύνης μέσα στην Ψυχή τους.
Εμφορούνται από ιεραποστολικό πνεύμα, νιώθουν το χρέος να
προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στο κοινωνικό σύνολο. Θα ξεπεράσουν τον ατομισμό τους, θα χαλυβδωθούν με θάρρος και γενναιότητα, ώστε να αντιμετωπίσουν τις αδικίες και τα άνομα συμφέροντα, την πλάνη και τις ιδεοληψίες του πλήθους, Θα ζυμωθούν με τα προβλήματα του λαού και θα μοιραστούν μαζί του την ίσια μοίρα. Έτσι θα αποκτήσουν και την αρετή της ανδρείας. Η παιδεία λοιπόν θα θωρακίσει τους μέλλοντες πολιτικούς με γvώσεις και ήθος. Η παιδεία μπαίνει στην υπηρεσία της κοινωνίας. Τελικός στόχος της είναι η πολιτική πράξη
8. Σύγκριση του Αγαθού του Πλάτωνα και της Aρετής του Σιμωνίδηη του Κείου:
Κείμενο
Μετάφραση Θρασ.Σταύρου
Ένας λόγος λέει:
Σε βράχια η Αρετή δυσκολοπάτητα
φωλιάζει·
κι έναν τόπο θείο και πάναγνο αφε-
ντεύει.
Δεν μπορούν του καθενός θνητού τα
μάτια να τη δουΥ·
Την αντικρίζει μόνο εκείνος που από μέσα του ο ιδρώτας, σπαραγμός
της καρδιάς του, θ' αναβρύσει,
μόνο εκείνος που ως τ' ακρόκορφο
θα φτάσει της αντρείας.
Οι έννοιες Αγαθό του Πλάτωνα και Αρετή του Σιμωνίδη είναι σχεδόν ταυτόσημες:
Και στους δύο δημιουργούς οι έννοιες είναι θεοποιημένες. Για το Σιμωνίδη είναι «αγνή θεά», ενώ για τον Πλάτωνα είναι «κυρία έν τω νοητω τόπω», «αίτια πάντων όρθων τε και καλων», «τεκουσα φως και
τον ηλιον», δηλαδή έχει θεϊκές ιδιότητες.
Η προσέγγισή τους είναι κοπιαστική. Είναι κατόρθωμα ηθικό για το Σιμωνίδη, διανοητικό και ηθικό για τον Πλάτωνα «βράχια δυσκολοπάτητα... μόνο εκείνος που από μέσα του ο ιδρώτας... θ' αναβρύσει... ακρόκορφο» [Σιμωνί-δης], «δια τραχείας της αναβάσεως και ανάντους» [515e], «αναβηναι έκείνην την ανάβασιν», «αναβάντες» [Πλάτων].
Βρίσκονται σε τόπο νοερό, θείκό, πέρα από τον ορατό «<άγνον χωρον» [Σιμωνίδης] , «έν τόπω νoητω» [Πλάτων]).
Η προσέγγισή τους είναι μόνο νοερή-οπτική «δεν μπορούν του καθενός θνητού τα μάτια να τη δουν» [Σιμωνίδης], «μόλις όράσθαι ή τού αγαθου ιδέα», «ιδείν» [Πλάτων].
Μπορούν να τις προσεγγίσουν ελάχιστοι «μόνο εκείνος που ως τ' ακρόκορφο θα φτάσει της ανδρείας» [Σιμωνίδης], «αι βέλτισται φύσεις» [Πλάτων].
Για το Σιμωνίοη η προσέγγιση της Αρετής είναι κατόρθωμα ηθικό «ανδρεία». Για τον Πλάτωνα είναι κατόρθωμα ηθικό και πνευματικό, καθώς απαιτούνται όλες οι αρετές, η δικαιοσύνη, η σοφία, η ανδρεία, η σωφροσύνη, τις οποίες διαθέτουν οι βέλτιστες φύσεις-οι φιλόσοφοι.
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Παρομοίωση: «ἡγούμενοι ἐν μακάρων νήσοις ζῶντες ἔτι ἀπῳκίσθαι» (= σαν να ζουν στα νησιά των μακαρίων) Πολυσύνδετα σχήματα: «μήτε τοὺς ἀπαιδεύτους … μήτε τοὺς ἐν παιδείᾳ …» «τάς τε βελτίστας φύσεις … ἰδεῖν τε τὸ ἀγαθὸν καὶ ἀναβῆναι …» «μὴ ἐθέλειν … μηδὲ μετέχειν …» -> διπλή άρνηση, δηλωτική της απροθυμίας των ορθά πεπαιδευμένων να ασχοληθούν με τα κοινά «εἴτε φαυλότεραι … εἴτε σπουδαιότεραι» Παρατακτική σύνδεση: Παρατηρείται ευρεία χρήση παρατακτικών συνδέσμων : καὶ, μήτε … μήτε, μὲν … δέ, τε … καί, εἴτε … εἴτε. Αντιθέσεις «τοὺς ἀπαιδεύτους» ≠ «τοὺς ἐν παιδείᾳ», «ἃ πράττωσιν» ≠ «οὐ πράξουσιν», «ἑκόντες» ≠ «ἀναγκάσαι»,«ἔτι ἀπῳκίσθαι» ≠ «μὴ ἐπιτρέπειν»,
Οι παραπάνω αντιθέσεις υποδηλώνουν τη διαφορά: 1. όσων δεν έχουν παιδεία και όσων έχουν λάβει παιδεία, 2. την ενασχόληση με τα κοινά των πρώτων και την απροθυμία των δεύτερων 3. την πολιτική πραγματικότητα της εποχής του Πλάτωνα με την ιδεατή πολιτεία.
Ερώτηση 1: Να δώσετε τον ορισμό του αγαθού, κατά τον Πλάτωνα.
Απάντηση: Με τον όρο «μέγιστον μάθημα» ο Πλάτων εννοεί τη θέαση της Ιδέας του αγαθού, την ύψιστη γνώση, που τελικά συμπίπτει με το αγαθό, καθώς ο Πλάτωνας υποστηρίζει μια νοησιαρχική ηθική, δηλαδή η γνώση της αλήθειας δεν μπορεί παρά να οδηγεί κατά αναγκαιότητα σε ηθική πράξη, στην πραγμάτωση του αγαθού. Σύμφωνα με το σχόλιο του σχολικού εγχειριδίου, ο Πλάτωνας δεν δίνει μια σαφή ερμηνεία για τον όρο «αγαθό», που είναι από τους βασικότερους στο φιλοσοφικό του σύστημα, παρά αρκείται σε ορισμένους υπαινιγμούς. «Ἀγαθὸν» πάντως είναι: α. το «εἶναι» και ό,τι διατηρεί το «εἶναι», β. η τάξη, ο κόσμος και η ενότητα που διαπερνά και συνέχει την πολλαπλότητα, γ. ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη. Η έκφραση «αὐτὸ τὸ ἀγαθὸν» φαίνεται να δηλώνει την ύψιστη αρχή και την πηγή του όντος και της γνώσης. Πάντως, ήδη στην αρχαιότητα το «Πλάτωνος ἀγαθὸν» ήταν παροιμιακή έκφραση για κάτι το ασαφές και σκοτεινό.
Ερώτηση 2: Ποιους χαρακτηρισμούς δίνει ο Πλάτωνας στο αγαθό; Να δώσετε και παραπομπές από το κείμενό σας.
Απάντηση: Στη δεύτερη παράγραφο του κειμένου ο Πλάτωνας, διά στόματος Σωκράτη, θα χαρακτηρίσει το αγαθό ως εξής: α. το αγαθό είναι η μεγαλύτερη αξία («μέγιστον μάθημα»), αφού
αυτό πρέπει να κατακτήσουν όλοι οι άνθρωποι και κυρίως όσοι πρόκειται να αναλάβουν τη διοίκηση της πολιτείας, β. το αγαθό μπορεί να προσεγγιστεί και να το θεαθεί ο άνθρωπος, όχι βέβαια με τις αισθήσεις αλλά με την καθαρή νόηση («ἀφικέσθαι», «ἰδεῖν», «ἴδωσι»), γ. η κατάκτησή του είναι δύσκολη και απαιτεί κόπο, επίπονη προσπάθεια και αγώνα («ἀναβῆναι», «ἀνάβασιν», «ἀναβάντες»). Πρόκειται για μια ανοδική πορεία που οδηγεί στην ολοένα υψηλότερη γνώση και διάπλαση ήθους. Πολύ συχνά στον Πλάτωνα λέξεις που σημαίνουν το άνω και την ανάβαση χρησιμοποιούνται μεταφορικώς για την παιδεία και τα αγαθά που προσφέρει. Α. «Τί δέ;… Ἀληθῆ, ἔφη.» Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΔΥΝΑΤΟΝ ΝΑ ΑΣΚΗΘΕΙ ΟΥΤΕ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΜΟΡΦΩΤΟΥΣ ΟΥΤΕ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΡΑΣΤΕΣ ΤΗΣ ΜΟΡΦΩΣΗΣ ΠΟΥ ΑΠΕΧΟΥΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΑΞΗ
1. Τί δέ;
Σε προηγούμενες ενότητες ο Σωκράτης είχε αναφερθεί στη βλαβερή επίδραση των καταχρήσεων και των υλικών απολαύσεων, οι οποίες δεν επιτρέπουν στην ψυχή να λειτουργήσει με τον νου, αλλά την καθηλώνουν στις επιθυμίες, τα πάθη και τις αισθήσεις. Είχε μάλιστα τονίσει ότι, αν βρισκόταν κάποιος να συνετίσει τους ανθρώπους από την παιδική τους κιόλας ηλικία, αυτοί θα απελευθερώνονταν από τα πάθη τους και θα στρέφονταν στην αληθινή ουσία των πραγμάτων. Έτσι, η συζήτηση αυτή δημιούργησε πρόσφορο έδαφος για να περάσει ομαλά στο χρέος των απελευθερωμένων ανθρώπων, δηλαδή των φιλοσόφων. Οφείλουν, λοιπόν, κι αυτοί αναλαμβάνοντας τη διακυβέρνηση της πολιτείας να καθοδηγήσουν τους απλούς ανθρώπους, να τους βγάλουν από την άγνοια, να τους
ελευθερώσουν από τα πάθη και τις αδυναμίες που τους κρατούν μακριά από το αγαθό.
2. Ο Σωκράτης διακρίνει δύο κατηγορίες ανθρώπων, ακατάλληλων να αναλάβουν τη διακυβέρνηση της πολιτείας, τους απαίδευτους και τους πεπαιδευμένους. Ειδικότερα: α. Οι απαίδευτοι («ἀπαιδεύτους»), οι τυχαίοι και αφιλοσόφητοι πολιτικοί δεν μπορούν να κυβερνήσουν σωστά μια πολιτεία, διότι τους λείπει η παιδεία («ἀληθείας ἀπείρους»), δεν έχουν γνώσεις ούτε έχουν κατακτήσει την αρετή, μέσα απαραίτητα για να φτάσουν στη θέαση του αγαθού. Επιπλέον, δεν έχουν έναν συγκεκριμένο στόχο στη ζωή τους, έναν ανώτερο στόχο, που να κατευθύνει όλες τους τις ενέργειες («τοὺς μὲν ὅτι … καὶ δημοσίᾳ») παρά μόνο το προσωπικό τους συμφέρον. Αντιθέτως ο εἷς σκοπὸς που έχουν οι φύλακες της πολιτείας είναι να υπηρετήσουν πιστά και ανιδιοτελώς την πόλη όλη. (η απόλυτη αφοσίωση στην υπηρέτηση της πολιτείας ήταν χαρακτηριστικό που όφειλαν να διαθέτουν οι φιλόσοφοι-άρχοντες στο πλαίσιο της ιδανικής πολιτείας, που περιγράφει ο Πλάτωνας στην Πολιτεία, αφού δεν είχαν οικογένεια ούτε περιουσία, για να είναι ανεπηρέαστοι και πλήρως αφοσιωμένοι στο κοπιώδες λειτούργημά τους). Αντίθετα, οι στόχοι και τα κίνητρα των απαίδευτων είναι ταπεινά: παρασύρονται από υλικά αγαθά και αξιώματα, προσπαθούν να εξυπηρετήσουν τα προσωπικά τους συμφέροντα και έχουν τάσεις αυτοπροβολής. Είναι ιδιοτελείς, αλαζόνες και ασυνεπείς απέναντι στις ευθύνες άσκησης της εξουσίας, ανάξιοι και ανίκανοι να διαχειριστούν τις υποθέσεις της πόλης για το κοινό καλό, ώστε να διασφαλίσουν την ευημερία όλων. Στην κατηγορία αυτή εντάσσει ο Πλάτωνας και τους πολιτικούς ηγέτες της εποχής
του, χωρίς να κάνει εξαίρεση ούτε για τον Περικλή και τον Θεμιστοκλή. Κατά τη γνώμη του, είναι κι αυτοί υπεύθυνοι για την καταστροφή της Αθήνας, γιατί φρόντισαν περισσότερο για την υλική (οικονομική-στρατιωτική) ανάπτυξη της πόλης και λιγότερο για τη δικαιοσύνη και την πνευματική ζωή των πολιτών.
3. β. Οι πεπαιδευμένοι («τοὺς ἐν παιδείᾳ ἐωμένους διατρίβειν διὰ τέλους»). Αυτοί δεν κρίνονται ικανοί να διοικήσουν σωστά μια πολιτεία, όχι γιατί δεν διαθέτουν τα τυπικά προσόντα – άλλωστε γνωρίζουν την αλήθεια, έχουν κατακτήσει την αρετή και έχουν φτάσει στη θέαση του αγαθού – αλλά γιατί προτιμούν να ζουν αφοσιωμένοι στις πνευματικές τους ενασχολήσεις και να απέχουν από τα προβλήματα της καθημερινής ζωής και την ενεργό πολιτική. Η πολιτική δραστηριότητα, η ενασχόληση με τα κοινά και η διαχείριση των προβλημάτων της πόλης δεν τους αφορά. Επίσης δείχνουν αδιαφορία για την εξουσία, τις τιμές, τον σεβασμό και την αγάπη των συμπολιτών τους. Η επιθυμία τους να συνεχίσουν να ζουν στον δικό τους κόσμο των πνευματικών ενασχολήσεων παρουσιάζεται στο κείμενο με την παρομοίωση των νησιών των μακαρίων: οι πεπαιδευμένοι-φιλόσοφοι πιστεύουν ότι ζουν στα νησιά των μακαρίων, ενώ είναι ακόμα ζωντανοί («τοὺς δὲ … ἀπῳκίσθαι»). Η πεποίθησή τους αυτή υποδηλώνει και την πιθανή αλαζονεία τους. Από την άλλη, η απροθυμία τους να συμμετέχουν στην ενεργό πολιτική ζωή εκφράζεται με μια διπλή άρνηση: «μὴ ἐθέλειν … μηδὲ μετέχειν».
«ἐν μακάρων νήσοις»
Σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες τα νησιά των μακαρίων βρίσκονταν πέρα από τις στήλες του Ηρακλή, στη Δύση (πέρα από το σημερινό Γιβραλτάρ), στο ρεύμα του Ωκεανού. Εκεί κατοικούσαν μετά τον θάνατό τους οι ήρωες, οι άνθρωποι της πρώτης γενιάς του ανθρώπινου γένους (της χρυσής εποχής) και οι ευσεβείς, μέσα σε απόλυτη ευτυχία και γαλήνη. Τα νησιά αυτά προσομοιάζουν στον Παράδεισο της χριστιανικής θρησκείας. Οι πεπαιδευμένοι, όμως, πιστεύουν ότι κατοικούν εκεί, ενώ είναι ακόμα ζωντανοί.
«ἐν παιδείᾳ»
Αρχική σημασία της λέξης είναι αυτό που πρέπει να μάθει το παιδί, η ανατροφή, η διαπαιδαγώγηση του παιδιού. Από τον 5ο, όμως, αιώνα και εξής ως όρος της παιδαγωγικής δηλώνει τη γενική καλλιέργεια (σωματική και πνευματική), που αποτελεί προνόμιο μόνο του ανθρώπου (γι’ αυτό άλλωστε και στα λατινικά αποδίδεται με τον όρο humanitas). Βάση της παιδείας είναι για τον Πλάτωνα η μουσική (λογοτεχνία, τραγούδι, καλλιέργεια της καλλιτεχνικής ευαισθησίας) και γυμναστική. Παίδευση είναι η πορεία προς την παιδεία (Πλατ. Όροι 410: παίδευσις παιδείας παράδοσις). Συγκεκριμένα, για τον Πλάτωνα παιδεία είναι η στροφή της ψυχής προς την ιδέα του αγαθού, η δύσκολη πορεία από την άγνοια στη γνώση. Σε άλλο σημείο της Πολιτείας ο Πλάτωνας αναφέρει ότι η παιδεία παρέχεται για το σώμα με τη γυμναστική και για την ψυχή με τη μουσική.
Συμπέρασμα: Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι η παιδεία έχει τεράστια σημασία για τον φιλόσοφο και αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για να λειτουργήσει σωστά η πολιτεία.
Ένας πεπαιδευμένος πολιτικός ηγέτης μπορεί να καθοδηγήσει σωστά τους πολίτες και να συμβάλει στην απονομή της δικαιοσύνης και την κατάκτηση της ευτυχίας. Ένας πεπαιδευμένος πολίτης, από την άλλη, μπορεί με τη σωστή καθοδήγηση να μάθει να τηρεί τους νόμους, να συμβιώνει αρμονικά με τους συμπολίτες του, να δείχνει σεβασμό στο πρόσωπό τους και να συνεργάζεται εποικοδομητικά. Συγκεφαλαιώνοντας, παρατηρούμε ότι ο Σωκράτης με τη συλλογιστική της «εις άτοπον απαγωγής» απορρίπτει τους απαίδευτους και τους πεπαιδευμένους ως ακατάλληλους φορείς εξουσίας, γιατί η κάθε μία κατηγορία ανθρώπων δεν διαθέτει αυτό που διαθέτει η άλλη: σκοπό που να συνδέεται με την παιδεία η μία, πρακτικό προσανατολισμό της παιδείας η άλλη. Με τον τρόπο αυτό μας προετοιμάζει για το ιδανικό ζεύγος γνωρισμάτων που είναι ανάγκη να χαρακτηρίζει τον φιλόσοφο – άρχοντα: τη γνώση και την πράξη. Το ζεύγος «γνώσης και πράξης» σε διαλεκτική σχέση φωτίζει την πολιτική αντίληψη του Πλάτωνα. Η γνώση καταξιώνεται στο βαθμό που προσανατολίζεται σε χρήσιμη πράξη, ιδιωτική και δημόσια· αλλά και η πράξη αξιολογείται χρήσιμη, όταν κατευθύνεται από γνώση και αποσαφηνισμένο σκοπό. Β. «Ἡμέτερον δὴ ἔργον… εἴτε σπουδαιότεραι.» ΟΙ ΘΕΑΣΑΜΕΝΟΙ ΤΟ ΦΩΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ΕΧΟΥΝ ΧΡΕΟΣ ΝΑ ΕΠΙΣΤΡΕΨΟΥΝ ΣΤΟΥΣ ΑΛΥΣΟΔΕΜΕΝΟΥΣ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ
1. «Ἡμέτερον δὴ ἔργον… ὃ νῦν ἐπιτρέπεται.»
Έργο των ιδρυτών της πολιτείας («τῶν οἰκιστῶν») είναι να ενδιαφερθούν για την εδραίωση της ιδανικής πολιτείας, δηλαδή
να οδηγήσουν τα ξεχωριστά πνεύματα («τὰς βελτίστας φύσεις»), τους φιλοσόφους, στην αρετή και στη θέαση του αγαθού («μέγιστον μάθημα») και να μην τους αφήνουν να αδρανούν μένοντας μακριά από την πολιτική ζωή («μὴ ἐπιτρέπειν αὐτοῖς ὃ νῦν ἐπιτρέπεται»).
«τῶν οἰκιστῶν»
Με τη λέξη αυτή ο Σωκράτης εννοεί τον εαυτό του και τους συνομιλητές του, μαζί με τους οποίους οραματίζεται την ιδανική πολιτεία και προσπαθεί να την κάνει πράξη.
«τὰς βελτίστας φύσεις ἀναγκάσαι»
Με τον όρο «φύσις» αρχικά εννοείται αυτό που ο άνθρωπος δεν μπορεί να κατασκευάσει ο ίδιος, αλλά το βρίσκει να προϋπάρχει. Μπορεί βέβαια με την τέχνη να το συμπληρώσει, αλλά δεν είναι σε θέση να το αλλάξει ουσιωδώς. Φύσις επομένως σε σχέση με τον άνθρωπο είναι τα χαρίσματα και τα ελαττώματα που έχει ως κτήμα του. Για τον Πλάτωνα η φύση παίζει καθοριστικό ρόλο στην εκλογή του άριστου βίου.
Συγκεκριμένα, με τον όρο «βελτίστας φύσεις» ο Πλάτων εννοεί τους ανθρώπους με φυσικά χαρίσματα, όπως υψηλή ευφυΐα, οξύτητα πνεύματος, ψυχικές δυνάμεις κ.ά. Ο Πλάτων πιστεύει ότι δεν διαθέτουν όλοι οι άνθρωποι από τη φύση τις ίδιες πνευματικές ικανότητες και ψυχικές δυνάμεις και συνεπώς τα αποτελέσματα της παιδείας θα είναι ανάλογα των φυσικών προδιαθέσεων του ανθρώπου (όπως για παράδειγμα αυτοί που ανήκουν στην τάξη των δημιουργών, ο συνδυασμός φύσης και παιδείας τους κατέταξε στην τάξη αυτή)). Συνεπώς, δεν μπορούν
να δουν όλοι οι άνθρωποι το αγαθό. Επιπλέον η πορεία των βελτίστων φύσεων προς τη θέαση της Ιδέας του αγαθού επιβάλλεται ως εξαναγκασμός (ἀναγκάσαι) στην ιδανική πολιτεία, συνιστά δηλαδή απόλυτη αναγκαιότητα, αναγκαία συνθήκη του ιδεώδους πολιτεύματος.
«μέγιστον μάθημα»: ο ορισμός του αγαθού
Με τον όρο «μέγιστον μάθημα» ο Πλάτων εννοεί τη θέαση της Ιδέας του αγαθού, την ύψιστη γνώση, που τελικά συμπίπτει με το αγαθό, καθώς ο Πλάτωνας υποστηρίζει μια νοησιαρχική ηθική, δηλαδή η γνώση της αλήθειας δεν μπορεί παρά να οδηγεί κατά αναγκαιότητα σε ηθική πράξη, στην πραγμάτωση του αγαθού. Σύμφωνα με το σχόλιο του σχολικού εγχειριδίου, ο Πλάτωνας δεν δίνει μια σαφή ερμηνεία για τον τον όρο «αγαθό», που είναι από τους βασικότερους στο φιλοσοφικό του σύστημα, παρά αρκείται σε ορισμένους υπαινιγμούς. «Ἀγαθὸν» πάντως είναι: α) το «εἶναι» και ό,τι διατηρεί το «εἶναι», β) η τάξη, ο κόσμος και η ενότητα που διαπερνά και συνέχει την πολλαπλότητα, γ) ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη. Η έκφραση «αὐτὸ τὸ ἀγαθὸν» φαίνεται να δηλώνει την ύψιστη αρχή και την πηγή του όντος και της γνώσης. Πάντως, ήδη στην αρχαιότητα το «Πλάτωνος ἀγαθὸν» ήταν παροιμιακή έκφραση για κάτι το ασαφές και σκοτεινό.
Οι χαρακτηρισμοί του αγαθού
Στη δεύτερη παράγραφο του κειμένου ο Πλάτωνας, διά στόματος Σωκράτη, θα χαρακτηρίσει το αγαθό ως εξής: α) το αγαθό είναι η μεγαλύτερη αξία («μέγιστον μάθημα»), αφού αυτό πρέπει να κατακτήσουν όλοι οι άνθρωποι και κυρίως όσοι πρόκειται να αναλάβουν τη διοίκηση της πολιτείας, β) το αγαθό μπορεί να προσεγγιστεί και να το θεαθεί ο
άνθρωπος, όχι βέβαια με τις αισθήσεις, αλλά με την καθαρή νόηση («ἀφικέσθαι», «ἰδεῖν», «ἴδωσι»), γ) η κατάκτησή του είναι δύσκολη και απαιτεί κόπο, επίπονη προσπάθεια και αγώνα («ἀναβῆναι», «ἀνάβασιν», «ἀναβάντες»). Πρόκειται για μια ανοδική πορεία, που οδηγεί στην ολοένα υψηλότερη γνώση και διάπλαση ήθους. Πολύ συχνά στον Πλάτωνα λέξεις που σημαίνουν το άνω και την ανάβαση χρησιμοποιούνται μεταφορικώς για την παιδεία και τα αγαθά που προσφέρει.
μὴ ἐπιτρέπειν αὐτοῖς ὃ νῦν ἐπιτρέπεται.
Ο Πλάτωνας συγχέει σκοπίμως τα όρια ανάμεσα στο θεωρητικό του οικοδόμημα, δηλαδή την ιδεώδη πολιτεία του και στη σύγχρονή του πολιτική πραγματικότητα. Με τη φράση «μὴ ἐπιτρέπειν αὐτοῖς ὃ νῦν ἐπιτρέπεται» ο φιλόσοφος επικαιροποιεί τον προβληματισμό του καταγγέλλοντας έμμεσα την απροθυμία των πνευματικών ανθρώπων της εποχής του να αναλάβουν την πολιτική ευθύνη της διακυβέρνησης της πόλης. Έτσι στην ιδεώδη πολιτεία οι φιλόσοφοι δεν δικαιούνται να ζουν κατά τον τρόπο που παρατηρεί ο Σωκράτης ότι ζουν στην εποχή του, δηλαδή σαν να βρίσκονται ήδη στα «νησιά των μακάρων», κλεισμένοι στον γυάλινο και ασφαλή πύργο της γνώσης, ασχολούμενοι απερίσπαστοι με φιλοσοφικές αναζητήσεις και διανοητικές ασκήσεις. Και όλα αυτά με την ιδέα ότι η ενασχόληση με τον απλό λαό και τα καθημερινά προβλήματα της δημόσιας ζωής αποτελεί ντροπή, προσβολή και ηθική μείωση για τον άνθρωπο του πνεύματος. Αντίθετα, ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος του πνεύματος οφείλει να επιστρέψει στην «σπηλιά», να ασχοληθεί με τα προβλήματα των απαίδευτων, να διαγνώσει τις ανάγκες τους, να τους διαφωτίσει και να τους δείξει τον δρόμο
για το φως, να υποστεί τελικά ότι συνεπάγεται η αμάθεια και η άγνοια στην προσπάθειά του να τους βοηθήσει.
2. «Τὸ ποῖον δή; Τὸ αὐτοῦ, ἦν δ’ ἐγώ, … εἴτε φαυλότεραι εἴτε σπουδαιότεραι.» Το χρέος των ορθά πεπαιδευμένων ανθρώπων «στους αλυσοδεμένους της σπηλιάς»
Σ’ αυτό το χωρίο του κειμένου ο Σωκράτης / Πλάτωνας αναφέρεται στο χρέος των φυλάκων στην ιδανική του πολιτεία. Αυτοί, αφού θα έχουν περάσει από τα στάδια εκπαίδευσης (δηλαδή: μουσική και γυμναστική παιδεία – μαθηματικές επιστήμες – σπουδή της διαλεκτικής), οφείλουν (μετά τα 50 τους χρόνια) να κατέβουν στο σπήλαιο, δηλαδή στην πρακτική πολιτική, και να μεταδώσουν τις γνώσεις τους και την αρετή τους σε ολόκληρη την πόλη. Αφού, λοιπόν, θα έχουν μοιράσει τη ζωή τους μεταξύ της φιλοσοφίας και της άσκησης της εξουσίας και αφού θα έχουν εκπαιδεύσει τους διαδόχους τους, θα είναι πια έτοιμοι να φύγουν από τη ζωή και να κατοικήσουν στα νησιά των μακαρίων.
Αυτό το χωρίο θα μπορούσε να θεωρηθεί υπαινικτικό για τον Πλάτωνα, ο οποίος, ενώ μιλούσε για το χρέος των ορθά πεπαιδευμένων, δηλαδή των φιλοσόφων, δεν ακολούθησε αυτή την πορεία, καθώς δεν ασχολήθηκε με την ενεργό πολιτική. Η αλήθεια, βέβαια, είναι ότι θέλησε και προσπάθησε να ασχοληθεί με αυτή, αλλά δεν το κατάφερε. Ειδικότερα, βλέπουμε τις πρώτες προσπάθειές του, όταν ήταν ακόμα νέος. Τότε, όμως, ήταν που βίωσε τις πρώτες απογοητεύσεις: είδε με τα μάτια του τη δημαγωγική συμπεριφορά κάποιων πολιτικών ανδρών και δύο από τους συγγενείς του (τον Κριτία και τον Χαρμίδη) να συμμετέχουν στο τόσο οδυνηρό για την Αθήνα καθεστώς των Τριάντα τυράννων, το οποίο, μάλιστα, οδήγησε και τον δάσκαλό
του, τον Σωκράτη, στον θάνατο. Όμως, δεν κατέθεσε τα όπλα˙ προσπάθησε να εφαρμόσει τις θεωρίες του στον τύραννο των Συρακουσών, τον Διονύσιο τον Α’ και Β’, αλλά χωρίς επιτυχία. Έτσι, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι όλα τα πολιτεύματα της εποχής του ήταν διεφθαρμένα.
«… τιμῶν, εἴτε φαυλότεραι εἴτε σπουδαιότεραι»
Με τη λέξη «τιμῶν» ο Πλάτων εννοεί την κοινωνική προβολή, την ηθική ικανοποίηση, τις επευφημίες και τις τιμητικές διακρίσεις που έρχονται ως αποτέλεσμα της συμμετοχής σε δημόσια αξιώματα. Όλα αυτά αποτελούν στοιχεία που οι φιλόσοφοι οφείλουν να μοιραστούν με τους απαίδευτους. Όμως, άσχετα με το πώς αυτοί τα αξιολογούν, δεν απαλλάσσονται από το κοινωνικό και ηθικό τους χρέος απέναντι στην πολιτεία.
Ερωτήσεις
1.Ποιο είναι το θέμα της ενότητας; Μπορούμε να δεχτούμε την άποψη ότι δε σχετίζεται άμεσα με το θέμα της πολιτείας ή όχι και γιατί;
2.Ποιες κατηγορίες ανίκανων πολιτικών υπάρχουν κατά το Σωκράτη και πώς το αιτιολογεί;
3.Ποια σημασία έχει η παιδεία για την πολιτική, όπως φαίνεται στο κείμενο;
4.Ποιο χρέος επιφυλάσσει για τους φιλοσόφους ο Πλάτων; Να γίνει σύγκριση με τη σύγχρονη άποψη για το χρέος των πνευματικών ανθρώπων.
5.Ποιες λέξεις στο κείμενο χαρακτηρίζουν το Αγαθό και ποια πορεία απαιτείται για την προσέγγισή του;
6.Ποια είναι σύμφωνα με τον Πλάτωνα η σημασία της Παιδείας;
Λεξιλογικές
1.άπειρος:να γίνει ετυμολογία της λέξης,να γραφούν δυο συνώνυμα και αντώνυμα της αρχαίας ελληνικής.
2.Για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις να γράψετε τρεις λέξεις της νέας ελληνικής που να ανήκουν στην ίδια γλωσσική οικογένεια:
-απαίδευτος……………………………… ……………………………….. ……………………………
-έχω…………………………………………. ……………………………….. …………………………..
-αποικίζομαι…………………………… …………………………………. …………………………….
-δεσμώτης……………………………… …………………………………. …………………………….
-αναβαίνω…………………………….. ………………………………… ……………………………….
3.Να δοθεί στην αρχαία ελληνική ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:
-ἐῶ
-δεῖ
-ἡγοῦμαι
-πράττω
-φημί
-ἐθέλω
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου