Η κριτική σχολή - Η διδασκαλία του
Καντ
Στόχοι
•Να εξοικειωθού με τη φιλοσοφική ορολογία της καντιανής κριτικής θεωρίας: εποπτεία, μορφές
εποπτείας, φαινόμενα, καθεαυτά, κατηγορίες, υπερβατολογικός ιδεαλισμός, a priori.
•Να προβληματιστούμε σχετικά με τη δυσκολία επαρκούς περιγραφής της συνεργασίας των
αισθήσεων με τον ορθό λόγο, ώστε να δοθεί “απάντηση” στο πρόβλημα της σύνδεσης του νου με τον
κόσμο
Καντ: η ανάγκη συνθετικής προσέγγισης
· Επιδίωξη του Καντ: γεφύρωση του ορθολογισμού με τον εμπειρισμό.
· Διερεύνησε τη συνεργασία των αισθήσεων με τον ορθό λόγο.
· Αφετηρία αυτής της συνεργασίας είναι η συγκρότηση της εμπειρίας.
· Η εμπειρία προσφέρει το «υλικό» που καλείται να αξιοποιήσει ο λόγος.
· Αυτό το υλικό προσφέρεται με τη μορφή των εποπτειών, των άμεσων ενιαίων παραστάσεων.
· Η εμπειρική διάσταση του νου επεξεργάζεται ενεργητικά το υλικό που παραλαμβάνει. Ο νους το
μορφοποιεί με στοιχεία που διαθέτει από πριν.
· τοποθέτηση του πρωτογενούς υλικού στον χώρο και στον χρόνο, οι οποίοι συνιστούν εγγενείς
[=ενύπαρκτες] μορφές εποπτείας.
· Χώρος και χρόνος είναι απαραίτητες προϋποθέσεις της εμπειρίας. Άρα δεν γίνονται αντιληπτοί
εμπειρικά παρά είναι αρχές.
· Κάθε πράγμα που περιέρχεται στην αντίληψή μας είναι εγκατεστημένο στο νου από την
καθαρή νόηση, αφού έχει διαμορφωθεί από τον χώρο και τον χρόνο ή στο πλαίσιο του χώρου και του
χρόνου.
· Τι είναι λοιπόν τα πράγματα;
· Φαινόμενα που τα οργάνωσε ο νους μας και όχι πράγματα καθεαυτά.
· Ο ορθός λόγος δεν μας παρέχει απεριόριστες δυνατότητες για να κατανοήσουμε τα πράγματα
καθεαυτά, τη βαθύτερη δομή του κόσμου, την ύπαρξη του θεού, την αθανασία της ψυχής.
· Δεν μας προσφέρει μια a priori θεωρητική γνώση, αλλά μόνο μια γνώση για τη δομή του κόσμου των
φαινομένων.
· Η φιλοσοφική αναζήτηση δεν πρέπει να είναι υπερβατική αλλά υπερβατολογική.
· Υπερβατική: η αναζήτηση προχωρεί με στήριγμα τον λόγο πέρα από τα όρια της δυνατής ανθρώπινης
εμπειρίας.
· Υπερβατολογική: διερεύνηση των αναγκαίων συνθηκών της εν λόγω εμπειρίας.
· Τι είναι κατηγορίες της νόησης:
– καθαρές, αφηρημένες έννοιες που εκφράζουν τις λειτουργίες της νόησής μας, με τις οποίες
συνδέονται και οι εποπτείες, θυρίδες στις οποίες εντάσσονται οι εποπτείες, προϊόντα της αντίληψής μας
που φέρνουν την σφραγίδα της νόησης.
· Οι κύριες γενικές κατηγορίες:
· Ποσότητα, ποιότητα, σχέση, τρόπος.
· Εποπτείες και κατηγορίες αλληλοσυμπληρώνονται: σύνθεση ορθολογισμού και εμπειρισμού.
· Το φιλοσοφικό εγχείρημα του Καντ αποτέλεσε τη βάση για κάθε περαιτέρω σύλληψη γνωσιακών
συνθέσεων στη νεότερη εποχή.
Ερωτήσεις-κείμενα
1. “Κανένα λογικό άτοπο δε δημιουργείται από την υπόθεση ότι ο κόσμος αποτελείται από μένα και τις
σκέψεις μου και τα αισθήματά μου, και ότι καθετί άλλο είναι φαντασία. Στα όνειρα ένας πολύπλοκος
κόσμος φαίνεται σαν πραγματικός και ωστόσο, ξυπνώντας, βλέπουμε πως ήταν καθαρή ψευδαίσθηση,
δηλαδή βλέπουμε πως τα δεδομένα των αισθήσεων στο όνειρο δεν αντιστοιχούν σε τέτοια υλικά
αντικείμενα όπως εκείνα που λογικά θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε από τα δεδομένα των
αισθήσεών μας… Δεν είναι καθόλου λογικά αδύνατη η υπόθεση ότι ολόκληρη η ζωή μας είναι ένα
όνειρο στο οποίο εμείς οι ίδιοι δημιουργούμε όλα τα αντικείμενα που προβάλλουν μπροστά μας. Αλλά,
παρ’ όλο που αυτό δεν είναι λογικά αδύνατον, δεν υπάρχει κανένας απολύτως λόγος να δεχτούμε πως
αυτό είναι και αληθινό. Και πραγματικά η υπόθεση αυτή, αν κριθεί ως μέσο εξήγησης των γεγονότων
της ζωής μας, είναι λιγότερο απλοϊκή από την κοινή αντίληψη πως υπάρχουν αντικείμενα ανεξάρτητα
από μας, των οποίων η επίδραση πάνω μας προκαλεί τις αισθήσεις μας”.
(Russell, The Problem of Philosophy, London 1971 (1912), σ. 22-23)
2.”Η αναγκαία σύνδεση μεταξύ αιτιών και αποτελεσμάτων είναι το θεμέλιο της συναγωγής μας από τις
πρώτες στα δεύτερα. Το θεμέλιο της συναγωγής μας είναι η μετάβαση που προκύπτει από την καθ’ έξιν
ένωσή τους. Συνεπώς αυτά τα δύο είναι το ίδιο πράγμα. [...] Για να συνοψίσουμε, η αναγκαιότητα
είναι κάτι που υπάρχει στον νου, όχι στα αντικείμενα και δεν είναι ποτέ δυνατόν να σχηματίσουμε την
παραμικρή ιδέα γι’ αυτήν, εάν τη θεωρήσουμε ποιότητα των σωμάτων. Είτε δεν έχουμε καμία ιδέα της
αναγκαιότητας είτε αυτή δεν είναι παρά ο καθορισμός της σκέψης να περνάει από αιτίες σε
αποτελέσματα και από αποτελέσματα σε αιτίες σύμφωνα με την εμπειρία της σύζευξής τους”.
(Ντ. Χιουμ, Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση, βιβλίο πρώτο: Για τη νόηση, εισαγωγή-μετάφραση
Μαρία Πουρνάρη, XIV κεφάλαιο: “Για την ιδέα της αναγκαίας σύνδεσης”, 20, εκδ. Πατάκη, Αθήνα
1998, σ. 317-318)
3. “[Ο Χιουμ] προσδίδει στον συνειρμό των ιδεών (association of ideas) το ουσιαστικό του
περιεχόμενο, ταυτίζοντάς τον περισσότερο με την πρακτική των πολιτισμικών και συμβατικών
μορφωμάτων και λιγότερο με μια θεωρία για τον ανθρώπινο νου. Κατά συνέπεια, ο συνειρμός των
ιδεών εξυπηρετεί μια συγκεκριμένη πρακτική δικαίου, πολιτικής οικονομίας, αισθητικής και ούτω
καθεξής. […] Συγκροτεί έτσι έναν πολυσχιδή κόσμο της εμπειρίας, […] το σημείο εκκίνησης μπορεί
πράγματι να είναι τα ατομικά μέρη, αλλά τα μέρη αυτά ενέχουν μεταβάσεις, περάσματα, “ροπές” που
κυκλοφορούν από το ένα στο άλλο. Οι ροπές αυτές γεννούν συνήθειες. Δεν πρόκειται στ’ αλήθεια για
την απάντηση στο ερώτημα: “τι είμαστε;” Είμαστε συνήθειες, τίποτε άλλο από συνήθειες - η συνήθεια
να λέμε “εγώ”. Και ίσως να μην υπάρχει πιο ικανοποιητική απάντηση ως προς το ζήτημα του εαυτού”.
(Ζ. Ντελέζ, Εμπειρισμός και υποκειμενικότητα, μετάφραση-επιλεγόμενα-σχόλια Παναγιώτης Πούλος,
εκδ. Ολκός/Μικρή Άρκτος, Αθήνα 1995, σ. 11-12)
4. “Το ανάλαφρο περιστέρι, σχίζοντας με το ελεύθερο πέταγμά του τον αέρα, που νιώθει την
αντίστασή του, θα μπορούσε να πλάσει την παράσταση ότι αυτό θα το πετύχαινε πολύ πιο καλά μέσα
στον κενό από αέρα χώρο. Έτσι ακριβώς εγκατέλειψε ο Πλάτων τον αισθητό κόσμο, γιατί αυτός θέτει
στη νόηση τόσο στενά όρια, και ρίχτηκε με τόλμη πέρα από αυτόν με τα φτερά των ιδεών στον κενό
χώρο της καθαρής νοήσεως. Δεν πρόσεξε ότι παρ’ όλες τις προσπάθειές του δεν κέρδιζε δρόμο, γιατί
δεν είχε έρεισμα, κατιτί σαν υποστήριγμα, όπου θα μπορούσε να στερεωθεί και να βάλει δύναμη, για
να μετακινήσει τη νόηση από τη θέση της. Είναι η συνηθισμένη μοίρα του ανθρώπινου λόγου στην
άκρα θεωρητική του μορφή να αποπερατώνει το οικοδόμημά του όσο μπορεί πιο νωρίς και ύστερα πια
να εξετάζει για πρώτη φορά αν έχουν μπει γερά τα θεμέλια. Αλλά τότε επιστρατεύονται κάθε λογής
προσχήματα, για να παρηγορηθούμε ως προς τη στερεότητά του ή ακόμη καλύτερα για να
απορρίψουμε έναν τόσο καθυστερημένο και επικίνδυνο έλεγχο…”
(I. Καντ, Κριτική του καθαρού λόγου, μτφρ. Α. Γιανναρά, Αθήνα 1977, σ. 80-81)
5. Πώς κατανοεί ο Καντ την έννοια της υπερβατολογικής συνείδησης; Ποια σημασία έχει για την
εμπειρία και τη γνώση του ανθρώπου;
6. Ποιοι είναι οι βασικοί συντελεστές της αξιοπιστίας των παραστάσεών μας; Να τους αναφέρετε και
να δώσετε ένα γενικό ορισμό τους.
7. Πώς αντιλαμβανόταν ο Καντ την αιτιώδη σχέση ανάμεσα στα γεγονότα ή στα πράγματα;
8. Ποιες θεμελιώδεις κατηγορίες αναγνωρίζει ο Καντ και ποια η σημασία τους για τη γνώση;
Μπορούμε να εμπιστευόμαστε τις παραστάσεις μας, σύμφωνα με τον Καντ και γιατί;
9. Ποια σχέση υπάρχει ανάμεσα στο πράγμα καθεαυτό και στις παραστάσεις μας;
10. Εάν μπορώ να συλλάβω με το νου μου το πράγμα καθεαυτό σημαίνει ότι μπορώ και να το
γνωρίσω; Να διατυπώσετε την άποψή σας κατά το δυνατόν τεκμηριωμένα.
11. Σύμφωνα με τον ιδεαλισμό δεν υπάρχει αντικειμενική πραγματικότητα. Αντίθετα ο ρεαλισμός
δέχεται την ύπαρξη αντικειμενικής πραγματικό- τητας. Ο Καντ επιχείρησε να δώσει μια συμβιβαστική
λύση στο πρόβλημα της ύπαρξης του εξωτερικού κόσμου. Να αναφέρετε τις σχετικές με αυτό το θέμα
απόψεις του, λαμβάνοντας υπόψη τα όσα είπε για το πράγμα καθεαυτό, τα φαινόμενα και τη
συνείδηση που καλείται να τα γνωρίσει.
12. Σας δίνεται το παρακάτω κείμενο του Καντ. Να το διαβάσετε προσεκτικά και να απαντήσετε στις
παρακάτω ερωτήσεις.
´Ως τώρα γινόταν δεκτό ότι όλη η γνώση μας πρέπει να ρυθμίζεται προς τα αντικείμενα· αλλά όλες οι
προσπάθειες που έγιναν με την προϋπόθεση αυτή, για να βρεθεί κάποιος a priori προσδιορισμός των
αντικειμένων στηριζόμενος αποκλειστικά σε έννοιες, με τον οποίο θα διευρυνόταν η γνώση μας,
πήγαν χαμένες. Γιí αυτό ας δοκιμάσουμε μια φορά να δούμε μήπως έχουμε στα προβλήματα της
Μεταφυσικής περισσότερη επιτυχία, αν δεχτούμε υποθετικά ότι τα αντικείμενα πρέπει να ρυθμίζονται
προς τη γνώση μας. Εδώ συμβαίνει το ίδιο όπως και με τις αρχικές σκέψεις του Κοπέρνικου, που
βλέποντας ότι δεν κατέληγε σε αποτέλεσμα ως προς την εξήγηση των ουράνιων κινήσεων με την
υπόθεση ότι ολόκληρη η στρατιά των άστρων περιφέρεται γύρω από το θεατή, δοκίμαζε να δει μήπως
θα είχε μεγαλύτερη επιτυχία, αν έβαζε το θεατή να περιστρέφεται και αντίθετα τα άστρα να μένουν
ακίνηταª. Κριτική του Καθαρού Λόγου, μτφρ. Γιανναρά, Ι, σ. 45
α) Ποια νέα πρόταση εισηγείται ο Καντ για την επίλυση του προβλήματος της γνώσης;
β) Ο ρόλος του υποκειμένου και η στάση του απέναντι στον κόσμο είναι, κατά τον Καντ, απλώς
παθητική ή ερευνητική;
γ) Πώς κρίνετε τις απόψεις του;
13. Να μελετήσετε το κείμενο που σας δίνεται και να απαντήσετε στο ερώτημα που ακολουθεί:
´Ότι κάθε γνώση μας αρχίζει με την εμπειρία, αυτό δεν επιδέχεται καμία αμφιβολία· γιατί με τι άλλο
θα μπορούσε να αφυπνιστεί η γνωστική μας δύναμη για να ασκήσει το έργο της, αν όχι με αντικείμενα
που ερεθίζουν τις αισθήσεις μας και που πότε προκαλούν από μόνα τους τη γέννηση παραστάσεων και
πότε βάζουν τη νοητική μας ενέργεια σε κίνηση να τις συγκρίνει, να τις συνδέσει ή να τις χωρίσει και
έτσι να κατεργαστεί το άμορφο υλικό των κατí αίσθηση εντυπώσεων για το σχηματισμό μιας γνώσεως
των αντικειμένων που 75 ονομάζεται εμπειρία; Έτσι, ´από την άποψη του χρόνουª δεν έχουμε καμιά
γνώση μέσα μας που να προηγείται από την εμπειρία· όλες αρχίζουν με αυτήν. Αλλά, και αν ακόμα
κάθε γνώση μας πρωταρχίζει με την εμπειρία, αυτό δε σημαίνει ότι και καθεμιά πηγάζει από την
εμπειρία. μετάφραση Ι. Γιανναρά, ό.π., σ. 71
Ποιες απόψεις εκφράζει εδώ ο Καντ για το θέμα της γνώσης;
14. Σε ποια σημεία ταυτίστηκε ο Καντ με τη θεωρία του εμπειρισμού και σε ποια διαφοροποιήθηκε;
Να διατυπώσετε την άποψή σας με επιχειρήματα.
15. Αν δεχτούμε ότι οι κατηγορίες μας βοηθούν να σκεπτόμαστε για τα πράγμ
ατα, αυτό σημαίνει ότι η εμπειρία δεν χρειάζεται καθόλου; Ποια είναι η θέση του Καντ και πώς τη
σχολιάζετε;
16. Η ουσία της Καντιανής φιλοσοφίας κατά τον Σοπενχάουερ. ´Εν τούτοις στην πραγματικότητα, η
συνεχής γέννηση νέων όντων και η εκμηδένιση άλλων που ήδη υπάρχουν θα πρέπει να θεωρηθεί ως
μια πλάνη που προκαλούν δύο λειτουργίες του νου μέσα από τις οποίες - και μόνο μέσα απí αυτές-
μπορούμε να δούμε οτιδήποτε: ονομάζονται χώρος και χρόνος και ερμηνεύοντάς αυτές [στην
αλληλοδιείσδυσή τους], αιτιότητα. Γιατί οτιδήποτε αντιλαμβανόμαστε κάτω απí αυτές τις
προϋποθέσεις, δεν είναι τίποτε άλλο παρά φαινόμενο· δεν γνωρίζουμε πώς είναι τα όντα καθεαυτά,
δηλαδή ανεξάρτητα από τον τρόπο με τον οποίο τα αντιλαμβανόμαστε. Αυτός είναι κατά βάθος ο
πυρήνας της Καντιανής φιλοσοφίας. Σοπενχάουερ, Πάρεργα και παραλειπόμενα, ß 136, ό.π. 76 2.
17 ´Σκοπός του Καντ είναι όχι να εκμηδενίσει την μεταφυσική αλλά να την ανακαινίσειª. ´Πρόγραμμα
του Καντ έγινε η διερεύνηση των όρων της έγκυρης γνώσης (με σκοπό τη στέρεη θεμελίωση της
επιστήμης) και ο προσδιορισμός των ορίων της (για να αναιρεθεί η αβασάνιστη και ανεύθυνη
Μεταφυσική). Έτσι η Κριτική του ορθώθηκε πρώτα και κύρια σα μια ρωμαλέα, καταλυτική άρνηση.
Πιο μεγάλα κάστρα γκρέμισε αυτός ο Δάσκαλος που μόνον όπλο είχε την ομπρέλα του - είπε μια φορά
ο Heine - από τις επαναστάσεις του 18ου αιώνα· γιατί αυτές κατάλυσαν εγκόσμιους βασιλιάδες, ενώ
εκείνος ανέβηκε στον ουρανό και ξεθρόνισε τον ίδιο το Θεό. Ποιο Θεό όμως γκρέμισε με την Κριτική
του ο Καντ; Όχι το Θεό της καρδιάς, το Θεό των γονέων του, αλλά το Θεό του δογματισμού που για
να υπάρξει είχε ανάγκη από λογικές αποδείξεις. Αυτό είναι το καίριο πρόβλημα στην ερμηνεία και
στην αξιολόγηση της φιλοσοφίας του Καντ: είναι τάχα απλώς ένας αντιμεταφυσικός αγνωστικισμός
(όπως επιμένουν μερικοί σχολιαστές του) ή μια νέα απόπειρα, μαζί με την επιστήμη, ν’ αποκτήσει και
η μεταφυσική μιαν άλλη, στερεή και ακλόνητη θεμελίωση; Η πρώτη εντύπωση του αναγνώστη από
την ογκώδη Κριτική του καθαρού Λόγου είναι ότι τούτο το έργο με την αμείλικτη κριτική του
γκρεμίζει τα είδωλα της μεταφυσικής. Μια πιο προσεκτική όμως μελέτη του έργου θα τον οδηγήσει σε
άλλα, πιο σωστά, συμπεράσματα. Ο Καντ καμιάν από τις ëαλήθειεςí της παραδομένης μεταφυσικής
δεν αμφισβητεί. Ούτε μια στιγμή δεν αμφιβάλλει για την ύπαρξη μιας δημιουργικής αρχής και αιτίας
του κόσμου, δηλαδή του Θεού· για τη διάκριση μεταξύ αισθητού και νοητού κόσμου, κόσμου των
φαινομένων και κόσμου των όντως όντων· για την ύπαρξη και την αθανασία της ψυχής, ψυχής
ελεύθερης και υπεύθυνης. Η κριτική του Καντ δεν αναφέρεται στις ίδιες τις μεταφυσικές αλήθειες,
αλλά στον τρόπο που βεβαιώνονται και εμπεδώνονται από τη σκέψη, δεν είναι επομένως αμφιβολία
σκεπτικιστή, αλλά διανοούμενου που αγωνίζεται να υψωθεί με την άσκηση του Λόγου έως τον
υπέρτατο βαθμό της βεβαιότητας - έτσι και η Κριτική του Καντ δεν θέλει να δείξει το ανυπόστατο των
μεταφυσικών αληθειών, το ασύστατο των εννοιώντου Θεού, του κόσμου και της ψυχής, αλλά την
αστοχία της δογματικής μεταφυσικής στον τρόπο που βεβαιώνει και εμπεδώνει αυτές τις αλήθειες, για
να φανεί στο τέλος ποια είναι η αληθινή φύση των μεταφυσικών αληθειών και πώς μπορούν να
θεμελιωθούν στερεά. Σκοπός λοιπόν του Καντ είναι όχι να εκμηδενίσει τη μεταφυσική, αλλά να την
ανακαινίσει. Να την αναμορφώσει με μιαν αλλαγή της προοπτικής. Παράλληλα, και με τα ίδια μέσα, η
προσπάθειά του έφτανε και σε ένα άλλο, σπουδαίο αποτέλεσμα: καθώς διευκρίνιζε τους όρους της
βέβαιης γνώσης (ότι είναι κατά κανόνα προϊόν ούτε μόνο της εμπειρίας ούτε της νόησης αποκλειστικά,
αλλά και των δύο, σε στενή και αδιάρρηκτη συνεργασία) και χάραζε τα όρια που με κανένα τρόπο δεν
μπορεί να υπερβεί ο θεωρητικός Λόγος, αποκτούσε και η επιστήμη τους τίτλους και τις εγγυήσεις της.
Η αρετή πάνω απí όλα. Και η ελευθερία. Και η ειρήνη - η παγκόσμια ειρήνη. Αυτές είναι οι υψηλές
ιδέες όπου αποκορυφώνεται η βαθιά και απόκρημνη φιλοσοφία του.
Ι. Kant, Δοκίμια, εισαγωγή - μετάφραση - σχόλια Ε. Π. Παπανούτσου, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1971, σσ.
20-23
Καντ
Στόχοι
•Να εξοικειωθού με τη φιλοσοφική ορολογία της καντιανής κριτικής θεωρίας: εποπτεία, μορφές
εποπτείας, φαινόμενα, καθεαυτά, κατηγορίες, υπερβατολογικός ιδεαλισμός, a priori.
•Να προβληματιστούμε σχετικά με τη δυσκολία επαρκούς περιγραφής της συνεργασίας των
αισθήσεων με τον ορθό λόγο, ώστε να δοθεί “απάντηση” στο πρόβλημα της σύνδεσης του νου με τον
κόσμο
Καντ: η ανάγκη συνθετικής προσέγγισης
· Επιδίωξη του Καντ: γεφύρωση του ορθολογισμού με τον εμπειρισμό.
· Διερεύνησε τη συνεργασία των αισθήσεων με τον ορθό λόγο.
· Αφετηρία αυτής της συνεργασίας είναι η συγκρότηση της εμπειρίας.
· Η εμπειρία προσφέρει το «υλικό» που καλείται να αξιοποιήσει ο λόγος.
· Αυτό το υλικό προσφέρεται με τη μορφή των εποπτειών, των άμεσων ενιαίων παραστάσεων.
· Η εμπειρική διάσταση του νου επεξεργάζεται ενεργητικά το υλικό που παραλαμβάνει. Ο νους το
μορφοποιεί με στοιχεία που διαθέτει από πριν.
· τοποθέτηση του πρωτογενούς υλικού στον χώρο και στον χρόνο, οι οποίοι συνιστούν εγγενείς
[=ενύπαρκτες] μορφές εποπτείας.
· Χώρος και χρόνος είναι απαραίτητες προϋποθέσεις της εμπειρίας. Άρα δεν γίνονται αντιληπτοί
εμπειρικά παρά είναι αρχές.
· Κάθε πράγμα που περιέρχεται στην αντίληψή μας είναι εγκατεστημένο στο νου από την
καθαρή νόηση, αφού έχει διαμορφωθεί από τον χώρο και τον χρόνο ή στο πλαίσιο του χώρου και του
χρόνου.
· Τι είναι λοιπόν τα πράγματα;
· Φαινόμενα που τα οργάνωσε ο νους μας και όχι πράγματα καθεαυτά.
· Ο ορθός λόγος δεν μας παρέχει απεριόριστες δυνατότητες για να κατανοήσουμε τα πράγματα
καθεαυτά, τη βαθύτερη δομή του κόσμου, την ύπαρξη του θεού, την αθανασία της ψυχής.
· Δεν μας προσφέρει μια a priori θεωρητική γνώση, αλλά μόνο μια γνώση για τη δομή του κόσμου των
φαινομένων.
· Η φιλοσοφική αναζήτηση δεν πρέπει να είναι υπερβατική αλλά υπερβατολογική.
· Υπερβατική: η αναζήτηση προχωρεί με στήριγμα τον λόγο πέρα από τα όρια της δυνατής ανθρώπινης
εμπειρίας.
· Υπερβατολογική: διερεύνηση των αναγκαίων συνθηκών της εν λόγω εμπειρίας.
· Τι είναι κατηγορίες της νόησης:
– καθαρές, αφηρημένες έννοιες που εκφράζουν τις λειτουργίες της νόησής μας, με τις οποίες
συνδέονται και οι εποπτείες, θυρίδες στις οποίες εντάσσονται οι εποπτείες, προϊόντα της αντίληψής μας
που φέρνουν την σφραγίδα της νόησης.
· Οι κύριες γενικές κατηγορίες:
· Ποσότητα, ποιότητα, σχέση, τρόπος.
· Εποπτείες και κατηγορίες αλληλοσυμπληρώνονται: σύνθεση ορθολογισμού και εμπειρισμού.
· Το φιλοσοφικό εγχείρημα του Καντ αποτέλεσε τη βάση για κάθε περαιτέρω σύλληψη γνωσιακών
συνθέσεων στη νεότερη εποχή.
Ερωτήσεις-κείμενα
1. “Κανένα λογικό άτοπο δε δημιουργείται από την υπόθεση ότι ο κόσμος αποτελείται από μένα και τις
σκέψεις μου και τα αισθήματά μου, και ότι καθετί άλλο είναι φαντασία. Στα όνειρα ένας πολύπλοκος
κόσμος φαίνεται σαν πραγματικός και ωστόσο, ξυπνώντας, βλέπουμε πως ήταν καθαρή ψευδαίσθηση,
δηλαδή βλέπουμε πως τα δεδομένα των αισθήσεων στο όνειρο δεν αντιστοιχούν σε τέτοια υλικά
αντικείμενα όπως εκείνα που λογικά θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε από τα δεδομένα των
αισθήσεών μας… Δεν είναι καθόλου λογικά αδύνατη η υπόθεση ότι ολόκληρη η ζωή μας είναι ένα
όνειρο στο οποίο εμείς οι ίδιοι δημιουργούμε όλα τα αντικείμενα που προβάλλουν μπροστά μας. Αλλά,
παρ’ όλο που αυτό δεν είναι λογικά αδύνατον, δεν υπάρχει κανένας απολύτως λόγος να δεχτούμε πως
αυτό είναι και αληθινό. Και πραγματικά η υπόθεση αυτή, αν κριθεί ως μέσο εξήγησης των γεγονότων
της ζωής μας, είναι λιγότερο απλοϊκή από την κοινή αντίληψη πως υπάρχουν αντικείμενα ανεξάρτητα
από μας, των οποίων η επίδραση πάνω μας προκαλεί τις αισθήσεις μας”.
(Russell, The Problem of Philosophy, London 1971 (1912), σ. 22-23)
2.”Η αναγκαία σύνδεση μεταξύ αιτιών και αποτελεσμάτων είναι το θεμέλιο της συναγωγής μας από τις
πρώτες στα δεύτερα. Το θεμέλιο της συναγωγής μας είναι η μετάβαση που προκύπτει από την καθ’ έξιν
ένωσή τους. Συνεπώς αυτά τα δύο είναι το ίδιο πράγμα. [...] Για να συνοψίσουμε, η αναγκαιότητα
είναι κάτι που υπάρχει στον νου, όχι στα αντικείμενα και δεν είναι ποτέ δυνατόν να σχηματίσουμε την
παραμικρή ιδέα γι’ αυτήν, εάν τη θεωρήσουμε ποιότητα των σωμάτων. Είτε δεν έχουμε καμία ιδέα της
αναγκαιότητας είτε αυτή δεν είναι παρά ο καθορισμός της σκέψης να περνάει από αιτίες σε
αποτελέσματα και από αποτελέσματα σε αιτίες σύμφωνα με την εμπειρία της σύζευξής τους”.
(Ντ. Χιουμ, Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση, βιβλίο πρώτο: Για τη νόηση, εισαγωγή-μετάφραση
Μαρία Πουρνάρη, XIV κεφάλαιο: “Για την ιδέα της αναγκαίας σύνδεσης”, 20, εκδ. Πατάκη, Αθήνα
1998, σ. 317-318)
3. “[Ο Χιουμ] προσδίδει στον συνειρμό των ιδεών (association of ideas) το ουσιαστικό του
περιεχόμενο, ταυτίζοντάς τον περισσότερο με την πρακτική των πολιτισμικών και συμβατικών
μορφωμάτων και λιγότερο με μια θεωρία για τον ανθρώπινο νου. Κατά συνέπεια, ο συνειρμός των
ιδεών εξυπηρετεί μια συγκεκριμένη πρακτική δικαίου, πολιτικής οικονομίας, αισθητικής και ούτω
καθεξής. […] Συγκροτεί έτσι έναν πολυσχιδή κόσμο της εμπειρίας, […] το σημείο εκκίνησης μπορεί
πράγματι να είναι τα ατομικά μέρη, αλλά τα μέρη αυτά ενέχουν μεταβάσεις, περάσματα, “ροπές” που
κυκλοφορούν από το ένα στο άλλο. Οι ροπές αυτές γεννούν συνήθειες. Δεν πρόκειται στ’ αλήθεια για
την απάντηση στο ερώτημα: “τι είμαστε;” Είμαστε συνήθειες, τίποτε άλλο από συνήθειες - η συνήθεια
να λέμε “εγώ”. Και ίσως να μην υπάρχει πιο ικανοποιητική απάντηση ως προς το ζήτημα του εαυτού”.
(Ζ. Ντελέζ, Εμπειρισμός και υποκειμενικότητα, μετάφραση-επιλεγόμενα-σχόλια Παναγιώτης Πούλος,
εκδ. Ολκός/Μικρή Άρκτος, Αθήνα 1995, σ. 11-12)
4. “Το ανάλαφρο περιστέρι, σχίζοντας με το ελεύθερο πέταγμά του τον αέρα, που νιώθει την
αντίστασή του, θα μπορούσε να πλάσει την παράσταση ότι αυτό θα το πετύχαινε πολύ πιο καλά μέσα
στον κενό από αέρα χώρο. Έτσι ακριβώς εγκατέλειψε ο Πλάτων τον αισθητό κόσμο, γιατί αυτός θέτει
στη νόηση τόσο στενά όρια, και ρίχτηκε με τόλμη πέρα από αυτόν με τα φτερά των ιδεών στον κενό
χώρο της καθαρής νοήσεως. Δεν πρόσεξε ότι παρ’ όλες τις προσπάθειές του δεν κέρδιζε δρόμο, γιατί
δεν είχε έρεισμα, κατιτί σαν υποστήριγμα, όπου θα μπορούσε να στερεωθεί και να βάλει δύναμη, για
να μετακινήσει τη νόηση από τη θέση της. Είναι η συνηθισμένη μοίρα του ανθρώπινου λόγου στην
άκρα θεωρητική του μορφή να αποπερατώνει το οικοδόμημά του όσο μπορεί πιο νωρίς και ύστερα πια
να εξετάζει για πρώτη φορά αν έχουν μπει γερά τα θεμέλια. Αλλά τότε επιστρατεύονται κάθε λογής
προσχήματα, για να παρηγορηθούμε ως προς τη στερεότητά του ή ακόμη καλύτερα για να
απορρίψουμε έναν τόσο καθυστερημένο και επικίνδυνο έλεγχο…”
(I. Καντ, Κριτική του καθαρού λόγου, μτφρ. Α. Γιανναρά, Αθήνα 1977, σ. 80-81)
5. Πώς κατανοεί ο Καντ την έννοια της υπερβατολογικής συνείδησης; Ποια σημασία έχει για την
εμπειρία και τη γνώση του ανθρώπου;
6. Ποιοι είναι οι βασικοί συντελεστές της αξιοπιστίας των παραστάσεών μας; Να τους αναφέρετε και
να δώσετε ένα γενικό ορισμό τους.
7. Πώς αντιλαμβανόταν ο Καντ την αιτιώδη σχέση ανάμεσα στα γεγονότα ή στα πράγματα;
8. Ποιες θεμελιώδεις κατηγορίες αναγνωρίζει ο Καντ και ποια η σημασία τους για τη γνώση;
Μπορούμε να εμπιστευόμαστε τις παραστάσεις μας, σύμφωνα με τον Καντ και γιατί;
9. Ποια σχέση υπάρχει ανάμεσα στο πράγμα καθεαυτό και στις παραστάσεις μας;
10. Εάν μπορώ να συλλάβω με το νου μου το πράγμα καθεαυτό σημαίνει ότι μπορώ και να το
γνωρίσω; Να διατυπώσετε την άποψή σας κατά το δυνατόν τεκμηριωμένα.
11. Σύμφωνα με τον ιδεαλισμό δεν υπάρχει αντικειμενική πραγματικότητα. Αντίθετα ο ρεαλισμός
δέχεται την ύπαρξη αντικειμενικής πραγματικό- τητας. Ο Καντ επιχείρησε να δώσει μια συμβιβαστική
λύση στο πρόβλημα της ύπαρξης του εξωτερικού κόσμου. Να αναφέρετε τις σχετικές με αυτό το θέμα
απόψεις του, λαμβάνοντας υπόψη τα όσα είπε για το πράγμα καθεαυτό, τα φαινόμενα και τη
συνείδηση που καλείται να τα γνωρίσει.
12. Σας δίνεται το παρακάτω κείμενο του Καντ. Να το διαβάσετε προσεκτικά και να απαντήσετε στις
παρακάτω ερωτήσεις.
´Ως τώρα γινόταν δεκτό ότι όλη η γνώση μας πρέπει να ρυθμίζεται προς τα αντικείμενα· αλλά όλες οι
προσπάθειες που έγιναν με την προϋπόθεση αυτή, για να βρεθεί κάποιος a priori προσδιορισμός των
αντικειμένων στηριζόμενος αποκλειστικά σε έννοιες, με τον οποίο θα διευρυνόταν η γνώση μας,
πήγαν χαμένες. Γιí αυτό ας δοκιμάσουμε μια φορά να δούμε μήπως έχουμε στα προβλήματα της
Μεταφυσικής περισσότερη επιτυχία, αν δεχτούμε υποθετικά ότι τα αντικείμενα πρέπει να ρυθμίζονται
προς τη γνώση μας. Εδώ συμβαίνει το ίδιο όπως και με τις αρχικές σκέψεις του Κοπέρνικου, που
βλέποντας ότι δεν κατέληγε σε αποτέλεσμα ως προς την εξήγηση των ουράνιων κινήσεων με την
υπόθεση ότι ολόκληρη η στρατιά των άστρων περιφέρεται γύρω από το θεατή, δοκίμαζε να δει μήπως
θα είχε μεγαλύτερη επιτυχία, αν έβαζε το θεατή να περιστρέφεται και αντίθετα τα άστρα να μένουν
ακίνηταª. Κριτική του Καθαρού Λόγου, μτφρ. Γιανναρά, Ι, σ. 45
α) Ποια νέα πρόταση εισηγείται ο Καντ για την επίλυση του προβλήματος της γνώσης;
β) Ο ρόλος του υποκειμένου και η στάση του απέναντι στον κόσμο είναι, κατά τον Καντ, απλώς
παθητική ή ερευνητική;
γ) Πώς κρίνετε τις απόψεις του;
13. Να μελετήσετε το κείμενο που σας δίνεται και να απαντήσετε στο ερώτημα που ακολουθεί:
´Ότι κάθε γνώση μας αρχίζει με την εμπειρία, αυτό δεν επιδέχεται καμία αμφιβολία· γιατί με τι άλλο
θα μπορούσε να αφυπνιστεί η γνωστική μας δύναμη για να ασκήσει το έργο της, αν όχι με αντικείμενα
που ερεθίζουν τις αισθήσεις μας και που πότε προκαλούν από μόνα τους τη γέννηση παραστάσεων και
πότε βάζουν τη νοητική μας ενέργεια σε κίνηση να τις συγκρίνει, να τις συνδέσει ή να τις χωρίσει και
έτσι να κατεργαστεί το άμορφο υλικό των κατí αίσθηση εντυπώσεων για το σχηματισμό μιας γνώσεως
των αντικειμένων που 75 ονομάζεται εμπειρία; Έτσι, ´από την άποψη του χρόνουª δεν έχουμε καμιά
γνώση μέσα μας που να προηγείται από την εμπειρία· όλες αρχίζουν με αυτήν. Αλλά, και αν ακόμα
κάθε γνώση μας πρωταρχίζει με την εμπειρία, αυτό δε σημαίνει ότι και καθεμιά πηγάζει από την
εμπειρία. μετάφραση Ι. Γιανναρά, ό.π., σ. 71
Ποιες απόψεις εκφράζει εδώ ο Καντ για το θέμα της γνώσης;
14. Σε ποια σημεία ταυτίστηκε ο Καντ με τη θεωρία του εμπειρισμού και σε ποια διαφοροποιήθηκε;
Να διατυπώσετε την άποψή σας με επιχειρήματα.
15. Αν δεχτούμε ότι οι κατηγορίες μας βοηθούν να σκεπτόμαστε για τα πράγμ
ατα, αυτό σημαίνει ότι η εμπειρία δεν χρειάζεται καθόλου; Ποια είναι η θέση του Καντ και πώς τη
σχολιάζετε;
16. Η ουσία της Καντιανής φιλοσοφίας κατά τον Σοπενχάουερ. ´Εν τούτοις στην πραγματικότητα, η
συνεχής γέννηση νέων όντων και η εκμηδένιση άλλων που ήδη υπάρχουν θα πρέπει να θεωρηθεί ως
μια πλάνη που προκαλούν δύο λειτουργίες του νου μέσα από τις οποίες - και μόνο μέσα απí αυτές-
μπορούμε να δούμε οτιδήποτε: ονομάζονται χώρος και χρόνος και ερμηνεύοντάς αυτές [στην
αλληλοδιείσδυσή τους], αιτιότητα. Γιατί οτιδήποτε αντιλαμβανόμαστε κάτω απí αυτές τις
προϋποθέσεις, δεν είναι τίποτε άλλο παρά φαινόμενο· δεν γνωρίζουμε πώς είναι τα όντα καθεαυτά,
δηλαδή ανεξάρτητα από τον τρόπο με τον οποίο τα αντιλαμβανόμαστε. Αυτός είναι κατά βάθος ο
πυρήνας της Καντιανής φιλοσοφίας. Σοπενχάουερ, Πάρεργα και παραλειπόμενα, ß 136, ό.π. 76 2.
17 ´Σκοπός του Καντ είναι όχι να εκμηδενίσει την μεταφυσική αλλά να την ανακαινίσειª. ´Πρόγραμμα
του Καντ έγινε η διερεύνηση των όρων της έγκυρης γνώσης (με σκοπό τη στέρεη θεμελίωση της
επιστήμης) και ο προσδιορισμός των ορίων της (για να αναιρεθεί η αβασάνιστη και ανεύθυνη
Μεταφυσική). Έτσι η Κριτική του ορθώθηκε πρώτα και κύρια σα μια ρωμαλέα, καταλυτική άρνηση.
Πιο μεγάλα κάστρα γκρέμισε αυτός ο Δάσκαλος που μόνον όπλο είχε την ομπρέλα του - είπε μια φορά
ο Heine - από τις επαναστάσεις του 18ου αιώνα· γιατί αυτές κατάλυσαν εγκόσμιους βασιλιάδες, ενώ
εκείνος ανέβηκε στον ουρανό και ξεθρόνισε τον ίδιο το Θεό. Ποιο Θεό όμως γκρέμισε με την Κριτική
του ο Καντ; Όχι το Θεό της καρδιάς, το Θεό των γονέων του, αλλά το Θεό του δογματισμού που για
να υπάρξει είχε ανάγκη από λογικές αποδείξεις. Αυτό είναι το καίριο πρόβλημα στην ερμηνεία και
στην αξιολόγηση της φιλοσοφίας του Καντ: είναι τάχα απλώς ένας αντιμεταφυσικός αγνωστικισμός
(όπως επιμένουν μερικοί σχολιαστές του) ή μια νέα απόπειρα, μαζί με την επιστήμη, ν’ αποκτήσει και
η μεταφυσική μιαν άλλη, στερεή και ακλόνητη θεμελίωση; Η πρώτη εντύπωση του αναγνώστη από
την ογκώδη Κριτική του καθαρού Λόγου είναι ότι τούτο το έργο με την αμείλικτη κριτική του
γκρεμίζει τα είδωλα της μεταφυσικής. Μια πιο προσεκτική όμως μελέτη του έργου θα τον οδηγήσει σε
άλλα, πιο σωστά, συμπεράσματα. Ο Καντ καμιάν από τις ëαλήθειεςí της παραδομένης μεταφυσικής
δεν αμφισβητεί. Ούτε μια στιγμή δεν αμφιβάλλει για την ύπαρξη μιας δημιουργικής αρχής και αιτίας
του κόσμου, δηλαδή του Θεού· για τη διάκριση μεταξύ αισθητού και νοητού κόσμου, κόσμου των
φαινομένων και κόσμου των όντως όντων· για την ύπαρξη και την αθανασία της ψυχής, ψυχής
ελεύθερης και υπεύθυνης. Η κριτική του Καντ δεν αναφέρεται στις ίδιες τις μεταφυσικές αλήθειες,
αλλά στον τρόπο που βεβαιώνονται και εμπεδώνονται από τη σκέψη, δεν είναι επομένως αμφιβολία
σκεπτικιστή, αλλά διανοούμενου που αγωνίζεται να υψωθεί με την άσκηση του Λόγου έως τον
υπέρτατο βαθμό της βεβαιότητας - έτσι και η Κριτική του Καντ δεν θέλει να δείξει το ανυπόστατο των
μεταφυσικών αληθειών, το ασύστατο των εννοιώντου Θεού, του κόσμου και της ψυχής, αλλά την
αστοχία της δογματικής μεταφυσικής στον τρόπο που βεβαιώνει και εμπεδώνει αυτές τις αλήθειες, για
να φανεί στο τέλος ποια είναι η αληθινή φύση των μεταφυσικών αληθειών και πώς μπορούν να
θεμελιωθούν στερεά. Σκοπός λοιπόν του Καντ είναι όχι να εκμηδενίσει τη μεταφυσική, αλλά να την
ανακαινίσει. Να την αναμορφώσει με μιαν αλλαγή της προοπτικής. Παράλληλα, και με τα ίδια μέσα, η
προσπάθειά του έφτανε και σε ένα άλλο, σπουδαίο αποτέλεσμα: καθώς διευκρίνιζε τους όρους της
βέβαιης γνώσης (ότι είναι κατά κανόνα προϊόν ούτε μόνο της εμπειρίας ούτε της νόησης αποκλειστικά,
αλλά και των δύο, σε στενή και αδιάρρηκτη συνεργασία) και χάραζε τα όρια που με κανένα τρόπο δεν
μπορεί να υπερβεί ο θεωρητικός Λόγος, αποκτούσε και η επιστήμη τους τίτλους και τις εγγυήσεις της.
Η αρετή πάνω απí όλα. Και η ελευθερία. Και η ειρήνη - η παγκόσμια ειρήνη. Αυτές είναι οι υψηλές
ιδέες όπου αποκορυφώνεται η βαθιά και απόκρημνη φιλοσοφία του.
Ι. Kant, Δοκίμια, εισαγωγή - μετάφραση - σχόλια Ε. Π. Παπανούτσου, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1971, σσ.
20-23
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου