Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, Ενότητα  1^η(Β 1,1-3)

Βασικές Ιδέες

1.H αρετή είναι δύο ειδών,διανοητική και ηθική.

2.Η διανοητική στηρίζει κατά κύριο λόγο τη γένεση και αύξησή της στη διδασκαλία.

3.Η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα εθισμού και δεν υπάρχει φύσει.

4.Τίποτα φυσικό δεν μπορεί να αποκτήσει μια ιδιότητα με εθισμό.

5.Οι ηθικές αρετές δεν είναι ούτε φύσει ούτε παρά τη φύση.

6.Από τη φύση μας έχουμε τη ιδιότητα να δεχτούμε τις ηθικές αρετές,τελειοποιύμαστε σ΄αυτές με τον εθισμό=οι ηθικές αρετές υπάρχουν δυνάμει και εδραιώνονται με το έθος.

Μετάφραση

   Καθώς λοιπόν η αρετή είναι δύο ειδών,η μια διανοητική και η άλλη ηθική,από τη μια η διανοητική κατά κύριο λόγο χρωστάει και τη γένεση και την αύξησή της στη διδασκαλία,γι΄αυτό χρειάζεται πείρα και χρόνο,ενώ η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα συνήθειας,απ'όπου έχει πάρει και το όνομα που μικρή διαφορά παρουσιάζει από τη λέξη <έθος>.Εξαιτίας αυτού είναι πρόδηλο ότι καμία από τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως.Πραγματικά,δεν υπάρχει  κανένα πράγμα εφοδιασμένο από τη φύση του με κάποιες ιδιότητες που μπορεί με εθισμό να αποκτήσει μια άλλη ιδιότητα,όπως,για παράδειγμα,η πέτρα που από τη φύση της πηγαίνει προς τα κάτω,Δε θα μπορούσε να συνηθίσει να πηγαίνει προς τα πάνω,ακόμη κι αν κάποιος προσπαθεί να τη συνηθίσει πετώντας την προς τα πάνω χιλιάδες φορές,ούτε η φωτιά προς τα κάτω(θα μπορούσε να συνηθίσει να πηγαίνει),ούτε τίποτα άλλο από τα πράγματα που από τη φύση τους γεννιούνται με μια ορισμένη ιδιότητα θα μπορούσε να συμπεριφέρεται με διαφορετικό τρόπο.Επομένως,οι αρετές ούτε είναι εκ φύσεως ούτε αντίθετα προς τη φύση,αλλά εμείς από τη φύση μας έχουμε την ιδιότητα να τις δεχτούμε,όμως ολοκληρωνόμαστε με τον εθισμό.

Λεξιλόγιο-Σχόλια-Ετυμολογικά-Ομόρριζα

1.διδασκαλία<διδάσκω

2.φέρεσθαι<φερ-,φορ,όπως φορά,μισθοφορά,φορείο,φαρέτρα,φερνή=

προίκα,φώρ=κλέφτης

3.ἐθίζω,ἐθιῶ,εἲθισα…ἐθισθήσομαι,εἰθίσθην=ως μέσο και παθ.,εἲθισμαι-εἲθισται=είναι καθιερωμένο/θ.εθ-,ρίζα σFεθ/λατ.suesco,suetus/ἐθίζω+αιτ.

+απαρ./ἐθίζω+2 αιτ.=εθίζω τινά ταυτά/Σ.ἀσκῶ.παιδεύω

4.ρίπτω(ῑ) και ριπτέω-ω,έρριμαι=ερρίφθαι/Ομ.ρίψις,ρίψασπις,ριψοκίν-

δυνος,ριπή,εύριπος=στενό θάλασσας όπου η παλίρροια είναι πολύ ορμητική./Σ.βάλλω,ἳημι

5.φύω=παράγω,γεννώ,κάνω κάτι να φυτρώσει//ἔφυσα,φύσομαι και φυήσομαι,ἔφυν(γ΄πληθ.ἔφυσαν και ἔφυν,δίχως προστακτική)και παθ.Αόρ.Β΄,ἐφύην,πέφυκα,ἐπεφύκειν=είμαι από τη φύση μου,είμαι γεννημένος/πγ.φυή=η φύση του σώματος,ευφυής,ευφυία,φυτό,φύση,φῦλο,

φυλή,φῦμα=απόστημα,σπυρί/το υ βραχύ μπροστά από φωνήεν,μακρό μπροστά από σύμφωνο/+γεν.=κατάγομαι\+απαρ.αποτ.\Σ.βλασταίνω,γεν-νάω,φυτεύω

6.τελειόω-ω και τελεόω-ω+αιτ./Περίφρ.τέλειον ποιῶ/πγ.τελείωμα,

τελείωση,τελειωτικός.(τελειοῦμαι,ἐτελειούμην,ἐτελειώθην,τετελείωμαι,

ἐτετελειώμην<τέλειος<τέλος

7.περιγίγνομαι+γεν.=είμαι ανώτερος,υπερισχύω,υπερέχω,νικώ/+γεν.+δοτ.

=υπερτερώ σε κάτι/περιγίγνεται+δοτ.+συμπερασμ.πρ.(ώστε+απαρ.)=

μένει σε κάποιον ως αποτέλεσμα,κέρδος να…/περιγίγνομαι:αμετ.=μένω ως αποτέλεσμα,κέρδος

Ερμηνευτικά.

1.Στο πρώτο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι:

=όλα αποσκοπούν σε ένα αγαθό.

=το ύψιστο αγαθό και ο τελικός σκοπός είναι η ευδαιμονία,που αποτελεί τη δραστηριότητα προς την οποία τείνει η αρετή και την αποκτούμε με την πράξη

=πρέπει επομένως να μελετηθεί η αρετή,που  διακρίνεται σε διανοητική και ηθική και πρόκειται για την αρετή της ψυχής και όχι του σώματος.

2.διττῆς οὒσης=διακρίνει τις δυο μορφές αρετής,τη διανοητική και ηθική.Πρώτα όμως δε θα εξετάσει την ουσία της αρετής(θα ασχοληθεί αργότερα),αλλά τον τρόπο γέννησής της,την προέλευσή της,τους απαραίτητους όρους ύπαρξής της

-οι δυο μορφές αρετής σχετίζονται με τα αντίστοιχα μέρη της ψυχής του ανθρώπου.

-διανοητικές αρετές(σοφία,φρόνηση,σύνεση…)=λογικό=<το λόγον έχον> μέρος της ψυχής.

-οι ηθικές αρετές(δικαιοσύνη,σωφροσύνη,ανδρεία,ελευθεριότητα,εγκρά-

τεια,μεγαλοψυχία…)=επιθυμητικόν=το μέρος της ψυχής που μετέχει και στο καθαρά λογικό μέρος και στο άλογον μέρος.

-υπάρχει και το <άλογον>μέρος της ψυχής που αφορά στη διατροφή και την αύξηση του ανθρώπινου οργανισμού,δεν έχει επομένως σχέση με την αρετή.

3.διανοητική αρετή=για να καλλιεργηθεί η διάνοια, η σοφία και η σύνεση πρέπει να ακολουθηθεί μια μακροχρόνια διδακτική διαδικασία. Χρειάζεται για τη γέννηση, καλλιέργεια, αύξησή της τη συστηματική διδασκαλία και απαιτεί και πείρα σε βάθος χρόνου,για να γίνει κτήμα εκείνου που τη διδάσκεται. Και άλλοι λόγοι χρειάζονται βέβαια, αλλά δεν αναφέρονται,μόνο θίγεται το θέμα(το πλεῖον). Μπορούμε να εικάσουμε τη δεκτικότητα του μαθητή, την ικανότητά του, τη συνέπειά του ως προς την παρακολούθηση της διδασκαλίας. Ευθύνη φέρει, δηλαδή, και το ίδιο το άτομο. Την κύρια ευθύνη, βέβαια, την έχουν οι δάσκαλοι  και ο φορέας της εκπαίδευσης.

=για μεθοδολογικούς λόγους γίνεται η αναφορά στη διανοητική αρετή, ώστε να φανεί η προέλευση του κάθε είδους της αρετής.

4.Η ηθική αρετή=οφείλεται στον εθισμό

=χρησιμοποιεί την ετυμολογική συγγένεια που έχει η λέξη ηθική με τη λέξη έθος και σημαίνει συνήθεια,εθισμό,τρόπο συμπεριφοράς που παρατηρείται συχνά και κατ΄επανάληψη.Οι λέξεις έτσι για τον Αριστοτέλη δεν είναι απλοί ήχοι,αλλά σχετίζονται όχι μόνο μεταξύ τους, αλλά και με τα πράγματα που δηλώνουν.

=αποτέλεσμα συνήθειας και επανάληψης είναι οι ηθικές αρετές και για την απόκτησή τους βασικό ρόλο παίζει ο εθισμός και την ευθύνη για την απόκτησή τους  την έχει ο ίδιος ο μαθητής και όχι ο δάσκαλος, σε αντιδιαστολή με τις διανοητικές αρετές, όπου ο δάσκαλος έχει τον πρωταγωνιστιό ρόλο.

• Με το να συνηθίζει να εθίζεται ένας άνθρωπος σε γενναίες πράξεις κλπ., γίνεται δίκαιος, γενναίος κλπ

=Πρώτος ο Αριστοτέλης μιλάει για ηθικές αρετές και ηθικούς λόγους,για προτάσεις ηθικές και ηθικές θεωρίες.

=Ο Κικέρων ονόμασε την ηθική φιλοσοφία philosophiam moralem.΄Ομοια χρησιμοποίησαν τον όρο ο Σενέκας,ο Κοϊντιλιανός και άλλοι.

- Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι δεν είναι φύσει οι ηθικές αρετές κι έτσι αντιπαρέρχεται την αριστοκρατική αντίληψη, σύμφωνα με την οποία η αρετή είναι δώρο της φύσης, σύμφωνα με την οποία μόνο οι άριστοι, οι ευγενείς ήταν κάτοχοι της αρετής. Όμηρος και Τυρταίος ήδη κάνουν λόγο για την εκ φύσεως αρετή, η οποία είναι κληρονομική. Και ο Πλάτωνας βέβαια διατύπωσε παρόμοιες θέσεις με τον Αριστοτέλη. Προβάλλει και αυτός τη συνήθεια και πιστεύει ότι ο άνθρωπος μπορεί να αποκτήσει κάποια ψυχικά χαρακτηριστικά ήδη από τα πρώτα στάδια της ανάπτυξής του.

5.Οὐθέν γάρ τῶν φύσει…ἄν ἐθισθείη=καμιά ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας φύσει,αφού σε κανένα ον δεν μπορούν να αλλάξουν με εθισμό τα φυσικά του χαρακτηριστικά.

=Οι άνθρωποι είναι προικισμένοι από τη φύση με την ικανότητα να δεχτούν τις ηθικές αρετές και να φτάσουν στην τελείωση με την άσκηση. Τονίζεται ο δυνάμει χαρακτήρας των ηθικών αρετών

=Σε παραδείγματα στηρίζει τη συλλογιστική του πορεία ο Αριστοτέλης και αυτή είναι επαγωγική.Πρώτη χρήση της κάνει ο Σωκράτης,κάτι που και ο Αριστοτέλης το γνωρίζει<δύο ἐστίν ἃ τις ἄν ἀποδοίη Σωκράτει δικαίως,τοὺς τ' ἐπακτικούς λόγους καὶ τὸ ὁρίζεσθαι καθόλου>(Μετά τα φυσικά,Γ,4,1078b27).Την επαγωγή αξιοποίησε ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης την εφάρμοσε σε επιστημονική έρευνα.

6.Οὒτ’ἄρα φύσει…διά τοῦ ἔθους:ο άνθρωπος δεν κατέχει φύσει την ηθική αρετή,όμως έχει «δυνάμει» την ικανότητα να την προσεγγίσει και να φθάσει στην τελείωση.΄Ετσι και με την ολοκλήρωσή του καταλήγει στο σκοπό της ύπαρξής του.=Τελολογική κατεύθυνση της σκέψης του Αριστοτέλη.Οι ηθικές αρετές είναι για τον Αριστοτέλη το μέσο με το οποίο ο άνθρωπος πετυχαίνει την τελειοποίησή του,ξεπερνά την κατάσταση της βαρβαρότητας,διαμορφώνει τον εαυτό του και τις ιδιότητες του χαρακτήρα του.Οι αρετές είναι προσωπική του κατάκτηση,δε χαρίζονται από τη φύση ούτε κληρονομούνται από τους προγόνους.

• Ωστόσο η άσκηση της αρετής είναι φυσική δυνατότητα.Μπορεί να αλλάξει ο άνθρωπος τη συμπεριφορά του,η φύση όμως δεν μπορεί να αλλάξει τους νόμους της.

·         Αντίθεση με την παλιά αριστοκρατική αντίληψη

·         Η θέση του Αριστοτέλη ότι η αρετή δεν είναι έμφυτη, αλλά είναι αποτέλεσμα συνήθειας, έρχεται σε αντίθεση με την παλιά αριστοκρατική αντίληψη. Σύμφωνα μ’ αυτή, η αρετή είναι δώρο της φύσης ή των θεών, το οποίο τελεσίδικα δίνεται ή δεν δίνεται στον άνθρωπο τη στιγμή της γέννησής του και είναι προνόμιο των ευγενών («τῶν ἀρίστων»). Φυσικά, κληροδοτείται και στους απογόνους τους, αλλά δεν δίνεται στους πολλούς. Την άποψη αυτή τη συναντάμε σε πολλούς ποιητές (στον Όμηρο, τον Τυρταίο, τον Θέογνη, τον Πίνδαρο). Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια της Αντιγόνης προς την Ισμήνη στο έργο Αντιγόνη του Σοφοκλή: «δείξεις τάχα εἴτε εὐγενὴς πέφυκας, εἴτ’ ἐσθλῶν κακή». Επίσης, ο Ξενοφώντας στο έργο του Ἀγησίλαος αποδίδει την αρετή του Αγησιλάου στην ευγενική του καταγωγή.

·         Προς το τέλος των Ηθικών Νικομαχείων  (1179b 20 κ.εξ.)ο Αριστοτέλης μιλώντας για το πόσο δύσκολο είναι να εγκαθιδρυθεί ἦθος εὐγενὲς και ὡς ἀληθὲς φιλόκαλον στις ψυχές των νέων, οι οποίοι «πάθει  ζῶντες τὰς ἡδονὰς διώκουσι καὶ δι’ ὧν αὗται ἔσονται, φεύγουσι δὲ τὰς ἀντικειμένας λύπας» τονίζει τη σημασία που έχει να «καλλιεργηθεί» τοῖς ἔθεσι, άρα με σύστημα και υπομονή η ψυχή του νέου, όπως καλλιεργείται η γη, «που θα θρέψει τον σπόρο».

·         Από τα παραπάνω προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος. Εξαρτάται μάλιστα σε απόλυτο βαθμό από αυτόν αν θα φτάσει στον στόχο του, αν θα αποκτήσει ήθος «εὐγενὲς καὶ φιλόκαλον».

·         Ηθικά Νικομάχεια, 1179b20-30: «…γίνεσθαι δ' ἀγαθοὺς οἴονται οἳ μὲν φύσει οἳ δ' ἔθει οἳ δὲ διδαχῇ. τὸ μὲν οὖν τῆς φύσεως δῆλον ὡς οὐκ ἐφ' ἡμῖν ὑπάρχει, ἀλλὰ διά τινας θείας αἰτίας τοῖς ὡς ἀληθῶς εὐτυχέσιν ὑπάρχει· ὁ δὲ λόγος καὶ ἡ διδαχὴ μή ποτ' οὐκ ἐν ἅπασιν ἰσχύει, ἀλλὰ δεῖ προδιειργάσθαι τοῖς [25] ἔθεσι τὴν τοῦ ἀκροατοῦ ψυχὴν πρὸς τὸ καλῶς χαίρειν καὶ μισεῖν, ὥσπερ γῆν τὴν θρέψουσαν τὸ σπέρμα…»

·         Ομήρου Οδύσσεια, χ 347-348: «αὐτοδίδακτος δ’ εἰμί, θεὸς δέ μοι ἐν φρεσὶν  οἴμας/παντοίας ἐνέφυσεν»: μόνος μου τα έμαθα. Μου έβαλε διάφορα τραγούδια κάποιος θεός στο μυαλό

·         Μιλάει ο Φήμιος και ζητά έλεος από τον Οδυσσέα πεσμένος στα γόνατα την ώρα της μνηστηροφονίας

·         Υποδηλώνεται η παλιά ελληνική αντίληψη πως την ικανότητα που έχει κάποιος τη χρωστάει σε κάποιο θεό, όχι στη μάθηση

·         9ος Ολυμπιόνικος, Πϊνδαρος, στ. 100 κ.εξ.: Τὸ δὲ φυᾷ κράτιστον ἅπαν πολλοὶ δὲ διδακταῖς/ ἀνθρώπων ἀρεταῖς κλέος/ὤρουσαν ἀρέσθαι»= πάνω από όλα  το προίκισμα στέκει/που έχει η φύση του ανθρώπου δοσμένο/και πολλοί με αξιοσύνες/ μαθητές να κερδίσουν τη δόξα/μωραξιώσαν( Π. Λεκατσάς)

·         Παλιά αριστοκρατική αντίληψη= άξιος όποιος έχει φυήν, φορέας δώρου της φύσης= του θεού

Συνοδευτικά

1.Κατά τον Αριστοτέλη η ψυχή αποτελείται από το άλογο και έλλογο μέρος της:

                                                  

Ψυχή®άλογο®κυρίως άλογο(οὐδαμῶς κοινωνεῖ λόγου)

                            ®επιθυμητικό,ορεκτικό(μετέχει κάπως τοῦ λόγου)

         ®έλλογο®κυρίως έλλογο=διανοητικές αρετές

                          ®τὸ ὣσπερ του πατρός ακουστικόν τι=μετέχει στο

                               επιθυμητικό  και ορεκτικό=ηθικές αρετές

                          

   Ο Αριστοτέλης μεταθέτει την ηθική από τη θεωρία στην πράξη.Η επανάληψη μιας πράξης αποτελεί άσκηση που εδραιώνει την ηθική αρετή.Η ηθική αρετή είναι επίπονη κατάκτηση,δεν είναι έμφυτη.Διαφοροποιείται από τον Πλάτωνα και θεωρεί ως άκρον αγαθόν,αληθινή ευδαιμονία του ανθρώπου,την ανθρώπινη τελείωση,που έχει βάση το λόγο.Ο Πλάτων υποστηρίζει μια ασκητική ηθική,ζητά περιορισμό της σωματικής ηδονής και αποχή από υλικές απολαύσεις,ώστε με τη μελέτη να αναχθεί στην ιδέα και να εξομοιωθεί με τους θεούς(Πολιτεία 518 d).Ο Αριστοτέλης εισάγει την ηθική του μέτρου,αν και δε χρησιμοποιεί τη λέξη μέτρο,αλλά μεσότητα,μέσον.

2.Διανοητικές αρετές:

-Σοφία=θεωρητική σοφία,αποτελεί επιστημονική γνώση και ενορατική σύλληψη των όντων που βρίσκονται στην υπέρτατη αξιολογική βαθμίδα,πβ.Ηθ.Νικ.1141b12: «ἐπιστήμη καὶ νοῦς τῶν τιμιωτάτων τῇ φύσει».

-φρόνηση=συνάπτεται άμεσα με τις ηθικές αρχές.Είναι πρακτική σοφία.Πρόκειται για σταθερή ποιότητα,έξη που σχετίζεται με την αλήθεια και επιτρέπει την έλλογη επίδοση σε πράξεις αγαθές ή κακές για τον άνθρωπο,πβ.Ηθ.Νικ.1140b5-8:Ἓξις ἀληθής μετά λόγου πρακτικοῦ περί τὰ ανθρώπῳ ἀγαθά καὶ κακά.

3.Προφανές,κατά το φιλόσοφο,είναι ότι η αρετή δεν υπάρχει στον άνθρωπο φύσει,διότι τότε ο άνθρωπος δε θα ήταν ποτέ δυνατόν να περιπέσει σε κατάσταση αμετρίας και ακολασίας,διότι οι φυσικές ιδιότητες δε μεταβάλλονται με τη συνήθεια.

4.Η αρετή δεν είναι κάτι το αμετάκλητο,που επιβάλλεται στον άνθρωπο αρχής εξαρχής,αλλά μια ανοιχτή δυνατότητα,που μπορεί αυτός να αξιοποιήσει,ένας αγώνας στον οποίο καλείται να αποδυθεί.Οπότε και τα ην ευθύνη της έκβασης την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος.

5.Ο Αριστοτέλης στηρίζει τις θεωρητικές του θέσεις στην επαγωγή.Τα παραδείγματα του λίθου και του πυρός επιβεβαιώνουν ότι κανένα από τα όντα δεν μπορεί να αποκτήσει συνήθειες αντίθετες από τη φύση του.Η χρήση της επαγωγής αποδεικνύει και τον πρακτικό χαρακτήρα της φιλοσοφικής σκέψης του Αριστοτέλη.Πβ.για ορισμό:Τοπικά,Α 12,105a13 «ἐπαγωγή ἡ ἀπό τῶν καθ΄ἓκαστον ἐπί τὸ καθόλου ἔφοδος,οἷον εἰ ἔστι κυβερνήτης ὁ ἐπιστάμενος κράτιστος καὶ ἡνίοχος,καὶ ὃλως ἐστίν ὁ ἐπιστάμενος περί ἓκαστον ἂριστος».

6.

                            Οι διανοητικές αρετές κερδίζονται με τη διδασκαλία, στην οποία οφείλουν την πρώτη εμφάνιση και την περαιτέρω ανάπτυξή τους. Αλλά η διδασκα­λία μπορεί να αποβεί εποικοδομητική μόνο εφόσον η θεωρητική έκθεση των θεμάτων υποστηρίζεται από την άμεση επαφή του μανθάνοντος με συγκεκριμένες καταστάσεις, προκειμένου να γνωρίσει το κοινωνικό και το φυσικό περιβάλλον στο οποίο ζει, να ελέγξει το κύρος του περιεχομένου της διδασκαλίας και να εμπεδώσει γνωστικά το περιεχόμενο αυτό. Αυτά ό­λα, βέβαια, δε συντελούνται από τη μια μέρα στην άλλη, αλλά προϋποθέ­τουν παρατεταμένη μαθητεία. Εύκολα, επομένως, αντιλαμβάνεται κανείς για ποιο λόγο η διανοητική αρετή απαιτεί ταυτόχρονα εμπειρία και χρόνο.

                Η ηθική αρετή, από το άλλο μέρος, προκύπτει από τη συνήθεια, από το έθος.O Αριστοτέλης εδώ ακολουθεί σχεδόν κατά γράμμα το διδάσκαλό του Πλάτωνα. Όπως εκείνος, στους Νόμους(VII 792 e), είχε αποφανθεί ότι το ήθος δημιουργείται στην πολύ μικρή ηλικία του ανθρώπου από το έθος, δηλα­δή τη συνήθεια «ἐμφύεται πᾶσι τότε τὸ ἦθος διά τὸ ἔθος»), έτσι και ο Α­ριστοτέλης υποστηρίζει ότι η ηθική γεννιέται από το έθος. Και μάλιστα, για να φανεί περισσότερο πειστικός, καταφεύγει σε ένα λογοπαίγνιο, επι­σημαίνοντας ότι ακόμη και η λέξη «ηθική» προέρχεται από τη λέξη «έ­θος», αφού άλλωστε η μεταξύ τους διαφορά είναι μικρή (έθος-ήθος). Προς το τέλος των Ηθικών Νικομαχείων μιλώντας για το πόσο δύσκολο είναι να εγκαθιδρυθεί ἦθος εὐγενὲς και ὡς ἀληθὲς φιλόκαλον στις ψυχές των νέων, τονίζει τη σημασία που έχει να «καλλιεργηθεί» τοῖς ἔθεσι, άρα με σύστημα και υπομονή η ψυχή του νέου, όπως καλλιεργείται η γη, «που θα θρέψει τον σπόρο».Από τα παραπάνω προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος. Εξαρτάται μάλιστα σε απόλυτο βαθμό από αυτόν αν θα φτάσει στον στόχο του, αν θα αποκτήσει ήθος «εὐγενὲς καὶ φιλόκαλον».

7.   «ἐξ οὗ καὶ δῆλον ὃτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγί­νεται»:

Προκείμενες

• Τα πράγματα που από τη φύση τους συμπεριφέρονται με έναν ορι­σμένο τρόπο, κανείς δεν μπορεί να τα κάνει να συμπεριφέρονται με άλλον τρόπο, όσο κι αν προσπαθεί να το πετύχει επαναλαμβάνοντας υπομονετικά κάποια πράξη αντίθετη προς τη φύση του.
• Η ηθική αρετή γεννιέται στον άνθρωπο με τον εθισμό, τη συνήθεια και την άσκηση σε ένα συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς.

Συμπέρασμα:

Αφού λοιπόν η ηθική αρετή γεννιέται στον άνθρωπο με τον εθισμό, κάτι που δεν μπορεί να συμβεί σε όσα από τη φύση τους έχουν ένα συγκεκρι­μένο τρόπο συμπεριφοράς, είναι φανερό πως καμιά ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως.  Η κατάκτησή τους όμως δεν είναι και έξω από τη φύση του ανθρώπου(παρά φύσιν). Με την επανάληψη και την άσκηση ο άνθρωπος είναι δυνατόν να ολοκληρώνεται και να φθάνει στην τελείωση.(Η ιδέα του τέλους έχει κυρίαρχη θέση στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη)

• Η λέξη «ἠθικὴ» συνδέεται ετυμολογικά και σημασιολογικά με τη λέξη «ἔθος».
• «Ἔθος» είναι ο εθισμός, η συνήθεια που προέρχεται από την επανάληψη.
• Αφού, λοιπόν, η «ἠθικὴ» συνδέεται σημασιολογικά με το «ἔθος», αυτό σημαίνει ότι η ηθική, δηλαδή οι ηθικές αρετές, σχετίζονται με τον εθισμό, τη συνήθεια που προέρχεται από την επανάληψη μιας ηθικής ενέργειας.
• Ό,τι, όμως, σχετίζεται με τον εθισμό, τη συνήθεια και την επανάληψη είναι επίκτητο χαρακτηριστικό.
• Άρα, οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως (αποδεικτέα θέση: «οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται»).

8.

                                                       Αρετές

                                                            |

                                  _________________________________

                                  |                                                          |

                         διανοητικές                                                 ηθικές

                                  |                                                          |

              ______________________                          _________________

              |                                    |                           |                             |

       θεωρητικές                     πρακτικές          ελευθεριότης             σωφροσύνη

              |                                   |

          σκοπός:                       σκοπός:

     γνώση της αλήθειας       αλήθεια και επιθυμία

              |                                   |

________________            ________________

|             |            |            |                            |

επι-       νους      σοφία      τέχνη                    φρόνηση

στήμη

Γενετικός ορισμός της διανοητικής και ηθικής αρετής

Κυρίαρχη έννοια στο δεύτερο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων είναι η αρετή. Στην αρχαία ελληνική σήμαινε την ικανότητα, την υπεροχή, την ανωτερότητα, την τελειότητα των ανδρών, την ευγενική καταγωγή, προτέρημα, αξιότητα, πλεονέκτημα, ευψυχία, ανδρεία, δύναμη, πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα, ψυχικό μεγαλείο, αγνότητα ψυχής, τα χαρίσματα εν γένει του ανθρώπου, ιδιότητα. Έτσι, μιλάμε για την αρετή του πολεμιστή, του ρήτορα, του αλόγου, του ματιού (όλα αυτά θα αναφερθούν από τον Αριστοτέλη σε επόμενες ενότητες). Δεν είχε, επομένως, καθαρά ηθικό περιεχόμενο, όπως σήμερα, γι’ αυτό και στο κείμενο προσδιορίζεται από τα επίθετα διανοητική και ηθική.
Η πορεία της σκέψης του Αριστοτέλη στο συγκεκριμένο απόσπασμα έχει ως αφετηρία προηγούμενη θέση του σχετικά με τα είδη της αρετής. Η πληροφορία ότι η αρετή διαιρείται σε διανοητική και ηθική υποτάσσεται στην κύρια ιδέα του αποσπάσματος που αναφέρεται στον γενετικό ορισμό* της ηθικής αρετής. Άλλωστε η λογική υπόταξη προκύπτει και από τη συντακτική υπόταξη, καθώς η μετοχή «Διττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης» είναι αιτιολογική και γενική απόλυτη. Ο Αριστοτέλης προκρίνει την απόδοση των γενετικών γνωρισμάτων προκειμένου να ορίσει τα δύο είδη της αρετής. Έτσι ορίζει τα δύο είδη της αρετής με βάση τον τρόπο, με τον οποίο παράγονται και αναπτύσσονται.
Αρετές

είδη	Διανοητικές επιστήμη, νους, σοφία, τέχνη και φρόνηση	Ηθικές ανδρεία, σωφροσύνη, δικαιοσύνη κ.ά.
Μέρος της ψυχής στο οποίο αντιστοιχούν	Το «λόγον ἔχον»	«ἐπιθυμητικόν» Το μετέχον και στο «λόγον ἔχον» και στο «ἄλογον» μέρος της ψυχής
Το χαρακτηριστικό τους γνώρισμα	μεταδόσιμες Έχουν γένεσιν και αύξησιν	επίκτητες Προϋποθέτουν τη φυσική προδιάθεση του ανθρώπου να τις δεχτεί
Τρόπος απόκτησης	διδασκαλία (Εμπειρία και χρόνος) Κυρίαρχος ο ρόλος του δασκάλου	ἔθος / το ἐθίζειν Κυρίαρχος ο ρόλος του μαθητή

*(Οι ορισμοί ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο ορίζεται η οριστέα έννοια χωρίζονται σε αναλυτικούς, δηλ. παρουσιάζονται τα γνωρίσματα που συνιστούν την ουσία της έννοιας, και σε γενετικούς ή συνθετικούς, δηλαδή περιγράφεται η διαδικασία γένεσης της οριστέας έννοιας από τα αναγκαία και ουσιώδη συστατικά της μέρη. Επίσης ανάλογα με το περιεχόμενό τους σε γραμματικούς / ετυμολογικούς, όταν δηλαδή η προσέγγιση της οριστέας έννοιας γίνεται με αξιοποίηση των γραμματικών / ετυμολογικών γνωρισμάτων της, και σε πραγματικούς, όταν η προσέγγιση γίνεται με αναφορά στα γνωρίσματα του αντικειμένου του ίδιου στο οποίο αναφέρεται η οριστέα έννοια. Στην ενότητα που εξετάζουμε αξιοποιούνται ο γενετικός / πραγματικός και ο γραμματικός / ετυμολογικός ορισμός).

«ὅθεν καὶ τοὔνομα ἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους.»

      Συχνά οι αρχαίοι Έλληνες επιχειρούσαν να ετυμολογήσουν τις λέξεις τους, να βρουν δηλαδή την αρχική τους σημασία, επειδή πίστευαν ότι οι λεκτικές σχέσεις αποδίδουν πραγματικές σχέσεις των σημαινομένων, αντίληψη αποδεκτή και από τη σύγχρονη Γλωσσολογία. Το ίδιο έγινε πολλές φορές και με τον Αριστοτέλη, που έχοντας πάθος με την ανακάλυψη των πραγματικών σημασιών των λέξεων και πιστεύοντας ότι είναι σε θέση να τις ανακαλύψει, επιχειρούσε μέσα από την ετυμολογική συγγένεια δύο εννοιών να βρει τη σημασιολογική τους συγγένεια. Ο Αριστοτέλης πίστευε στην ταυτότητα «λέγεσθαι = εἷναι». Αυτό θα πει ότι ο Αριστοτέλης έδινε οντολογικό περιεχόμενο στις λέξεις, πίστευε δηλαδή πως ένα πράγμα «υπάρχει» ή «είναι έτσι», αφού η γλώσσα το εμφανίζει ως «υπάρχον» ή ως «τέτοιας λογής». Με απλά λόγια τα πράγματα είναι ακριβώς έτσι όπως τα δηλώνουν οι λέξεις. Ο Αριστοτέλης αρχίζει τη διερεύνηση της έννοιας «ηθική» συνδέοντάς την ετυμολογικά με τη λέξη «ἔθος». Ο ετυμολογικός συσχετισμός των λέξεων «ἦθος» και «ἔθος» είναι σωστός, καθώς το «ἦθος» είναι ο εκτεταμένος τύπος του όρου «ἔθος» (J.B.Hofmann, Ετυμολογικόν Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής). Οι δύο όροι συμπίπτουν και σημασιολογικά και μάλιστα με σχέση αιτίου - αποτελέσματος, γιατί το «ἔθος» (= συνήθεια, έθιμο) ως αίτιο οδηγεί στο «ἦθος» (= ο χαρακτήρας) που προκύπτει ως αποτέλεσμα. Ο χαρακτήρας του ανθρώπου και τα ποιοτικά γνωρίσματά του διαμορφώνονται με τη συνειδητή επανάληψη των ίδιων ενεργειών, με αποτέλεσμα να γίνονται αναπόσπαστο στοιχείο της προσωπικότητάς του. Άλλωστε στην αρχαία ελληνική γλώσσα είχε γίνει ήδη η διάκριση των εννοιών «ἔθος» και «ἦθος». Κατά λογική συνέπεια και ο φιλοσοφικός όρος «ἠθικὴ» παραπέμπει στη μελέτη των ηθών, των αντιλήψεων, των ατομικών και συλλογικών μορφών συμπεριφοράς και των ατομικών και κοινωνικών στάσεων

2. Τα παραδείγματα του Αριστοτέλη

Προκειμένου να στηρίξει ο Αριστοτέλης τη θέση του, ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως («οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται»), θα χρησιμοποιήσει δύο γνωστά παραδείγματα παρμένα από τον χώρο της φύσης: την πέτρα και τη φωτιά. Η πέτρα πάντοτε θα κινείται με πορεία προς τα κάτω, διότι υπακούει στον φυσικό νόμο της βαρύτητας, που είναι σταθερός και αμετάβλητος. Η φωτιά πάντοτε θα έχει πορεία προς τα πάνω λόγω της φυσικής ιδιότητας των θερμών αερίων, που επίσης είναι σταθερή και δεν μεταβάλλεται. Άρα, από τα παραπάνω προκύπτει ότι οι φυσικοί νόμοι δεν μεταβάλλονται, όσο κι αν προσπαθήσει κάποιος. Επομένως, εφόσον οι ηθικές αρετές μεταβάλλονται και δεν μένουν σταθερές, όπως τα πράγματα που γεννιούνται με μια ιδιότητα εκ φύσεως, αποδεικνύεται ότι δεν είναι έμφυτες. Έτσι, ο Αριστοτέλης καταφέρνει να αποδείξει τη θέση του μέσα από έναν επαγωγικό συλλογισμό. Και τα δύο παραδείγματα, που ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί επαγωγικά για να συναγάγει γενικό και καθολικό συμπέρασμα, ανήκουν στα απλά δεδομένα της εμπειρίας. Δεν θα ήταν υπερβολή να λέγαμε πως κανένας άλλος φιλόσοφος δεν έκανε τα απλά δεδομένα της εμπειρίας, της καθημερινής ζωής, αφετηρία για τη σκέψη του στον βαθμό που το έκανε ο Αριστοτέλης. Σωστά ειπώθηκε ότι η φιλοσοφία του περί τέλους, π.χ., είναι στην πραγματικότητα «θεμελιωμένη πάνω στο εμπειρικό δεδομένο ότι από βελανίδι γεννιέται μια βελανιδιά», ή ότι «η πολιτική του θεωρία αναπτύχθηκε από τους διαλογισμούς του σχετικά με τη ζωή μέσα στο πλαίσιο ενός νοικοκυριού». Πραγματικά, «συχνά ένα μόνο εμπειρικό δεδομένο μπορεί να είναι για αυτόν ικανοποιητική βάση για να προχωρήσει σε μια θεωρία με συνέπειες μεγάλης σημασίας». Δεν ήταν, στα αλήθεια, αυτό το αμείωτο ενδιαφέρον του για τα απλά πράγματα της καθημερινής ζωής που έκανε τον Αριστοτέλη – επαναστατικά πρώτον – μελετητή του κόσμου των ζώων και των φυτών;

Γενικό συμπέρασμα

«Οὔτ’ ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί, ἀλλὰ πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς, τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθους.»Το κείμενο ολοκληρώνεται με γενικό συμπέρασμα που μοιάζει, αλλά δεν είναι, αντιφατικό, ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, αλλά ούτε και αντίθετα προς αυτή. Ο Αριστοτέλης εννοεί ότι οι ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτες, ούτε όμως και αντίθετες με τη φύση, αλλά ο άνθρωπος έχει «δυνάμει», από τη φύση του (πεφυκόσι), την προδιάθεση να δεχτεί την αρετή, ωστόσο γίνεται τέλειος (τελειουμένοις) με τον εθισμό του σε αυτή. Κατά τον φιλόσοφο, η άσκηση της αρετής είναι δυνατότητα (πεφυκόσι) και όχι χαρακτηριστικό, δοσμένη στον άνθρωπο από τη φύση. Επομένως, ο ίδιος είναι ο μόνος υπεύθυνος για το αν θα φτάσει στην αρετή βελτιώνοντας αδιάλειπτα τη συμπεριφορά του, διαμορφώνοντας τον χαρακτήρα του, το ήθος του. Η δυνατότητα που του δίνει η φύση μπορεί να γίνει πραγματικότητα, μόνο αν ο άνθρωπος το επιλέξει και το επιδιώξει με προσωπικό αγώνα και άσκηση. Έτσι ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η κατάκτηση της ηθικής αρετής από τον άνθρωπο εξαρτάται από την προαίρεση, την προσωπική επιλογή του. Ακόμη, με τη λέξη «τελειουμένοις» ο Αριστοτέλης μας παραπέμπει σ’ έναν χαρακτηριστικό όρο της φιλοσοφίας του, το «τέλος», που σημαίνει την ολοκλήρωση, την επίτευξη του ύψιστου σκοπού. Θεωρεί, δηλαδή, τις ηθικές αρετές το μέσο, με το οποίο ο άνθρωπος θα φτάσει στην ολοκλήρωσή του, στο ξεπέρασμα της ζωώδους φύσης του και στην κατάκτηση της ευδαιμονίας. Επιπλέον, η παρατακτική, αντιθετική σύνδεση των μετοχών «πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς, τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθους» προετοιμάζει την αναφορά στο χαρακτηριστικό ζεύγος των αριστοτελικών εννοιών «δυνάμει και ἐνεργείᾳ» οι οποίες αναφέρονται στην επόμενη ενότητα (2^η ενότητα). Ο άνθρωπος έχει τη φυσική προδιάθεση να δεχθεί τις ηθικές αρετές (πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς = δυνάμει κατάσταση), αλλά η τελειοποίησή του σε αυτές θα γίνει με τον εθισμό (τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθους = ἐνεργείᾳ κατάσταση) και εφόσον βέβαια το έχει επιλέξει.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ-ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

1^η. «ἡ μὲν διανοητικὴ … ἐξ ἔθους περιγίνεται»: αν αυτός είναι ο χαρακτήρας των διανοητικών και των ηθικών αρετών, ποιος έχει την κύρια ευθύνη για τη μετάδοση των πρώτων και ποιος για την απόκτηση των δεύτερων; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 157)

Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης

Ο Αριστοτέλης στο κείμενο αυτό μας κάνει λόγο για τις διανοητικές και ηθικές αρετές, καθώς και για τον διαφορετικό τρόπο με τον οποίο κατακτάται η καθεμιά. Έτσι, οι παράγοντες που συμβάλλουν στη γένεση και την επαύξηση των διανοητικών αρετών είναι κατά κύριο λόγο η διδασκαλία, η οποία απαιτεί εμπειρία και χρόνο. Η φράση «τὸ πλεῖον» (= κατά κύριο λόγο) υποδηλώνει την ύπαρξη κι άλλων παραγόντων που δεν αναφέρονται στο κείμενο. Την κύρια, λοιπόν, ευθύνη για τη μετάδοσή τους (πέρα από άλλους παράγοντες και το ίδιο το άτομο) την έχει ο δάσκαλος. Από την άλλη η κατάκτηση των ηθικών αρετών οφείλεται στον εθισμό («ἔθος»), δηλαδή στη συνήθεια που δημιουργείται με την επανάληψη μιας ενέργειας. Μάλιστα, ο Αριστοτέλης, για να στηρίξει αυτή του την άποψη, συνδέει ετυμολογικά τη λέξη «ἠθική», όρο τον οποίο δημιούργησε ο ίδιος, με τη λέξη «ἔθος». Ο ετυμολογικός συσχετισμός των λέξεων «ἦθος» και «ἔθος» είναι σωστός, καθώς το «ἦθος» είναι ο εκτεταμένος τύπος του όρου «ἔθος» (J.B.Hofmann, Ετυμολογικόν Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής). Οι δύο όροι συμπίπτουν και σημασιολογικά και μάλιστα με σχέση αιτίου - αποτελέσματος, γιατί το «ἔθος» (= συνήθεια, έθιμο) ως αίτιο οδηγεί στο «ἦθος» (= ο χαρακτήρας) που προκύπτει ως αποτέλεσμα. Ο χαρακτήρας του ανθρώπου και τα ποιοτικά γνωρίσματά του διαμορφώνονται με τη συνειδητή επανάληψη των ίδιων ενεργειών, με αποτέλεσμα να γίνονται αναπόσπαστο στοιχείο της προσωπικότητάς του. Άλλωστε στην αρχαία ελληνική γλώσσα είχε γίνει ήδη η διάκριση των εννοιών «ἔθος» και «ἦθος». Κατά λογική συνέπεια και ο φιλοσοφικός όρος «ἠθικὴ» παραπέμπει στη μελέτη των ηθών, των αντιλήψεων, των ατομικών και συλλογικών μορφών συμπεριφοράς και των ατομικών και κοινωνικών στάσεων σε μια συγκεκριμένη κοινωνία στον χρόνο και χώρο. Από την άποψη αυτή συνδέονται εννοιολογικά οι όροι «ἠθικὴ» και «ἔθος». Έτσι, καταλήγει ο Αριστοτέλης να μας πείσει ότι οι δύο λέξεις δεν συνδέονται μόνο ετυμολογικά, αλλά και σημασιολογικά. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος. Εξαρτάται μάλιστα σε απόλυτο βαθμό από αυτόν αν θα φτάσει στον στόχο του, αν θα αποκτήσει ήθος «εὐγενὲς καὶ φιλόκαλον». Και για να το κατορθώσει, πρέπει να καταβάλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα, να εθίσει την ψυχή του σε πράξεις ενάρετες, να την καλλιεργήσει «διὰ τοῦ ἔθους». Τέτοιες απόψεις υποστήριζε και ο Πλάτωνας (Νόμοι 792). Σοφός, λοιπόν, γίνεται κανείς κατά κύριο λόγο με τη βοήθεια του δασκάλου, ενώ αγαθός γίνεται με τη θέληση και την επιμονή του στην άσκηση της αρετής. Βέβαια, για να φτάσει στον στόχο του, πρέπει να καταβάλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα.

……………………………………………..
2^η. «ὅθεν καὶ τοὔνομα ἔσχηκε»: πρόσεξε ότι ο Αριστοτέλης κάνει εδώ ετυμολογία της λέξης ἠθικός. Κάνε ύστερα από αυτό κάποιες σκέψεις για τον τρόπο με τον οποίο ο Αριστοτέλης οδηγείται στην επισήμανση των (πραγματικών) σημασιών των λέξεων και σχολίασε τη σχέση που έχουν μέσα στη σκέψη του τα πράγματα με τις λέξεις που τα δηλώνουν.(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 157)

Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης

Συχνά οι αρχαίοι Έλληνες επιχειρούσαν να ετυμολογήσουν τις λέξεις τους, να βρουν δηλαδή την αρχική τους σημασία, επειδή πίστευαν ότι οι λεκτικές σχέσεις αποδίδουν πραγματικές σχέσεις των σημαινομένων, αντίληψη αποδεκτή και από τη σύγχρονη Γλωσσολογία. Το ίδιο έγινε πολλές φορές και με τον Αριστοτέλη, που έχοντας πάθος με την ανακάλυψη των πραγματικών σημασιών των λέξεων και πιστεύοντας ότι είναι σε θέση να τις ανακαλύψει, επιχειρούσε μέσα από την ετυμολογική συγγένεια δύο εννοιών να βρει τη σημασιολογική τους συγγένεια. Ο Αριστοτέλης πίστευε στην ταυτότητα «λέγεσθαι = εἷναι». Αυτό θα πει ότι ο Αριστοτέλης έδινε οντολογικό περιεχόμενο στις λέξεις, πίστευε δηλαδή πως ένα πράγμα «υπάρχει» ή «είναι έτσι», αφού η γλώσσα το εμφανίζει ως «υπάρχον» ή ως «τέτοιας λογής». Με απλά λόγια τα πράγματα είναι ακριβώς έτσι όπως τα δηλώνουν οι λέξεις.Ο Αριστοτέλης αρχίζει τη διερεύνηση της έννοιας «ηθική» συνδέοντάς την ετυμολογικά με τη λέξη «ἔθος». Ο ετυμολογικός συσχετισμός των λέξεων «ἦθος» και «ἔθος» είναι σωστός, καθώς το «ἦθος» είναι ο εκτεταμένος τύπος του όρου «ἔθος» (J.B.Hofmann, Ετυμολογικόν Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής). Οι δύο όροι συμπίπτουν και σημασιολογικά και μάλιστα με σχέση αιτίου - αποτελέσματος, γιατί το «ἔθος» (=συνήθεια, έθιμο) ως αίτιο οδηγεί στο «ἦθος» (=ο χαρακτήρας) που προκύπτει ως αποτέλεσμα. Ο χαρακτήρας του ανθρώπου και τα ποιοτικά γνωρίσματά του διαμορφώνονται με τη συνειδητή επανάληψη των ίδιων ενεργειών, με αποτέλεσμα να γίνονται αναπόσπαστο στοιχείο της προσωπικότητάς του. Άλλωστε στην αρχαία ελληνική γλώσσα είχε γίνει ήδη η διάκριση των εννοιών «ἔθος» και «ἦθος». Κατά λογική συνέπεια και ο φιλοσοφικός όρος «ἠθικὴ» παραπέμπει στη μελέτη των ηθών, των αντιλήψεων, των ατομικών και συλλογικών μορφών συμπεριφοράς και των ατομικών και κοινωνικών στάσεων σε μια συγκεκριμένη κοινωνία στον χρόνο και χώρο. Από την άποψη αυτή συνδέονται εννοιολογικά οι όροι «ἠθικὴ» και «ἔθος». Έτσι, καταλήγει ο Αριστοτέλης να μας πείσει ότι οι δύο λέξεις δεν συνδέονται μόνο ετυμολογικά, αλλά και σημασιολογικά.

…………………………………………………………………

Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α

Επιπλέον…

Πλάτων και Αριστοτέλης

Το ερώτημα «ποια σχέση υπάρχει ανάμεσα στη λέξη, το όνομα, και στο “πράγμα” που αυτή ονομάζει», είναι ένα από τα φλέγοντα θέματα στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία και στην αναζήτηση της γνώσης και της αλήθειας του κόσμου. Έτσι, δεν μπορούσε παρά να απασχολήσει και τους δυο μεγάλους στοχαστές της αρχαιότητας, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη.

Στο διάλογο του Πλάτωνα Κρατύλος, ο ιδεαλιστής φιλόσοφος αναζητά στη γλώσσα το μέσο προς τη βέβαιη γνώση, τη γνώση των ιδεών. Τα πρόσωπα που διαλέγονται είναι ο Κρατύλος και ο Σωκράτης. Ο μεν πρώτος θεωρεί δεδομένη και αναγκαία τη σχέση πράγματος - ονόματος, με την προϋπόθεση ότι το όνομα εκφράζει τα κοινά, ουσιώδη και σταθερά χαρακτηριστικά που κάνουν κάτι να είναι αυτό που είναι. Το όνομα δηλαδή συμπυκνώνει τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του πράγματος. Ωστόσο, στη συνέχεια οι δυο συνομιλητές βρίσκονται μπροστά σε αντιφάσεις που προκύπτουν από την αναζήτηση φυσικής ομοιότητας ονομάτων-πραγματικότητας. Έτσι, ο Πλάτωνας, δια στόματος Σωκράτη, δέχεται τελικά ότι τα ονόματα δεν οδηγούν στη γνώση της πραγματικότητας. Η αιτιακή σχέση πραγματικότητας- ονόματος χάνεται στη δίνη της γλωσσικής πολυμορφίας και αλλαγής. Η γλώσσα, λοιπόν, διαστρέφει μάλλον παρά αντανακλά την αληθινή φύση των πραγμάτων.

Γενικότερα, στον πλατωνικό ιδεαλισμό εκφράζεται δυσπιστία απέναντι στην αισθητήρια αντίληψη, τις ορμές, τις προσηλώσεις ή τις ιδιοτροπίες του σώματος. Στο μέτρο που ο άνθρωπος σκέφτεται και εξωτερικεύει με τη λαλιά τη σκέψη του, η γνώση που εκφράζει δεν μπορεί ποτέ να περιοριστεί σε μιαν απλή αντανάκλαση της γυμνής και ανεπεξέργαστης εμπειρίας. Με τον τρόπο αυτό θεμελιώνεται ο διάλογος  και η γλωσσική επικοινωνία ως ο αναγκαίος τρόπος άσκησης της φιλοσοφίας. Η επινόηση της φιλοσοφίας -με την αυστηρή έννοια του όρου φιλοσοφία- αποδίδεται στον Πλάτωνα ως ύφος πολιτισμικής έκφρασης, ως καθιερωμένο είδος μέσα στον παγκόσμιο πολιτισμό. Αυτό το είδος έχει τον Πλάτωνα ως επινοητή του και γι’ αυτό το λόγο, έκτοτε, κάθε φιλοσοφία που θέλει να είναι άξια του ονόματός της λίγο ή πολύ είναι πλατωνική.

Ο Αριστοτέλης, από την άλλη πλευρά, έχει μείνει στην ιστορία της φιλοσοφίας ως  τρανό παράδειγμα ελεύθερου και πρωτότυπου στοχαστή. Μαθητής του Πλάτωνα, στάθηκε άξιος συνεχιστής του προς την κατεύθυνση μιας πνευματικής εξέλιξης και μιας διαρκούς εμβάθυνσης. Δανείζεται από τον δάσκαλό του τη ρίζα του ιδεώδους του για τη σοφία και την επιστήμη, καθώς και την περίφημη φιλοσοφία των ιδεών. Ο Αριστοτέλης ξεκινά  ορίζοντας την επιστήμη ως την αληθινή και βέβαιη γνώση. Γι’ αυτόν η τάξη του κόσμου είναι ένα πρώτο δεδομένο, προφανές και αναγκαίο από μόνο του, που δεν έχει νόημα να ζητάμε το «γιατί» είναι έτσι, απλώς το αντιλαμβανόμαστε και το αναλύουμε.

Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο, δεν αναζητά καν σχέση ονομάτων-πραγματικότητας. Η ιδέα ότι η νόηση χρησιμοποιεί εικόνες της πραγματικότητας τις οποίες κατασκευάζει και όχι τα ίδια τα πράγματα, αποτελεί αντικειμενική αριστοτελική αλήθεια. Μεσολαβεί η ανθρώπινη διάνοια, ώστε οι λέξεις να γίνονται σύμβολα των εικόνων της νόησης, όχι των ίδιων των πραγμάτων, και τα ονόματα να αποκτούν νόημα. Με βάση αυτό, η αλήθεια και το ψεύδος  είναι ιδιότητες του λόγου, όχι των ονομάτων. Άλλωστε, τα ονόματα είναι πεπερασμένα, ενώ τα πράγματα απειράριθμα. Άρα δεν είναι δυνατή η αντιστοιχία ένα προς ένα. Επιπλέον, τα ονόματα έχουν νόημα ακόμα κι αν δεν αναφέρονται σε υπαρκτά πράγματα, αλλά σε αντικείμενα της σκέψης, όπως π.χ. η πλατωνική ιδέα.

3^η.  «ἐξ οὗ καὶ δῆλον ὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται»: διατύπωσε με δικά σου λόγια τον συλλογισμό με τον οποίο ο Αριστοτέλης οδηγήθηκε σ’ αυτό το συμπέρασμα. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 157)

Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης

Ο Αριστοτέλης συνάγει αποφατικό συμπέρασμα από την προηγούμενη ετυμολογική προσέγγιση του όρου «ηθική» και εισάγει τον όρο «φύσει» τον οποίο αποκλείει από γενετικό γνώρισμα της ηθικής αρετής. Η συλλογιστική πορεία που ακολούθησε ο Αριστοτέλης είναι η εξής:

·         Η λέξη «ἠθικὴ» συνδέεται ετυμολογικά και σημασιολογικά με τη λέξη «ἔθος».

·         «Ἔθος» είναι ο εθισμός, η συνήθεια που προέρχεται από την επανάληψη.

·         Αφού, λοιπόν, η «ἠθικὴ» συνδέεται σημασιολογικά με το «ἔθος», αυτό σημαίνει ότι η ηθική, δηλαδή οι ηθικές αρετές, σχετίζονται με τον εθισμό, τη συνήθεια που προέρχεται από την επανάληψη μιας ηθικής ενέργειας.

·         Ό,τι, όμως, σχετίζεται με τον εθισμό, τη συνήθεια και την επανάληψη είναι επίκτητο χαρακτηριστικό.

·         Άρα, οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως (αποδεικτέα θέση: «οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται»).

Αντίθεση με την παλιά αριστοκρατική αντίληψη Η θέση του Αριστοτέλη ότι η αρετή δεν είναι έμφυτη, αλλά είναι αποτέλεσμα συνήθειας, έρχεται σε αντίθεση με την παλιά αριστοκρατική αντίληψη. Σύμφωνα μ’ αυτή, η αρετή είναι δώρο της φύσης ή των θεών, το οποίο τελεσίδικα δίνεται ή δεν δίνεται στον άνθρωπο τη στιγμή της γέννησής του και είναι προνόμιο των ευγενών («τῶν ἀρίστων»). Φυσικά, κληροδοτείται και στους απογόνους τους, αλλά δεν δίνεται στους πολλούς. Την άποψη αυτή τη συναντάμε σε πολλούς ποιητές (στον Όμηρο, τον Τυρταίο, τον Θέογνη, τον Πίνδαρο). Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια της Αντιγόνης προς την Ισμήνη στο έργο Αντιγόνη του Σοφοκλή: «δείξεις τάχα εἴτε εὐγενὴς πέφυκας, εἴτ’ ἐσθλῶν κακή». Επίσης, ο Ξενοφώντας στο έργο του Ἀγησίλαος αποδίδει την αρετή του Αγησιλάου στην ευγενική του καταγωγή.

………………………………………………………

4^η. Ποια είδη αρετών διακρίνει ο Αριστοτέλης, σε ποια μέρη της ψυχής εντάσσονται και πώς κατακτάται η καθεμιά;

Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης

Ο Αριστοτέλης διακρίνει δύο είδη αρετών: τις διανοητικές και τις ηθικές. Οι διανοητικές αρετές (π.χ. σοφία, φρόνηση, σύνεση) σχετίζονται με τη λογική και ανήκουν, σύμφωνα με τον χωρισμό του Αριστοτέλη, στο καθαρά λογικό μέρος της ψυχής, το «λόγον ἔχον» μέρος. Παράγοντες που συμβάλλουν στη γένεση και την ανάπτυξή τους είναι κατά κύριο λόγο η διδασκαλία, η οποία απαιτεί εμπειρία και χρόνο. Η φράση κατά κύριο λόγο υποδηλώνει την ύπαρξη κι άλλων παραγόντων που δεν αναφέρονται στο κείμενο. Την κύρια, λοιπόν, ευθύνη για τη μετάδοσή τους (πέρα από άλλους παράγοντες και το ίδιο το άτομο) την έχει ο δάσκαλος.  Οι ηθικές αρετές (π.χ. η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη, η ανδρεία) ανήκουν, σύμφωνα με τον χωρισμό του Αριστοτέλη, στο «ἐπιθυμητικόν», στο μέρος, δηλαδή, της ψυχής που μετέχει και στο «λόγον ἔχον» και στο «ἄλογον» μέρος. Αυτές περιγράφουν τον χαρακτήρα του ανθρώπου. Η κατάκτησή τους οφείλεται στον εθισμό («ἔθος»), δηλαδή στη συνήθεια που δημιουργείται με την επανάληψη μιας ενέργειας. Μάλιστα, ο Αριστοτέλης, για να στηρίξει αυτή του την άποψη, συνδέει ετυμολογικά τη λέξη «ἠθική», όρο τον οποίο δημιούργησε ο ίδιος, με τη λέξη «ἔθος». Έτσι, καταλήγει να μας πείσει ότι οι δύο λέξεις δεν συνδέονται μόνο ετυμολογικά, αλλά και σημασιολογικά. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος. Εξαρτάται μάλιστα σε απόλυτο βαθμό από αυτόν αν θα φτάσει στον στόχο του, αν θα αποκτήσει ήθος «εὐγενὲς καὶ φιλόκαλον». Και για να το κατορθώσει, πρέπει να καταβάλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα, να εθίσει την ψυχή του σε πράξεις ενάρετες, να την καλλιεργήσει «διὰ τοῦ ἔθους». Τέτοιες απόψεις υποστήριζε και ο Πλάτωνας (Νόμοι 792). Σοφός, λοιπόν, γίνεται κανείς κατά κύριο λόγο με τη βοήθεια του δασκάλου, ενώ αγαθός γίνεται με τη θέληση και την επιμονή του στην άσκηση της αρετής. Βέβαια, για να φτάσει στον στόχο του, πρέπει να καταβάλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα.

………………………………………………………………
                 

5^η.  Τι προσπαθεί να αποδείξει ο Αριστοτέλης στο κείμενο αυτό και με τη χρήση ποιου τρόπου καταφέρνει να ενισχύσει τη θέση του;

Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης

Προκειμένου να στηρίξει ο Αριστοτέλης τη θέση του, ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως («οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται»), θα χρησιμοποιήσει δύο γνωστά παραδείγματα παρμένα από τον χώρο της φύσης: την πέτρα και τη φωτιά. Η πέτρα πάντοτε θα κινείται με πορεία προς τα κάτω, διότι υπακούει στον φυσικό νόμο της βαρύτητας, που είναι σταθερός και αμετάβλητος. Η φωτιά πάντοτε θα έχει πορεία προς τα πάνω λόγω της φυσικής ιδιότητας των θερμών αερίων, που επίσης είναι σταθερή και δεν μεταβάλλεται. Άρα, από τα παραπάνω προκύπτει ότι οι φυσικοί νόμοι δεν μεταβάλλονται, όσο κι αν προσπαθήσει κάποιος. Επομένως, εφόσον οι ηθικές αρετές μεταβάλλονται και δεν μένουν σταθερές, όπως τα πράγματα που γεννιούνται με μια ιδιότητα εκ φύσεως, αποδεικνύεται ότι δεν είναι έμφυτες. Έτσι, ο Αριστοτέλης καταφέρνει να αποδείξει τη θέση του μέσα από έναν επαγωγικό συλλογισμό. Και τα δύο παραδείγματα, που ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί επαγωγικά για να συναγάγει γενικό και καθολικό συμπέρασμα, ανήκουν στα απλά δεδομένα της εμπειρίας. Δεν θα ήταν υπερβολή να λέγαμε πως κανένας άλλος φιλόσοφος δεν έκανε τα απλά δεδομένα της εμπειρίας, της καθημερινής ζωής, αφετηρία για τη σκέψη του στον βαθμό που το έκανε ο Αριστοτέλης. Σωστά ειπώθηκε ότι η φιλοσοφία του περί τέλους, π.χ., είναι, στην πραγματικότητα «θεμελιωμένη πάνω στο εμπειρικό δεδομένο ότι από βελανίδι γεννιέται μια βελανιδιά», ή ότι «η πολιτική του θεωρία αναπτύχθηκε από τους διαλογισμούς του σχετικά με τη ζωή μέσα στο πλαίσιο ενός νοικοκυριού». Πραγματικά, «συχνά ένα μόνο εμπειρικό δεδομένο μπορεί να είναι για αυτόν ικανοποιητική βάση για να προχωρήσει σε μια θεωρία με συνέπειες μεγάλης σημασίας». Δεν ήταν, στα αλήθεια, αυτό το αμείωτο ενδιαφέρον του για τα απλά πράγματα της καθημερινής ζωής που έκανε τον Αριστοτέλη – επαναστατικά πρώτον – μελετητή του κόσμου των ζώων και των φυτών;

………………………………………………………

6^η. Ποιο είναι το γενικό συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Αριστοτέλης σχετικά με τη φύση της ηθικής αρετής;

Απάντηση ερμηνευτικής ερώτησης

Το κείμενο ολοκληρώνεται με γενικό συμπέρασμα που μοιάζει, αλλά δεν είναι, αντιφατικό, ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, αλλά ούτε και αντίθετα προς αυτή. Ο Αριστοτέλης εννοεί ότι οι ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτες, ούτε όμως και αντίθετες με τη φύση, αλλά ο άνθρωπος έχει «δυνάμει», από τη φύση του (πεφυκόσι), την προδιάθεση να δεχτεί την αρετή, ωστόσο γίνεται τέλειος (τελειουμένοις) με τον εθισμό του σε αυτή.
Κατά τον φιλόσοφο, η άσκηση της αρετής είναι δυνατότητα (πεφυκόσι) και όχι χαρακτηριστικό, δοσμένη στον άνθρωπο από τη φύση. Επομένως, ο ίδιος είναι ο μόνος υπεύθυνος για το αν θα φτάσει στην αρετή βελτιώνοντας αδιάλειπτα τη συμπεριφορά του, διαμορφώνοντας τον χαρακτήρα του, το ήθος του. Η δυνατότητα που του δίνει η φύση μπορεί να γίνει πραγματικότητα, μόνο αν ο άνθρωπος το επιλέξει και το επιδιώξει με προσωπικό αγώνα και άσκηση. Έτσι, ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η κατάκτηση της ηθικής αρετής από τον άνθρωπο εξαρτάται από την προαίρεση, την προσωπική επιλογή του. Ακόμη, με τη λέξη «τελειουμένοις» ο Αριστοτέλης μας παραπέμπει σ’ έναν χαρακτηριστικό όρο της φιλοσοφίας του, το «τέλος», που σημαίνει την ολοκλήρωση, την επίτευξη του ύψιστου σκοπού. Θεωρεί, δηλαδή, τις ηθικές αρετές το μέσο, με το οποίο ο άνθρωπος θα φτάσει στην ολοκλήρωσή του, στο ξεπέρασμα της ζωώδους φύσης του και στην κατάκτηση της ευδαιμονίας. Επιπλέον, η παρατακτική, αντιθετική σύνδεση των μετοχών «πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς, τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθους» προετοιμάζει την αναφορά στο χαρακτηριστικό ζεύγος των αριστοτελικών εννοιών «δυνάμει και ἐνεργείᾳ» οι οποίες αναφέρονται στην επόμενη ενότητα (2^η ενότητα). Ο άνθρωπος έχει τη φυσική προδιάθεση να δεχθεί τις ηθικές αρετές (πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς = δυνάμει κατάσταση), αλλά η τελειοποίησή του σε αυτές θα γίνει με τον εθισμό (τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθους = ἐνεργείᾳ κατάσταση) και εφόσον βέβαια το έχει επιλέξει.