Αριστοτέλης, Η.Ν. Εν. 7η

1.       Στα Ηθικά Ευδήμια συναντάμε το διάγραμμα διδασκαλίας του(διαγραφή κατ’ αυτόν: Η.Ν. 1107a33: ληπτέον οὖν ταῦτα ἐκ τῆς διαγραφῆς)με τη λέξη υπογραφή και έχει την ακόλουθη μορφή(1120b 35 κ.εξ.)

ὀργιλότης	ἀοργησία	πραότης
Θρασύτης	δειλία	ἀνδρεία
ἀναισχυντία	Κατάπληξις	αἰδώς
ἀκολασία	ἀναισθησία	Σωφροσύνη
Φθόνος	ἀνώνυμον	Νέμεσις
Κέρδος	Ζημία	Δίκαιον
ἀσωτία	ἀνελευθερία	ἐλευθεριότης
ἀλαζονεία	εἰρωνεία	ἀλήθεια
Κολακεία	ἀπέχθεια	Φιλία
ἀρέσκεια	αὐθάδεια	Σεμνότης
Τρυφερότης	Κακοπάθεια	Καρτερία
Χαυνότης	Μικροψυχία	Μεγαλοψυχία
Δαπανηρία	Μικροπρέπεια	Μεγαλοπρέπεια
πανουργία	εὐήθεια	φρόνησις

Στις δύο πρώτες στήλες δίνονται οι υπερβολή και η έλλειψη, ενώ στην Τρίτη αναγράφεται η μεσότητα. Στην περίπτωση του φθόνου και νεμέσεως δηλώνεται ρητά ότι η ελληνική γλώσσα δε διαθέτει όνομα. Στα Η.Ν. η ίδια παρατήρηση γίνεται και για άλλες περιπτώσεις, μάλλον διότι δεν υπάρχουν άνθρωποι με τέτοιες ιδιότητες: έτσι Ανώνυμος είναι ο ὑπερβάλλων τῇ ἀφοβίᾳ ή  ο ἐλλείπων περὶ τὰς ἡδονάς, διότι δεν υπάρχουν  τέτοιου είδους άνθρωποι(οὐ πάνυ γίνονται)

2.       Στο τέλος λοιπόν της 6ης ενότητας ο Αριστοτέλης διατυπώνει την άποψη πως πρέπει πρώτα να βρεθεί ποια είναι η ιδιαίτερη φύση της αρετής, προκειμένου να γίνει φανερό πώς θα γίνει ο άνθρωπος αγαθός και ικανός να εκτελεί το έργο του καλά. Για να απαντήσει στο ερώτημα αυτό, επιχειρεί πρώτα να κάνει κατανοητή την έννοια της μεσότητας. Αν διαιρέσουμε, λέει, στα δύο ένα συνεχές και διαιρετό ον, π.χ. μια ευθεία, μπορούμε να πάρουμε άλλοτε ένα“πλείον”, ένα μεγαλύτερο κομμάτι (υπερβολή) και ένα “ελαττον”, μι­κρότερο (έλλειψη) και άλλοτε δύο ίσα:

Η διαίρεση αυτή μπορεί να γίνει ή “κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα”, δηλαδή με αντικειμενικά κριτήρια, ή “πρὸς ἡμᾶς”, δηλαδή με υποκειμενικά κριτήρια. Ειδικότερα, για να διαιρέσουμε την ευθεία σε δύο ίσα, θα βρούμε το μέσο ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη. Κι' αυτό γίνεται με δυο τρόπους:

Α.Το μέσο, η μεσότητα “κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα”, σύμφωνα με το πράγμα, σε σχέση με το πράγμα (αντικειμενική): είναι αυτό που απέχει ίση απόσταση από τα δύο άκρα της ευθείας, είναι το μέσο “κατά την αριθμητική αναλογία”, είναι το αντικειμενικό μέσο, που είναι ένα και το αυτό για όλους.

Β. Το μέσο “πρὸς ἡμᾶς”, σε σχέση με μας, το υποκειμενικό μέσο: είναι εκείνο που δεν είναι ούτε υπερβολικό ούτε λειψό, ούτε πλεονάζει ούτε είναι λιγοστό για μένα. Αυτό δεν είναι ούτε ένα ούτε το ίδιο για όλους Π.χ. αν τα δέκα είναι πολλά, το “πλεῖον”, και τα δύο είναι λίγα, το «ἒλαττoν», τότε το μέσο “κατὰ τὸ πρᾶγμα”, “κατά την αριθμητική αναλογία” είναι το έξι. Το μέσο όμως “πρὸς ἡμᾶς” δεν πρέπει να το ορίσουμε με τον ίδιο τρόπο, γιατί, αν για κάποιον αθλητή Π.χ. ποσότητα φαγητού δέκα “μνων” είναι πολύ μεγάλη και δύο “μνων” λίγη, τότε ο γυμναστής, αν βρει το μέσο με αντικειμενικά κριτήρια “<κατα το πράγμα”), πρέπει να συστήσει ποσότητα φαγητού έξι “μνων”, μια ποσότητα που μπορεί να είναι για άλλον μεγάλη, για άλλον λίγη και για άλλον κανονική. Για τον γνωστό Π.χ. ολυμπιονίκη αθλητή Μίλωνα η ποσότητα είναι λίγη, για έναν όμως αθλητή που μόλις αρχίζει να γυμνάζεται είναι μεγάλη.

Έτσι το μέσο “πρὸς ἡμᾶς” είναι διαφορετικό από το μέσο “κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα” και γίνεται με μια άλλη λογική, όχι της αριθμητικής αναλο­γίας, αλλά με κριτήριο και μέτρο εμάς τους ίδιους, τη φύση μας. Όταν το άτομο βρει το μέσο με τη δική του λογική, τότε επιλέγει το υποκειμενικό μέσο, κάνει “προαίρεσιν”. Επομένως, για τον Αριστοτέλη “η ηθική αρετή είναι προσωπική υπόθεση του καθενός”, αφού δέχτηκε ότι υπάρχει η υποκειμενική, η ξεχωριστή για κάθε άτομο μεσότητα. Ο καθένας λοιπόν αναζητά για τον εαυτό του το δικό του μέσον και ορίζει ο ίδιος στον εαυτό του τον τρόπο με τον οποίο θα το πετύχει”

Η ειδοποιός διαφορά της αρετής

Το γενικό συμπέρασμα που απορρέει από την ενότητα αυτή είναι ότι τελικά πέρα από την αντικειμενική μεσότητα για την αρετή υπάρχει και η υποκειμενική, που είναι ξεχωριστή για κάθε άτομο. Άρα το ίδιο το άτομο αναζητά το μέσο για τον εαυτό του και το ίδιο ορίζει και τον τρόπο με τον οποίο πιστεύει ότι θα το πετύχει.

Εδώ βρίσκεται η ειδοποιός διαφορά του ορισμού της αρετής (χωρίς βέβαια να έχει διαμορφωθεί πλήρως), στην προσπάθεια του Αριστοτέλη να προσδιορίσει την ποιότητα της έννοιας “έξις” και τη φύση της αρετής. Αυτή είναι:

-το “μέσον τό πρός ἡμᾶς”, η μεσότητα (πιο κάτω θα πει ότι η αρετή εί­ναι “στοχαστικὴ του μέσου” και μεσότητα) και

-η “προαίρεσις”, δηλαδή η προσωπική επιλογή (πιο κάτω θα πει ότι η“έξις”, η τελική κατοχή ενός μόνιμου και σταθερού τρόπου συμπερι­φοράς, δεν προϋποθέτει μόνο την επιλογή μεταξύ του καλού και του κακού, αλλά και την αποδοχή και αναγνώριση του πόσο δύσκολο έργο είναι η απόκτηση της αρετής, “μια αποδοχή που εφοδιάζει τελι­κά το άτομο με τη διάθεση για υπομονετική εμμονή στην άσκηση).

3.       Ο Αριστοτέλης υποστήριξε (ενότ. 1η, 2η, 3η) ότι “οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται”: Ποια στοιχεία της ενότητας αυτής συνηγορούν προς αυτή την άποψη; Το συμπέρασμα που αναφέρεται στο τέλος της ενότητας, “<ο ειδικός αποφεύγει την υπερβολή ή την έλλειψη και ψάχνει να βρει το μέσον' αυτό είναι η τελική του προτίμηση -φυσικά όχι το μέσον το σε σχέση προς το πράγμα, αλλά το σε σχέση προς εμάς”) επιβεβαιώνει ότι ο Αρι­στοτέλης πιστεύει πως κάθε άνθρωπος αναζητά για τον εαυτό του το δικό του μέσον και ορίζει ο ίδιος τον τρόπο με τον οποίο θα το πετύχει. Για να αποκτήσει λοιπόν ο άνθρωπος ένα μόνιμο και σταθερό τρόπο συ­μπεριφοράς (έξη), βασική προϋπόθεση είναι η “επιλογή”, η “προαίρε­σις” μεταξύ του καλού και του κακού. Επομένως, αφού το μέσον, που είναι αρετή, το επιλέγει αυτοβούλως ο άνθρωπος (και με τη συνδρομή του ορθού λόγου, βέβαια), είναι φανερό πως η ηθική αρετή δεν μπορεί να παρουσιάζεται “εκ φύσεως” στον άνθρωπο. Αν συνέβαινε αυτό, τότε το μέσον, άρα και την αρετή, δε θα την επέλεγε ο άνθρωπος, αλλά θα ήταν χάρισμα της φύσης.

4.       Στην ενότητα εμφανή είναι και τα στοιχεία εκείνα που ο Αριστοτέλης θα υποστηρίξει αργότερα, ότι δηλαδή η ηθική αρετή είναι «μετά του ορθου λόγου έξις» και η μεσότητα καθορίζεται από τη λογική. Τα στοιχεία αυτά είναι η αναφορά στον ειδικό(επιστήμων) που ψάχνει να βρει(ζητει)και επιλέγει(αιρειται) τη μεσότητα. Πρόκειται για διεργασία που τον πρώτο ρόλο παίζει ο ορθός λόγος

5.        Χρειάζεται προσοχή στη χρήση και στην ερμηνεία του όρου «υποκειμενικό μέσο». Εννοείται η απομάκρυνση της σκέψης μας από το χώρο των πραγμάτων καθαυτών, όπου ισχύουν ποσοτικές και μαθηματικές σχέσεις, και εμμένουμε στον άνθρωπο και τις ανάγκες του. Δεν πρόκειται όμως για υπόθεση αστάθμητων αποτιμήσεων και αυθαίρετων επιλογών. Ο σωστός υπολογισμός αυτού που ακριβώς χρειαζόμαστε είναι κάτι εν τέλει αντικειμενικό, γιατί προκύπτει από ενδελεχή στάθμιση όλων των συναφών παραγόντων που μας αφορούν, έστω κι αν αυτό το «αντικειμενικό» για μας μπορεί να μην είναι χρήσιμο για τους άλλους. Έτσι συμβαίνει και με την αρετή ο προσδιορισμός της οποίας ενέχει κατά τον Αριστοτέλη το στοιχείο της αντικειμενικότητας, αφού υπόκειται σε συγκεκριμένους κανόνες. Μάλιστα για να εκφράσει τις ενάρετες πράξεις λέγει τη λέξη «πράγματα»που ενέχει αντικειμενική σημασία:πβ.Ηθ.Νικ.Β,3,1105 b 5-7: «Τά μέν οὖν πράγματα δίκαια και σώφρονα λέγεται, ὅταν ᾖ τοιαῦτα οἷα ἄν ὁ δίκαιος ἢ σώφρων πράξειεν».

6.       Ποια είναι τα δύο άκρα της μεσότητας; Αφού απαντήσετε στο ερώτημα αυτό, να παρουσιάσετε διαγραμματικά τις αρετές που αναφέρονται στην 4^η ενότητα με τα δύο άκρα τους:

«πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτε πλεονάζει μήτε ἐλλείπει» Η έννοια της υπερβολής και της έλλειψης Ο Αριστοτέλης, στην προσπάθειά του να προσδιορίσει την έννοια της «μεσότητας», αναφέρεται και στις έννοιες της «ὑπερβολῆς» και της «ἐλλείψεως». Ήδη στην 4^η ενότητα εμμέσως πλην σαφώς διατύπωσε την άποψη ότι κάθε αρετή είναι «μεσότης» που βρίσκεται ανάμεσα στα δύο άκρα, την υπερβολή και την έλλειψη. Μέσα από τα αντιθετικά ζεύγη που παρέθεσε, έγινε κατανοητό ότι η μεσότητα αποτελεί τη σωστή, την ενδεδειγμένη συμπεριφορά, η οποία επαινείται, γιατί οδηγεί στην κατάκτηση των ηθικών αρετών, ενώ η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν τη λανθασμένη, τη μη ενδεδειγμένη συμπεριφορά, η οποία επικρίνεται, γιατί μας απομακρύνει από τις ηθικές αρετές. Ο συσχετισμός των αρετών που αναφέρθηκαν εκεί με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης σχηματικά μπορεί να αποδοθεί με τον ακόλουθο πίνακα:

έλλειψις	μέσον	υπερβολή
δειλία	ἀνδρεία	θρασύτης
ἀναισθησία	σωφροσύνη	ἀκολασία
ἀοργησία	πραότης	ὀργιλότης

Ο Αριστοτέλης, βέβαια, στην 4^η ενότητα δεν αναφέρει καν το άκρο της έλλειψης σχετικά με τις αρετές αυτές, επειδή συναντάται πολύ πιο σπάνια από το άκρο της υπερβολής. Να επισημάνουμε, επίσης, ότι σε άλλα σημεία των Ηθικών Νικομαχείων αναφέρει και πολλά άλλα παραδείγματα αρετών, για να κάνει πλήρως κατανοητές τις παραπάνω έννοιες.

7.       Οἷον εἰ τὰ δέκα… καὶ πάλης.» Παραδείγματα Ο Αριστοτέλης, προκειμένου να στηρίξει τις παραπάνω θέσεις του, θα δώσει δύο παραδείγματα ακολουθώντας επαγωγικό συλλογισμό. α) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο αντικειμενικό μέσο είναι αριθμητικό. Αν πάρουμε μια σειρά αριθμών από το 2 έως το 10, το δύο είναι το λίγο, το 10 είναι το πολύ, ενώ μέσο είναι το 6, γιατί, σύμφωνα με τις διδασκαλίες της αριθμητικής, απέχει ίση απόσταση, 4 δηλαδή μονάδες, τόσο από το 2 όσο και από το 10, από τα δύο δηλαδή άκρα. Σ’ αυτή δηλαδή την περίπτωση το κριτήριο προσδιορισμού του μέσου είναι ποσοτικό.

β) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο υποκειμενικό μέσο αντλείται από τον χώρο του αθλητισμού. Αν για κάποιον αθλητή το φαγητό των δύο μνων είναι λίγο και το φαγητό των δέκα μνων είναι πολύ, τότε ο προπονητής δεν θα επιλέξει αναγκαστικά το φαγητό των έξι μνων, που αντικειμενικά είναι η μεσότητα, γιατί γι’ αυτόν τον αθλητή μπορεί να θεωρηθεί μεγάλη μερίδα ή μικρή. Για το Μίλωνα, που ήταν μεγαλόσωμος και έτρωγε μεγάλες ποσότητες φαγητού, είναι λίγο, ενώ για κάποιον που τώρα αρχίζει να γυμνάζεται, είναι πολύ. Το ίδιο ισχύει και για τους αθλητές του δρόμου ή της πάλης. Παρατηρούμε δηλαδή ότι ο προσδιορισμός του μέσου σχετίζεται με ποιοτικά κριτήρια και μεταβλητούς παράγοντες, όπως η σωματική διάπλαση του αθλητή, ο χρόνος εκγύμνασης και το είδος του αθλήματος.

8.       Ανασύνθεση των στοιχείων ορισμού της αρετής στις ενότητες 1-7
Στις ενότητες που ήδη μελετήσαμε, ο Αριστοτέλης έδωσε βασικά γνωρίσματα της ηθικής αρετής, όρισε την έννοια γένους και διερευνά την ειδοποιό διαφορά. Είδαμε, δηλαδή, ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, αφού συνδέονται με τον εθισμό σε ηθικές πράξεις. Είναι, λοιπόν, η αρετή «ἕξις» που αποκτιέται με μακροχρόνια άσκηση σε ηθικές πράξεις και καθοριστικό ρόλο σ’ αυτό παίζει η διδασκαλία. Δεν είναι, όμως, μια οποιαδήποτε «ἕξις», αφού μεγάλη σημασία έχει η ποιότητα των έξεών μας. Επίσης, η αρετή συνδέεται με τα ευχάριστα συναισθήματα που νιώθουμε, όταν τηρούμε το μέτρο κατά την εκτέλεση μιας ηθικής πράξης. Έτσι, ο φιλόσοφος κατέληξε ότι η αρετή είναι «ἕξις» με την οποία ο άνθρωπος φτάνει στην ολοκλήρωσή του και στην ολοκλήρωση του έργου του. Σ’ αυτή την ενότητα προστίθενται τα εξής νέα γνωρίσματα της αρετής: α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον, ανάμεσα δηλαδή στα δύο άκρα, την υπερβολή και την έλλειψη.β) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον που προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά («πρὸς ἡμᾶς»). Εδώ, παρατηρούμε ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει τη σχετικοκρατική στάση των σοφιστών απέναντι στα πράγματα, η οποία εκφράζεται με τη φράση του Πρωταγόρα: «Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστὶν ἄνθρωπος, τῶν μὲν ὄντων ὡς ἔστιν, τῶν δὲ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν» (= Μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο άνθρωπος, αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν υπάρχουν πως δεν υπάρχουν). Υπάρχει, δηλαδή, ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει όπως θέλει, αυθαίρετα την αρετή. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν ισχύει, όπως θα δούμε παρακάτω, γιατί υπεισέρχεται το κριτήριο του «ὀρθοῦ λόγου», της λογικής, και μάλιστα της λογικής του φρόνιμου ανθρώπου, η οποία διασφαλίζει τη σχετική αντικειμενικότητα στον προσδιορισμό του μέσου.

Ο Αριστοτέλης με την υποκειμενική μεσότητα σχετικοποιεί το περιεχόμενο των ηθικών αρετών, αλλά δεν οδηγείται στον σοφιστικό σχετικισμό και υποκειμενισμό. Αποδέχεται μάλλον τη σχετικότητα του ηθικού κώδικα και όχι τον σχετικισμό, όπως άλλωστε θα διευκρινίσει παρακάτω, στις επόμενες ενότητες. Η σχετικότητα του ηθικού κώδικα σημαίνει ότι το περιεχόμενο των ηθικών αρετών εξαρτάται από το περιεχόμενο συγκεκριμένων και αντικειμενικών σταθερών μεταβλητών, όπως είναι ο χρόνος, ο σκοπός, η περίσταση κ.τ.λ. Αντίθετα με τον σχετικισμό του ηθικού κώδικα εννοείται ότι το περιεχόμενο των ηθικών αρετών ορίζεται από το άτομο όπως νομίζει και το συμφέρει κάθε φορά, κυριαρχεί δηλαδή ο υποκειμενισμός. γ) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου («τοῦθ’ αἱρεῖται»).
δ) Η αρετή προσδιορίζεται με βάση τη λογική, τον «ὀρθὸν λόγον» (η άποψη αυτή θα αναλυθεί περαιτέρω στις επόμενες ενότητες). Το στοιχείο αυτό προκύπτει από την αναφορά της λέξης «ἐπιστήμων», ο οποίος επιζητά («ζητεῖ») και επιλέγει («αἱρεῖται») τη μεσότητα ακολουθώντας μια λογική διεργασία.

9.       Ανασυνθέτοντας, λοιπόν, όλα αυτά τα στοιχεία μπορούμε να πούμε ότι: Αφού η αρετή είναι μεσότητα που προσδιορίζεται με υποκειμενικά κριτήρια, προκύπτει ότι δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως. Αν συνέβαινε αυτό, δεν θα ίσχυαν όσα αναφέρονται στις ενότητες 1, 2 και 3. Αν, δηλαδή, ήταν έμφυτο χαρακτηριστικό, δεν θα μεταβαλλόταν, όπως αμετάβλητοι είναι και οι νόμοι της φύσης, και, επομένως, θα προσδιοριζόταν με αντικειμενικά κριτήρια. Επίσης, δεν θα χρειαζόταν ο εθισμός σε ηθικές πράξεις για την κατάκτησή της και οι προσπάθειες των νομοθετών να κάνουν τους πολίτες καλούς μέσω του εθισμού θα ήταν άσκοπες, αφού όλοι θα γεννιόμασταν εκ φύσεως με ή χωρίς την αρετή χωρίς αυτό να μπορεί να μεταβληθεί.

10.   Είδαμε ότι η αρετή είναι μεσότητα υποκειμενική και προσδιορίζεται από τον ίδιο τον άνθρωπο με μέτρο τον εαυτό του. Επομένως, απαραίτητη προϋπόθεση για τον προσδιορισμό αυτής της μεσότητας είναι η αυτογνωσία, το σωκρατικό δηλαδή «γνῶθι σαυτόν». Μόνο αν κάποιος γνωρίζει καλά τον εαυτό του και μπορεί να εκτιμήσει τα όριά του, τα θετικά και τα αρνητικά χαρακτηριστικά του, μπορεί να φτάσει στην αρετή και στον προσδιορισμό του μέσου της. Αυτή η διαδικασία, βέβαια, είναι εξαιρετικά δύσκολη και επίπονη και δεν μπορεί να την κάνει μόνος του, αλλά χρειάζεται την κατάλληλη αγωγή.

11.   Σχήματα λόγου

Πολυσύνδετα σχήματα:

«τὸ μὲν πλεῖον τὸ δ’ ἔλαττον τὸ δ’ ἴσον, καὶ ταῦτα ἢ κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶς»: χρησιμοποιούνται στην προσπάθεια του Αριστοτέλη να προσδιορίσει την έννοια της μεσότητας και να διακρίνει τα δύο διαφορετικά κριτήρια προσδιορισμού της.

«μήτε πλεονάζει μήτε ἐλλείπει»: τονίζονται τα χαρακτηριστικά του υποκειμενικού μέσου.

Αντιθέσεις:

«Λέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον …, πρὸς ἡμᾶς δὲ …»:
τονίζονται τα αντίθετα χαρακτηριστικά του αντικειμενικού και υποκειμενικού μέσου.

«πλεονάζει ≠ ἐλλείπει», «πολλὰ ≠ ὀλίγα», «πολύ ≠ ὀλίγον»:
τονίζονται οι αντιθετικές έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης, των δύο άκρων ανάμεσα στα οποία βρίσκεται η μεσότητα.

«ὑπερβολὴν - ἔλλειψιν ≠ μέσον», «φεύγει ≠ ζητεῖ, αἱρεῖται»:
αντιπαρατίθεται η μεσότητα με την υπερβολή και την έλλειψη, οι οποίες αποτελούν τα δύο άκρα της και πρέπει να αποφεύγονται, γιατί μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή. Αντίθετα, μόνο αν επιδιώκουμε τη μεσότητα μπορούμε να κατακτήσουμε την αρετή.

12.    

13.    

14.    

15.  

Ερωτήσεις

1. Ποια έννοια προσπαθεί να ορίσει εδώ ο Αριστοτέλης και για ποιο λόγο;

2.Ο φιλόσοφος εδώ δομεί τη σκέψη του γύρω από τις έννοιες της «μεσότητας»και των δυο «ακροτήτων».Να εντοπίσετε τις λέξεις-φράσεις που αναφέρονται σε κάθε έννοια χωριστά και να διατυπώσετε με το δικό σας τρόπο τους ορισμούς.

3.Με ποια κριτήρια προσδιορίζει ο Αριστοτέλης τα είδη της μεσότητας και ποιο είδος έχει άμεση σχέση με την ηθική αρετή;

4.Η ηθική αρετή είναι ως προς το γένος έξις. Ποια νέα στοιχεία προστίθεται εδώ; Ποια στοιχεία μπορούν να στηρίξουν την άποψη που θα υποστηρίξει πιο κάτω ο Αριστοτέλης, ότι η ηθική αρετή είναι «μετά τοῦ ὀρθοῦ λόγου ἕξις»;

5.Οὓτω δή πᾶς ἐπιστήμων…πρὸς ἡμᾶς:Να δείξετε ότι απαραίτητη προϋπόθεση αυτού είναι η σωκρατική προτροπή γνῶθι σαυτόν και γι αυτό είναι επίπονο έργο η κατάκτηση της ηθικής αρετής.

6.Διαφερόντως γάρ δή…μὴ ἀποτρεπόμενοι εκ των κινδύνων(Θουκ.ΙΙ,40,3):Να συσχετίσετε την άποψη που διατυπώνει εδώ ο Θουκυδίδης με την άποψη του Αριστοτέλη «πᾶς ἐπιστήμων…ἡμᾶς».

Λεξιλογικές

1.Να βρείτε στο κείμενο συνώνυμα των λέξεων: κελεύω, ἧττον, προτιμῶ, ἐπαΐων, βιβρώσκω

2.Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια οι λέξεις:ἐπισταμένως, πρόσληψις, λειπτέον, συνοχή, ταυτότητης.

3.Να ετυμολογήσετε τις παρακάτω λέξεις:

ὑπερβολή, ἀλείπτης, ἀναλογία, ἐπιστήμων, προστάζω