Αριστοτέλης, Η.Ν. Εν. 10η

• Το μέτρο της αρετής για τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη

   Για τον Πλάτωνα μέτρο της αρετής είναι η ιδέα της αρετής, η ιδέα του αγαθού ανθρώπου. Για τον Αριστοτέλη όμως κριτήριο είναι ο «φρόνιμος» άν­θρωπος, ένας συγκεκριμένος άνθρωπος που έζησε ή ζει ανάμεσά μας και κατόρθωσε να πραγματώσει την αρετή. Η αρετή του Αρι­στοτέλη είναι υποκειμενική, στηρίζεται σε συγκεκριμένα περιστατικά, είναι ανθρώπινη.

• «ᾡρισμένῃ  λόγῳ»: Γιατί ο Αριστοτέλης αναφέρεται σ' αυτό το στοιχείο;

   Από τα στοιχεία του ορισμού που έδωσε για την αρετή ο Αριστοτέλης (είναι «έξις προαιρετική», μεσότητα υποκειμενική, επιλέγεται ελεύθερα, καθορίζεται από τη λογική) υπάρχει κίνδυνος να θεωρηθεί ότι το κάθε άτομο έχει το απεριόριστο δικαίωμα να ορίσει μόνο του το μέσον και να καθορίσει με το δικό του τρόπο την αρετή ή ότι δεν υπάρχει ένας κοινός κανόνας για τον καθορισμό της έννoιας της αρετής. Για να αποφευχθεί κάτι τέτοιο ο Αριστοτέλης αναφέρει στον ορισμό της αρετής και τον ορθό λόγο,  τον κοινό κανόνα της ανθρώπινης λογι­κής. Αυτή, λοιπόν, κατά τον Αριστοτέλη καθορίζει την έννοια της μεσό­τητας και εξασφαλίζει την αντικειμενικότητα. Για να προσδώσει μάλι­στα μεγαλύτερη αvτικειμενικότητα, τονίζει πως το μέσον αυτό καθορί­ζεται όχι απλώς από τη λογική, αλλά από τη λογική του φρόνιμου αν­θρώπου. Εξάλλου, για -το φιλόσοφο είναι αυτονόητο το να ενεργεί ο άν­θρωπος σύμφωνα με τον ορθό λόγο.

·         Η αρετή ως μεσότητα ανάμεσα σε δυο κακίες

        Ο ορισμός της αρετής ολοκληρώνεται με τον προσδιορισμό της αντίθετης  έννοιας, της κακίας. Οι κακίες είναι υπερβολή και έλλειψη, άλλοτε ελλιπείς και άλλοτε υπερβολικές στα «πάθη» ή στις«πράξεις» σε σχέση μ' αυτό που πρέπει. Αυτό συνιστά και την ουσία της διαφοράς τους από την αρετή, που πάντοτε βρίσκει και επιλέγει το μέσον.

Το ότι η αρετή βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες, την υπερβολή και την έλλειψη, δε σημαίνει ότι είναι μετριοπάθεια, συμβιβασμός, μέσος όρος ανάμεσα σε δύο κακίες. Η αρετή είναι μεσότητα, όταν εξετάζεται ως προς την ουσία και τον ορισμό της, όταν όμως την κρίνουμε από την άποψη του σωστού, του πιο καλού, του τέλειου, τότε είναι ακρότητα, είναι το έσχατο σημείο, είναι αντίθεση προς το κακό και συνεχής νίκη εναντίον του. Γι αυτό και θα την αναζητήσουμε στο χώρο του καλού, του πεπερασμένου, όχι του κακού και του απείρου. Επομένως η αρετή είναι μεσότητα μόνο από οντολογική άποψη, ενώ από αξιολογική άποψη είναι μια «ακρότητα», όχι μεσότητα.

• Για ποια αρετή μιλάει ο Αριστοτέλης

    Πρόκειται για μια αρε­τή ανθρώπινη, όχι όμως πανανθρώπινη. Είναι η ελληνική αρετή, η αρετή«κατά πόλιν - κράτος», όπως διαμορφώθηκε από την παράδοση, το πνεύμα  της κοινότητας και τον ορθό λόγο.

Oρθός Λόγος

-Εννοείται η πνευματική δραστηριότητα που δίνει τις κατευθυντήριες γραμμές για το ανθρώπινο πράττειν. Είναι το σωστό κριτήριο μεταξύ του <τόσο πολύ> και <τόσο λίγο>. Είναι ορθός σχεδιασμός. Πρόκειται για τον ακρογωνιαίο λίθο της αριστοτελικής φιλοσοφίας. Ο ορθός λόγος είναι το βασικό διανόημα των Ηθικών Νικομαχίων.

-Είναι διανοητική ποιότητα με την ίδια λειτουργία με τη γνώση των ιδεών στον Πλάτωνα. Δεν έχει όμως αυτή η ικανότητα τίποτα το μυστηριώδες. Είναι έμφυτο καλλιεργούμενο με την αγωγή και γίνεται καρπός εμπειρίας και σοφίας. Η άσκηση προς την αρετή και την ηδονή, αν μείνει μόνη, δίχως λόγο, εαν έχουμε δηλαδή μόνο εθισμό στην ενάρετη πράξη, αρετή δε θα έχουμε. Κι αν <δυνατοὶ μὲν ἐσμὲν φύσει, ἀγαθοὶ δὲ ἢ κακοὶ οὐ γινόμεθα φύσει>(Η.Ν.1103a18).

-Συνειδητή είναι η απόφαση ενάρετης πράξης. Τη φυσική κλίση διαδέχεται η έξις και αυτή θα συνειδητοποιηθεί απ' το λόγο. Έτσι, η μεσότητα που επιλέγεται σε σχέση με εμάς κατά την πράξη είναι η μεσότητα που απ' το λόγο έχει επιλεγεί και είναι ανάλογη του σκοπού που επιδιώκουμε και ο οποίος είναι το Αγαθό, η ευδαιμονία. Είναι η μεσότητα η διανοητική που έχει σχέση με την αναλογία και το μέτρο. Έτσι, πχ. η δόση τροφής για το γυμναστή ρυθμίζεται ανάλογα το σκοπό της πράξης του φαγητού που είναι η υγεία και η σωματική ακμή. Όμως είναι και η λογική εκτίμηση των μέσων, όπως οι τροφές, ο καιρός, η εποχή, οι περιστάσεις, με άλλα λόγια οι μεταβλητές μεσότητες ανάλογα με το σκοπό και τα υποκείμενα που τον επιδιώκουν, μεσότητες που απ' το λογικό ορίζονται και υπάρχουν σε κάθε τεχνική και τέχνη.

-Η συνείδηση αγρυπνεί για να αποφύγει την υπερβολή και έλλειψη, για να καταλήξει στη μεσότητα, που είναι ακρότητα, και είναι η ίδια η αρετή. Όλα αυτά μάλιστα συνοδεύουν η πρόθεση, η ελεύθερη απόφαση και η προαίρεση.

Φρόνηση

-Η φρόνηση ενέχει κεντρική θέση στην ηθική και πολιτική φιλοσοφία του Αριστοτέλη, ταυτίζεται συχνά με το Νού, με το θεωρητικό βίο και με τη βαθύτερη σημασία της ηθικής, την αρετή. Συνδυάζει νοητό και αισθητό στοιχείο και ενέχει τον ορθό λόγο, είναι όμως και αίσθηση.

-Είναι <ἕξις ἀληθὴς μετὰ λόγου πρακτικὴ περὶ τὰ ἀνθρώπων ἀγαθὰ καὶ κακά>(Η.Ν.1140b5-6)και οδηγεί στην αλήθεια σ΄ ό,τι αφορά το καλό και κακό για τον άνθρωπο. Δεν είναι σοφία ούτε επιστήμη ούτε τέχνη.

-Η γνώση αφορά τα <καθόλου>, την ώρα της πράξης χρειάζεται εξατομίκευση, εξειδίκευση. Αυτή την παρέχει η φρόνηση που στρέφεται προς το συγκεκριμένο πράγμα και είναι πρακτική.

-Απομακρύνεται από τη θεωρητική γνώση που ταυτίζεται με την αρετή του Σωκράτη. Είναι γνώση πρακτική και όχι καθαυτή.

-Είναι ένα είδος αντίληψης και αφορά ατομικό γεγονός. Μας ωθεί να επιλέξουμε τα ορθά μέσα προς αρετή και δεν υπάρχει ανεξάρτητα από την αρετή.

-Και η ηθική αρετή προϋποθέτει φρόνηση. Μπορεί να υπάρχει δυνάμει, όμως για να γίνει καθεαυτό αρετή χρειάζεται τη γνώση των συνεπειών που ενδέχεται να έχουν οι πράξεις

-έννοια επάλληλη με την πολιτική. Η ίδια εξασφαλίζει το καλό του πολίτη και κράτους. Σε αναφορά με τα άτομα είναι <φρόνηση>, με το κράτος <πολιτική επιστήμη>

                                           Γνώση

    ________________________|_____________________

   |                                                                                 |

αναγκαίου                                                             ενδεχομένου

=σοφία                                                                    ____|_____

___|_____                                                               |               |

|              |                                                         φρόνηση       τέχνη

νους       επιστήμη                                     _________|_________

                                                            |               |                |

                                                      ως προς το    την οικο-     το άτομο

                                                       κράτος          γένεια              |

                                                           |                  |              φρόνηση

                                                      Πολιτική        οικονομία

                                                   _____|____

                                                   |                |

                                       αρχιτεκτονική      δευτερεύουσα

                                       νομοθετική          ______|_____

                                                                 |                   |

                                                            βουλευτική       δικαστική

Νους

-Με το νού συλλαμβάνουμε τις πρώτες αρχές επαγωγικά. Πρόκειται για τη διαδικασία με την οποία ο νους, έχοντας εμπειρία αρκετών συγκεκριμένων παραδειγμάτων, συλλαμβάνει μια καθολική αλήθεια αυταπόδεικτη.

-Αντικείμενό του στην επιστημονική του μορφή είναι η αλήθεια, στη λογιστική του μορφή η αλήθεια που αντιστοιχεί στην ορθή επιθυμία, δηλαδή η αλήθεια σχετικά με τα μέσα για την ικανοποίηση της ορθής επιθυμίας.

-Η απλή σκέψη(διάνοια)δεν κινεί τίποτα, μόνο η σκέψη που κατευθύνεται προς ένα σκοπό

Σοφία

-η σοφία είναι η ένωση νου και επιστήμης που απευθύνεται στα ανώτερα αντικείμενα. Αυτή περιλαμβάνει μεταφυσική, μαθηματική, φυσική. Η θεώρηση αυτών αποτελεί την ιδεώδη ζωή για τον άνθρωπο.

Εν κατακλείδι,

-αν οι φυσικές αρετές μπορεί να υπάρξουν μεμονωμένα, οι ηθικές αρετές δεν είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους, γιατί κάθε ηθική αρετή προϋποθέτει τη φρόνηση και η φρόνηση προϋποθέτει τις ηθικές αρετές. Έτσι, αφoύ η φρόνηση προϋποθέτει ότι ένας άνθρωπος δεν ακολουθεί τις ενστικτώδεις τάσεις του, αλλά κατευθύνει ολόκληρη τη ζωή του προς το κατεξοχήν αγαθό, δεν μπορεί να συμβιβάζεται με μια μονόπλευρη ηθική ανάπτυξη. Φτάνουμε πλέον στη σύνδεση ηθικής και διανοητικής αρετής, εφόσον ο ορθός κανόνας είναι ένας κανόνας που κατακτάται με τη διαλογιστική ανάλυση του φρόνιμου ανθρώπου και του υποδεικνύει πως ο σκοπός της ανθρώπινης ζωής επιτυγχάνεται καλύτερα διά ορισμένων πράξεων που κατέχουν ενδιάμεση θέση σε δυο ακρότητες. Η υπακοή σε αυτόν τον κανόνα είναι ηθική.

                Ο Αριστοτέλης, στο κεφάλαιο αυτό φτάνει πλέον σε έναν ορισμό της αρετής, σύμφωνα με όσα έχουν ειπωθεί ως τώρα. Στοιχεία προσδιορισμού της έννοιας της αρετής:

1. «έξις»: Η αρετή, πρώτα απ' όλα, θεωρείται από τον Αριστοτέλη έξις. Πρόκειται για ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα, το οποίο έχει αποκτηθεί από τον άνθρωπο, ύστερα από διαρκή επανάληψη των αντίστοιχων ενεργειών. Οι έξεις είναι καλές και κακές και τις αποκτά ο άνθρωπος με το να προβαίνει διαρκώς στις αντίστοιχες καλές ή κακές πράξεις. Όταν, λοιπόν, ο άνθρωπος εθιστεί στο να πράττει ενάρετες πράξεις, τότε αποκτά ως μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του την αρετή. Ο Αριστοτέλης είχε σημειώσει ότι για να θεωρηθεί πως κάποιος κατέχει πλέον κάποια έξιν δεν αρκεί να προβαίνει στις ανάλογες ενέργειες, αλλά χρειάζεται και να αισθάνεται συγκεκριμένα συναισθήματα, όταν κάνει τις ενέργειες αυτές. Δηλαδή, για να πούμε ότι κάποιος  είναι δίκαιος, έχει, δηλαδή, ως μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του τη δικαιοσύνη, δε φτάνει να κάνει απλώς δίκαιες ενέργειες, αλλά πρέπει, παράλληλα, να αισθάνεται ικανοποίηση με αυτές.

2. «προαιρετική»: Προαίρεση σημαίνει ελεύθερη επιλογή από την πλευρά του ανθρώπου. Σε καμιά περίπτωση ο φιλόσοφος δε βλέπει την ηθική συμπεριφορά και την αρετή ως το αποτέλεσμα κάποιου εξαναγκασμού. Η αρετή δεν μπορεί να γίνει στάση ζωής ενός ανθρώπου μέσω της πίεσης και της βίας. Αποτελεί προσωπική, ελεύθερη και συνειδητή επιλογή. Ο κάθε άνθρωπος θα επιλέξει μόνος του αν θα πορευτεί στο δρόμο της αρετής ή όχι. Βλέπουμε, λοιπόν, πόσο μεγάλη αξία έδινε ο Αριστοτέλης στην πνευματική ελευθερία του ανθρώπου και πως αποστρεφόταν οποιαδήποτε μορφή εξαναγκασμού του, έστω κι αν αυτή στόχευε στην ηθική συμπεριφορά του. Ήθελε έναν άνθρωπο ελεύθερο, λογικά σκεπτόμενο, ο οποίος θα επέλεγε την ηθική συμπεριφορά, επειδή ο ίδιος θα αισθανόταν την ανάγκη να πορευτεί με οδηγό του την ηθική. Αυτό σημαίνει ότι ο κάθε άνθρωπος θα ήταν ο ίδιος ο αποκλειστικός υπεύθυνος των ενεργειών του και των αποτελεσμάτων αυτών των ενεργειών. Ο Αριστοτέλης, σε αρκετά σημεία των έργων του, κάνει λόγο για την προαίρεση, την ελεύθερη επιλογή του πολίτη. Ειδικά για το θέμα της αρετής, η προαίρεση θεωρείται ως ο ένας από τους τρεις αναγκαίους όρους, για να θεωρηθεί ότι κάποιος την κατέχει. Συγκεκριμένα, για να χαρακτηριστεί μια πράξη ως ενάρετη, πρέπει να τηρούνται τρεις προϋποθέσεις:

α. Προαίρεση: δηλαδή, ελεύθερα να επιλέγει την ενάρετη πράξη ο πολίτης.

β. Εἰδώς: δηλαδή, συνειδητά να επιλέγει ο άνθρωπος την τέλεση της πράξης του.

γ.Βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως: δηλαδή, ο άνθρωπος να είναι σίγουρος και αμετακίνητος στην επιλογή του να προβεί στην ενάρετη πράξη.

3. «ἐν μεσότητι οὖσα»: Άλλο ένα στοιχείο που χαρακτηρίζει την αρετή είναι η μεσότητα, έννοια για την οποία έκανε εκτενή λόγο ο Αριστοτέλης στις προηγούμενες ενότητες. Δηλαδή, ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να συμπεριφερθεί σχετικά με ένα θέμα με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους, οι οποίοι κινούνται από την έλλειψη μέχρι την υπερβολή. Από όλους αυτούς, μόνο αυτός που βρίσκεται στο  μέσο είναι ο σωστός και αυτός που χαρακτηρίζει την πράξη ως ενάρετη. Για παράδειγμα, η σπατάλη είναι υπερβολή, η φιλαργυρία έλλειψη και μόνο αυτό που βρίσκεται στο μέσο, δηλαδή η οικονομία είναι η σωστή πράξη και, επομένως, η σύμφωνη με την αρετή. Το ίδιο ισχύει με πολλές συμπεριφορές και συναισθήματα, όπως έχουμε ήδη δει, για παράδειγμα, θρασύτητα - δειλία - ανδρεία, ακολασία - αναισθησία - σωφροσύνη κ.λπ.

4. «ἡ πρὸς ἡμᾶς»: Η μεσότητα, στην οποία βρίσκεται η αρετή, είναι η μεσότητα με κριτήριο τον άνθρωπο. Υπενθυμίζουμε ότι ο Αριστοτέλης είχε πει ότι το μέσο μεταξύ δύο ακροτήτων μπορεί να εντοπιστεί με υποκειμενικά κριτήρια ή με αντικειμενικά κριτήρια. Ενώ, για παράδειγμα, το έξι είναι το μέσο μεταξύ του δύο και του δέκα με αντικειμενικά κριτήρια, όταν γίνεται λόγος για την ποσότητα τροφής  που πρέπει να λάβουν δυο άνθρωποι, το μέσο ανάμεσα στο δύο και το δέκα δεν είναι πάντα το ίδιο, το έξι. Δηλαδή, αν οι δύο μνες τροφής είναι λίγο φαγητό και οι δέκα μνες είναι πολύ φαγητό για δύο ανθρώπους, έναν αδύνατο άνθρωπο και ένα σωματώδη αθλητή (Μίλωνα), τότε οι έξι μνες μπορεί να είναι πολλή τροφή για τον πρώτο (ο οποίος μπορεί να χρειάζεται τρεις - τέσσερις μνες) και λίγη τροφή για το δεύτερο  (ο οποίος μπορεί να χρειάζεται επτά - οκτώ μνες). Ως προς το μέσο της αρετής, αυτό καθορίζεται με κριτήριο τον άνθρωπο. Επομένως, ως το σημείο αυτό του ορισμού, φαίνεται ότι η αρετή είναι μία έννοια υποκειμενική, καθώς ο κάθε άνθρωπος μπορεί με τα δικά  του κριτήρια να προσδιορίζει τι είναι υπερβολή, τι έλλειψη και τι μέσον. Κάτι τέτοιο θα σήμαινε ότι η δυσκολία περιγραφής μιας πράξης ως ενάρετης ή όχι θα ήταν μεγάλη. Στη συνέχεια, όπως θα δούμε, ο Αριστοτέλης θα προσπαθήσει να περιορίσει την υποκειμενικότητα ως προς τον προσδιορισμό της αρετής και να εισάγει κάποιο κριτήριο, σύμφωνα με το οποίο θα είναι δυνατόν να προσδιοριστεί αντικειμενικά η έννοια της αρετής.

5. «ώρισμένω λόγω»: Στο σημείο αυτό, ο Αριστοτέλης έρχεται να δείξει ότι η αρετή δεν είναι μια έννοια τόσο υποκειμενική, όσο είχε φανεί μέχρι το σημείο αυτό του ορισμού του. Ως εδώ, λοιπόν, είχε λεχθεί ότι η αρετή είναι η μεσότητα που ορίζεται με κριτήριο τον άνθρωπο. Αυτό θα επέτρεπε στον κάθε άνθρωπο, όπως είπαμε, να ορίσει με το δικό του τρόπο την αρετή. Τώρα, όμως, συμπληρώνει ο Αριστοτέλης, ότι η μεσότητα ορίζεται με κριτήριο το λόγο, τη λογική. Δηλαδή, ο εντοπισμός του σημείου εκείνου, που θα χαρακτηριστεί ως το μέσο μεταξύ δύο ακροτήτων, δεν μπορεί να θεωρηθεί εύστοχος, αν γίνει από ένα μη λογικό άνθρωπο, αλλά μόνο αν γίνει με οδηγό το Λόγο.

Ο Αριστοτέλης, σε αρκετά σημεία του έργου του, κάνει αναφορά στη λογική, ως τη δύναμη εκείνη που πρέπει να υπαγορεύει τον τρόπο ενέργειας του ανθρώπου. Λέει χαρακτηριστικά σε άλλο σημείο των «Ηθικών Νικομαχείων» ότι «ἡ μετὰ τοῦ ὀρθοῦ λόγου ἕξις ἀρετὴ ἐστίν», δηλαδή ότι η αρετή είναι ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα, μια συνήθεια που έχει αποκτήσει ο άνθρωπος, η οποία απορρέει από την εφαρμογή της λογικής. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι ο Αριστοτέλης έχει αναφέρει τους τρεις όρους, οι οποίοι πρέπει να υπάρξουν, ώστε ο άνθρωπος να γίνει ενάρετος και να αποκτήσει την ηθική:

α. Αρχικά, είναι ο νόμος, ο οποίος θέτει ως στόχο να συνηθίσει τον άνθρωπο να ενεργεί ηθικά (ενότητα 3).

β. Εν συνεχεία, και καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου, είναι η συνήθεια, η οποία οδηγεί τον άνθρωπο στην απόκτηση της αρετής, δηλαδή ο εθισμός στη συνεχή επανάληψη των ηθικών πράξεων (ενότητες 2,3,4).

γ. Τέλος, είναι η λογική, η φρόνηση, η οποία βοηθά το νόμο, τελειοποιεί το έργο του, καθώς επιβάλλει στον άνθρωπο να λειτουργεί σύμφωνα με τον ενδεδειγμένο ηθικό τρόπο.

Ωστόσο, όσο κι αν ο Αριστοτέλης προσπάθησε να περιορίσει την υποκειμενικότητα του χαρακτήρα της αρετής με την αναφορά στο Λόγο, δεν μπορούμε να πούμε ότι έχει επιτευχθεί ένας πλήρως αντικειμενικός προσδιορισμός της έννοιας αρετή, καθώς και η έννοια της λογικής ίσως είναι κάπως υποκειμενική. Αυτό που σε κάποιον φαίνεται λογικό, σε κάποιον άλλο ίσως δε φαίνεται εξίσου λογικό. Στη συνέχεια, ο φιλόσοφος θα επιχειρήσει να δώσει ακόμα πιο αντικειμενικό περιεχόμενο στον όρο αρετή.

6. «ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν»: Η λογική, λοιπόν, για την οποία έγινε λόγος προηγουμένως και η οποία είναι το κριτήριο, με το οποίο προσδιορίζεται η μεσότητα, δεν είναι η λογική ενός οποιουδήποτε ανθρώπου, καθώς, όπως είπαμε προηγουμένως, δε φαίνεται λογικό πάντα το ίδιο πράγμα σε όλους τους ανθρώπους. Αντιθέτως, ο φρόνιμος άνθρωπος, ο γνωστικός είναι εκείνος που ορίζει τι είναι και τι εν είναι λογικό. Ο Αριστοτέλης, λοιπόν, περιορίζει ακόμα περισσότερο την υποκειμενικότητα που υπάρχει στον ορισμό της αρετής και φτάνει σε ένα πολύ συγκεκριμένο περιεχόμενο της έννοιας αυτής. Πρέπει να γνωρίζουμε ότι ο φιλόσοφος, γενικά στο έργο του, προβάλλει πολύ την αξία της φρόνησης και το μεγαλείο του φρόνιμου ανθρώπου. Όπως λέει, στο φρόνιμο άνθρωπο ενώνονται και συνυπάρχουν όλες οι αρετές. Όταν υπάρχει η φρόνηση, όλες οι αρετές θα υπάρξουν και, αν λείψει μια αρετή, αποδιοργανώνεται το όλον. Επομένως, ο φρόνιμος άνθρωπος, αφού είναι ο μόνος που έχει όλες τις αρετές, είναι ο μόνος που είναι πλήρης, που δεν του λείπει τίποτα, που φανερώνει το πώς πρέπει να λειτουργεί ο άνθρωπος σε κάθε περίσταση. Έτσι, ο ηθικά σπουδαίος άνθρωπος αποτελεί το μέτρο σύγκρισης με τους άλλους ανθρώπους.

7. Ο ορισμός της αρετής

α. εξις: μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του ανθρώπου.

β. προαιρετική: την αρετή, ως στάση ζωής, την επιλέγει ελεύθερα ο κάθε άνθρωπος.

εξαιτίας της δικής του επιθυμίας και όχι υπό πίεση ή εξαναγκασμό.

γ. μεσότητα: η αρετή αποτελεί το μέσο μεταξύ δύο ακραίων συμπεριφορών (έλλειψης και υπερβολής).

δ. προς ήμας: η μεσότητα, για την οποία έγινε λόγος, είναι η μεσότητα με κριτήριο τον άνθρωπο, δηλαδή με υποκειμενικά κριτήρια.

ε. λόγος: το μέσο ανάμεσα στις δύο ακραίες συμπεριφορές δεν είναι κάτι το οποίο προσδιορίζεται αυθαίρετα, αλλά το καθορίζει ο Λόγος, η λογική.

στ. φρόνιμος (άνθρωπος): το μέσο ορίζεται από τη λογική, όπως είπαμε, και πιο συγκεκριμένα από τη λογική, όπως την καθορίζει ο φρόνιμος, συνετός άνθρωπος.

8. Οι αξίες του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού

Πρέπει να προσέξουμε ότι στον ορισμό της αρετής βρίσκονται μερικές από τις πιο σημαντικές αξίες του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού:

α. Ελεύθερη βούληση, ελευθερία πνεύματος, ελεύθερη και συνειδητή επιλογή του ανθρώπου, ο οποίος δεν ενεργεί υπό καθεστώς πίεσης  ή εξαναγκασμού (προαίρεσις).

β. Μέτρο: ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός ύμνησε την αξία του μέτρου στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Χαρακτηριστικά είναι τα πολλά γνωστά ρητά που προβάλλουν αυτήν την αξία της μεσότητας (μεσότητα).

γ. Λόγος: η λογική, η εναρμονισμένη ανθρώπινη συμπεριφορά με τις επιταγές του Λόγου, υπήρξε, επίσης, θεμελιώδης αρχή του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, ο οποίος απομακρύνθηκε από το σκοταδισμό, τη δεισιδαιμονία και την προκατάληψη και βάδισε με οδηγό του τον ορθολογισμό. Ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός είχε θεοποιήσει το Λόγο, μεταφορικά, αλλά και κυριολεκτικά, καθώς υπήρξαν διανοητές (Στωικοί φιλόσοφοι), οι οποίοι θεωρούσαν ότι ο κόσμος κυβερνιέται από μια ανώτερη δύναμη, το Λόγο (ώρισμένη λόγω).

Αρετή-γνώση-εθισμός-έξις-μεσότητα:

ü  Για τον Αριστοτέλη σε αντιδιαστολή με το Σωκράτη η αρετή δεν είναι γνώση, καθώς μπορεί να ξέρει κανείς τους σωστούς σκοπούς της ζωής, αλλά δεν τους πράττει.

ü  Για την ενέργεια της αρετής χρειάζεται εξειδίκευση, εξατομίκευση την ώρα της πράξης και αυτό είναι έργο της φρόνησης

ü  Χωρίς φρόνηση αρετή δεν υπάρχει

ü  Χρειάζεται όμως και κάτι πέρα από τη σφαίρα της λογικής. Στο βουλητικό γεννιέται η πράξη και εκεί συνυπάρχει το λογικό και άλογο στοιχεί της επιθυμίας. Για να έχει εδώ νόημα η διδασκαλία, χρειάζεται δούλεμα, πράγμα που θα επιτευχθεί με τον εθισμό σε ενάρετες πράξεις: «Ἡ δ’ ἀρετή ἐξ ἔθους περιγίγνεται»

ü  Η αρετή δεν είναι πάθος, διότι τα πάθη είναι ηθικά ουδέτερα, είναι βιολογικές ιδιότητες και δε χαρακτηρίζουν καθεαυτά τον άνθρωπο καλό ή κακό

ü  Ο άνθρωπος συμμετέχει σε αυτά με την προικισμένη από τη φύση δυνατότητα(δύναμη) μετοχής σε αυτά. Ούτε επομένως και με τις δυνάμεις οι άνθρωποι χαρακτηρίζονται καλοί ή κακοί.

ü  Η αρετή δεν είναι παρά στάση της ψυχής απέναντι σε όλες τις κινούμενες ψυχικές δυνάμεις. Και η στάση αυτή υπάρχει ως έξις, διακατεχόμενη από τον πρακτικό λόγο(ΗΝ.1105b19-1106a12)

ü  Η έξη είναι πηγή τςη πράξης. Εκεί εδρεύει η ηθικότητα. Δεν αρκεί η πράξη να είναι ηθική. Και η στάση της συνείδησης, η έξις που την κινεί οφείλει να είναι ηθική. Δεν ενδιαφέρει μόνο το τι πράττει κάποιος, αλλά «πῶς ἔχων» πράττει(ΗΝ.11207)

ü  Ο πρακτικός λόγος θα προσδιορίσει τη στάση, την έξη της ενάρετης ψυχής. Ποιο είναι όμως το περιεχόμενό του; Θα απαντήσουμε ανατρέχοντας στα έργα των ανθρώπων. Κακώς έχουμε σε σχέση με τα πάθη, αν λειτοργούμε σφοδρά ή με απάθεια. Καλά έργα των ανθρώπων είναι εκείνα που δεν τους λείπει τίποτα, αλλά και δεν έχουν τίποτα απαραπάνω από ό,τι πρέπει. Κάθε έλλειψη και υπερβολή φθείρει. Σώζει η μεσότητα. Το ίδιο συμβαίνει και με τις πράξεις. Είναι σωστές, όταν κρατιούνται στη μεσότητα.

ü  Αν στις τέχνες γυρεύουμε τη μεσότητα, πόσο στην αρετή που είναι αξιώτερη από κάθε τέχνη; Το μέσον  σε σχέση με εμάς είναι αυτό που ισχύει για κάθε ηθική αρετή και αυτό το μέσο είναι και άκρο, είναι ό,τι πρέπει να κάνουμε από κάθε άποψη και τίποτα παραπάνω

Επιπλέον…

1.«Ἔστιν ἄρα… ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν»: Μετά από εννέα ενότητες, στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής, έρχεται στη 10^η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα («ἄρα») τον πλήρη ορισμό της αρετής. Είναι, λοιπόν, η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο. Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου.
Η αρετή, λοιπόν, είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται όχι μόνο στον άνθρωπο, αλλά και στα ζώα και στα πράγματα. Δεν είναι, επομένως, αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών, αλλά επίσης η ικανότητα, το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων, που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση. Ας περάσουμε, όμως, τώρα στην ανάλυση των γνωρισμάτων της αρετής, όπως αυτά δίνονται μέσα από τον ορισμό της:

Οριστέα έννοια: Αρετή

Έννοια γένους:  α. «ἕξις»: ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα («ἕξω») του ρήματος «ἔχω». Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η «ἕξις» είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο: είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση. Η ποιότητα, λοιπόν, των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας. Άρα, δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις, αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές, αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα, την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξεις.

β. «προαιρετική»: είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση (Ηθικά Νικομάχεια, 1111b-1112a), που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες, δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη. Την ευθύνη, λοιπόν, για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος. Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης, αλλά καταναγκασμού, τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο. Η «προαίρεσις» αποτελεί, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής. Οι άλλοι δύο όροι είναι: ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του («εἰδὼς») και  να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα («βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως»). Συγκεκριμένα, οι τρεις παραπάνω προϋποθέσεις για την ύπαρξη της αρετής αναφέρονται από τον φιλόσοφο ως εξής: «πρῶτον μὲν ἐὰν εἰδώς, ἔπειτ’ ἐὰν προαιρούμενος, καὶ προαιρούμενος δι’ αὐτά, τὸ δὲ τρίτον ἐὰν καὶ βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως ἔχων πράττῃ» (Ηθικά Νικομάχεια, 1105 a 30-31).

Ειδοποιός διαφορά:

γ. «ἐν μεσότητι οὖσα»: η μετοχή συνάπτεται στον όρο «ἕξις» και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής. Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη, αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η «πρὸς ἡμᾶς». Τα υποκειμενικά κριτήρια («πρὸς ἡμᾶς»): το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους. Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο, ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες, όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του, τις περιστάσεις, την εποχή, τον τόπο, τα κοινωνικά πρότυπα κ.τ.λ.

δ. «τῇ πρὸς ἡμᾶς»: η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια. Αυτό προκύπτει ως εξής: αφού η αρετή είναι έξη, δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη, αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η «πρὸς ἡμᾶς», η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του, οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντες.
ε. «ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν»: το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο «ἐν μεσότητι» και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα. Γι’ αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας, που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα, είναι η ανθρώπινη λογική, ο ορθός λόγος. Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου: δεν μετράει γι’ αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου, του ανθρώπου που «βουλεύεται εὖ» (Ηθικά Νικομάχεια 1141 b 10). Συγκεκριμένα, οι έννοιες «λόγος» και «φρόνιμος» έχουν το εξής περιεχόμενο:

«λόγος»: ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή, αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις. Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος, που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες. Άρα, ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο του.

«φρόνιμος»: η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή, υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές. Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το «δέον», τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία. Το περιεχόμενο, όμως, της έννοιας «φρόνιμος» και «δέον» δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια. Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή, η κοινωνία, τα πρότυπα των ανθρώπων, στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται.

«Μεσότης δὲ δύο κακιῶν… καὶ αἱρεῖσθαι.»

Ορισμός της μεσότητας. Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας. Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες, από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής, ενώ η άλλη στην πλευρά της έλλειψης. Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει, το οποίο είναι το μέσον και το σωστό. Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις, ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει, δηλαδή τη μεσότητα. (απάντηση β΄ ερώτησης σχ. Εγχειριδίου)

2. Αισθητικά:

Σχήμα από κοινού «τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν … τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)»  «ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ, χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)»

Χιαστό σχήμα: «ἐσθλοὶ - ἁπλῶς, παντοδαπῶς - κακοὶ»
Αντιθέσεις: «τὸ ἁμαρτάνειν» ≠ «τὸ κατορθοῦν»  «πολλαχῶς» ≠ «μοναχῶς» «τὸ κακὸν» ≠ «τὸ ἀγαθὸν» «τὸ ἄπειρον» ≠ «τὸ πεπερασμένον» «ῥᾴδιον» ≠ «χαλεπὸν» «τὸ ἀποτυχεῖν» ≠ «τὸ ἐπιτυχεῖν» «κακία» ≠ «ἀρετὴ» «ὑπερβολὴ-ἔλλειψις» ≠ «μεσότης»

Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο, οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες :  «ἐσθλοὶ» ≠ «κακοὶ» «ἁπλῶς» ≠ «παντοδαπῶς»
Έλξη και βραχυλογία «ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί «τῷ λόγῳ, ὃν») ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν»

Πολυσύνδετο σχήμα: τονίζει το στόχο της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθος. «καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαι»

Σχήμα κύκλου:  Η ενότητα εισάγεται με τη φράση «τὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρου» και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με τον στίχο «ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς, παντοδαπῶς δὲ κακοί». Έτσι ο φιλόσοφος, αφού έχει κλείσει και από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία, θα προχωρήσει στον ορισμό της αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση «Ἔστιν ἄρα ἡ ἀρετή».

Τα παραπάνω σχήματα λόγου τονίζουν την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη. Πάντως γενικά, ο λόγος του Αριστοτέλη διακρίνεται για άλλη μια φορά από λιτότητα και απλότητα. Χαρακτηριστικό του ύφους της ενότητας είναι οι αναφορές στους Πυθαγορείους και στον παροιμιακό στίχο, που ενδυναμώνουν την πειστικότητα των απόψεων που αναπτύσσονται.

3. «ὡρισμένῃ λόγῳ»: Όπως θα πρόσεξες, στο σημαντικότατο αυτό για τη σύλληψη της αρετής στοιχείο ο Αριστοτέλης αναφέρεται για πρώτη φορά εδώ. Τι είναι αυτό που τον έκανε, κατά την κρίσιμη στιγμή του ορισμού, να αισθανθεί αυτή την ανάγκη; Τι το καινούριο πρόσθεσε το νέο αυτό στοιχείο; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 176): Το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο «ἐν μεσότητι» και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα. Γι’ αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας, που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα, είναι η ανθρώπινη λογική, ο ορθός λόγος. Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου: δεν μετράει γι’ αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου, του ανθρώπου που «βουλεύεται εὖ» (Ηθικά Νικομάχεια 1141 b 10).

4. Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας. Σε ποιο συμπέρασμα καταλήγει; Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό, με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς, ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς. Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος («ἁμαρτάνειν») και το σωστό («κατορθοῦν»), που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη, και το μέσον αντίστοιχα. Έτσι λοιπόν διαπιστώνει ότι: 

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία και γι’ αυτό μπορούμε με πολλούς τρόπους («πολλαχῶς», «παντοδαπῶς») και εύκολα («ῥᾴδιον») να αποτύχουμε στον στόχο μας, δηλαδή να κάνουμε το λάθος. Επομένως, η υπερβολή και η έλλειψη συνδέονται με το λάθος και κατά συνέπεια με την κακία και τους κακούς.

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο, γι’ αυτό μπορούμε με έναν μόνο τρόπο («μοναχῶς», «ἁπλῶς») και δύσκολα («χαλεπὸν») να επιτύχουμε τον στόχο μας, δηλαδή να κάνουμε το σωστό. Επομένως το μέσον συνδέεται με την αρετή και τους καλούς.

5. Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται ότι το λάθος («ἁμαρτάνειν») συνδέεται με την κακία και το σωστό («κατορθοῦν») με την αρετή. Ποιες λέξεις αναφέρονται στο «ἁμαρτάνειν» και ποιες στο «κατορθοῦν»; Προκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη, ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους «μὲν – δέ». Συγκεκριμένα, οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξής:

«τὸ ἁμαρτάνειν» ≠ «τὸ κατορθοῦν» «πολλαχῶς» ≠ «μοναχῶς» «τὸ κακὸν» ≠ «τὸ ἀγαθὸν» «τὸ ἄπειρον» ≠ «τὸ πεπερασμένον»
«ῥᾴδιον» ≠ «χαλεπὸν» «τὸ ἀποτυχεῖν» ≠ «τὸ ἐπιτυχεῖν»
«κακία» ≠ «ἀρετὴ» «ὑπερβολὴ-ἔλλειψις» ≠ «μεσότης»
«ἐσθλοὶ» ≠ «κακοὶ» «ἁπλῶς» ≠ «παντοδαπῶς»

Να σημειώσουμε σ’ αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων, μαζί με τα «τῷ ἐλλείπειν» και «(τῷ) ὑπερβάλλειν» που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου, αναφέρονται στο «ἁμαρτάνειν». Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων, μαζί με τα «εὑρίσκειν» και «αἱρεῖσθαι» που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου, αναφέρονται στο «κατορθοῦν».

6. Ποια είναι η έννοια της «προαιρέσεως» και γιατί είναι τόσο καθοριστική για την κατάκτηση της αρετής;  «προαιρετική»: είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση (Ηθικά Νικομάχεια 1111 b 4), που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να φτάσει στο μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες, δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη. Την ευθύνη, λοιπόν, για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος. Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης, αλλά καταναγκασμού, τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο. Η «προαίρεσις» αποτελεί, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής. Οι άλλοι δύο όροι είναι:

ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του («εἰδὼς») και

να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα («βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως»).

Συγκεκριμένα, οι τρεις παραπάνω προϋποθέσεις για την ύπαρξη της αρετής αναφέρονται από τον φιλόσοφο ως εξής, «πῶς ἔχων πράττῃ, πρῶτον μὲν ἐὰν εἰδώς, ἔπειτ’ ἐὰν προαιρούμενος, καὶ προαιρούμενος δι’ αὐτά, τὸ δὲ τρίτον ἐὰν καὶ βεβαίως καὶ ἀμετακινήτως ἔχων πράττῃ» (Ηθικά Νικομάχεια, 1105 a 30-31).

                                                                                                            

Ερωτήσεις

1.Ποια συμπεράσματα θα μπορούσαν να συναχθούν για τη σχέση του ανθρώπου με την αρετή από την παραδοχή του Αριστοτέλη ότι το «ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ»είναι «ῥᾴδιον»,ενώ το «ἐπιτυχεῖν»είναι «χαλεπόν»;Πώς θα χαρακτήριζες την όλη διδασκαλία του Αριστοτέλη για την αρετή;

2.Να γράψετε τη συλλογιστική πορεία μέσα από την οποία ο Αριστοτέλης καταλήγει ότι η αρετή είναι μεσότητα.

3.Ποια σημασία έχει η προαίρεσις και ειδικά το γεγονός ότι η αρετή χαρακτηρίζεται «έξις προαιρετική»;

4.φρόνιμος,του δέοντος:να εξηγήσετε το περιεχόμενο των εννοιών αυτών.

5.Συμφωνείτε με την άποψη ότι το να κάνουμε λάθος μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους, ενώ το να κάνουμε το σωστό με έναν τρόπο;

6.Ποιος είναι ο ορισμός της αρετής;Να τον συνδέσετε με το περιεχόμενο των ενοτήτων 7 -9.