ΠΠΣΠΘ

Φύλλο εργασίας

Αριστοτέλης, Η.Ν. Ενότητα 7^η

1.      Στο τέλος λοιπόν της 6ης ενότητας ο Αριστοτέλης διατυπώνει την άποψη πως πρέπει πρώτα να βρεθεί ποια είναι η ιδιαίτερη φύση της αρετής, προκειμένου να γίνει φανερό πώς θα γίνει ο άνθρωπος αγαθός και ικανός να εκτελεί το έργο του καλά. Για να απαντήσει στο ερώτημα αυτό, επιχειρεί πρώτα να κάνει κατανοητή την έννοια της μεσότητας. Με ποια επιχειρήματα την προσδιορίζει και σε ποιες περιπτώσεις η θεωρία της μεσότητας δεν μπορεί να αποτελεί ουσιαστική λύση;

Συνοδευτικά κείμενα

1.      Η αρετή είναι μεσότητα

Αν κοιτάξωμε προς τα έργα των ανθρώπων, θα ονομάσωμε καλά εκείνα που τίποτε δεν τους λείπει, αλλά και τίποτε παρά πάνω δεν έχουν από ό,τι πρέπει. Κάθε έλλειψη και υπερβολή φθείρει· σώζει η μεσότητα. Το ίδιο συμβαίνει με τις πράξεις· είναι σωστές, όταν δεν τραβάνε στα άκρα, αλλά κρατιούνται στη μεσότητα ("Ηθ. Νικ." 1106 a 26).

Η μεσότητα αυτή είναι εύκολη να βρεθή όπου χωράει μαθηματική σκέψη, όπου η μεσότητα προσδιορίζεται από καθαρά αντικειμενικά στοιχεία. Αλλά όταν τη μεσότητα αυτή την αναζητάμε με βάση ένα υποκειμενικό δεδομένο, η εύρεσή της είναι δύσκολη. Αν δεκάξη ώρες δουλειάς είναι πολλές και δυο είναι λίγες, δεν σημαίνει πως εννιά ώρες είναι οι σωστές. Το σωστό εδώ εξαρτάται από την προσωπικήν ιδιοσυγκρασία καθενός. ("Ηθ. Νικ." 1106 b 7). Αν όμως σε όλες τις τέχνες γυρεύομε αυτή τη μεσότητα, πόσο περισσότερο στην αρετή που είναι ακριβέστερη και αξιώτερη από κάθε τέχνη ("Ηθ. Νικ." 1106 b 14). Το "μέσον πρὸς ἡμᾶς" είναι ένας καθαρός τύπος, που κατά τον Αριστοτέλη ισχύει για κάθε ηθική αρετή· είναι από μιαν άποψη η ουσία της αρετής. "Διὸ κατὰ μὲν τὴν οὐσίαν καὶ τὸν λόγον τὸν τὸ τί ἦν εἶναι λέγοντα μεσότης ἐστὶν ἡ ἀρετή" ("Ηθ. Νικ. 1107 a 5).

Κ. Τσάτσος, Η κοινωνική φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων, εκδ. Εστία, Αθήνα 1970, σελ. 236.

[πηγή: Φιλοσοφικός Λόγος, Γ Λυκείου Θεωρητικής Κατεύθυνσης. Βιβλίο του καθηγητή, σελ. 233-4]

2.      Ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι μεταξύ της ευδαιμονίας και της αρετής υπάρχει ουσιαστική σχέση. Δε θα μπορεί να είναι κανείς ευτυχισμένος, χωρίς να είναι ενάρετος. Ένας δειλός, ένας μικροπρεπής, ένας, γενικώς, φαύλος άνθρωπος δεν μπορεί να είναι ευτυχισμένος. Για τον Αριστοτέλη, η ευδαιμονία είναι "ενέργεια της ψυχής σύμφωνα με την αρετή". Η αρετή, όπως είδαμε παραπάνω, καθώς και η ευδαιμονία, σύνίσταται, κατά τον Αριστοτέλη, στη "μεσότητα μεταξύ δύο ακροτήτων", μεταξύ μιας υπερβολής και μιας έλλειψης. Η μετριοφροσύνη, λόγου χάρη, είναι μεσότητα μεταξύ της αλαζονείας, που συνιστά την κατάσταση της υπερβολής, και της μικροπρέπειας, που αποτελεί έλλειψη. Το θάρρος επίσης είναι η μεσότητα μεταξύ του θράσους και της δειλίας, κ.ο.κ. με όλες τις αρετές. Κάθε φορά που αντιμετωπίζουμε ένα ηθικό αίτημα οφείλουμε —αν θέλουμε οι πράξεις μας να έχουν ηθική αξία και, κατ' επέκταση, να μας κάνουν να νιώθουμε ευτυχείς— να επιλέγουμε πάντοτε τη μεταξύ δύο ακροτήτων μέση οδό. Εκ πρώτης όψεως ασφαλώς η θεωρία του Αριστοτέλη για τη μεσότητα είναι πειστική. Τι πιο εύλογο, αλήθεια, από το να προτιμήσει κανείς να είναι ανδρείος, αντί να είναι θρασύς ή δειλός προκαλώντας τα επικριτικά σχόλια των άλλων γύρω του;

Υπάρχουν όμως καθοριστικές στιγμές στη ζωή μας κατά τις οποίες η θεωρία της μεσότητας αποδεικνύεται ανίσχυρη να μας βοηθήσει στις επιλογές μας. Πρόκειται για τις στιγμές εκείνες που έχουμε να αντιμετωπίσουμε κορυφαία διλήμματα, στιγμές όπου, όπως λέει ο ποιητής, καλούμαστε να πούμε το μεγάλο ναι ή το μεγάλο όχι. Στις περιπτώσεις αυτές —καθώς "δεν υπάρχει μέση οδός", αλλά είμαστε υποχρεωμένοι να διαλέξουμε "είτε τη μια είτε την άλλη δυνατότητα" που έχουμε μπροστά μας— η θεωρία του Αριστοτέλη δεν είναι παρά μια άκαιρη, άστοχη, ανώφελη πρόταση.

Άλλοι φιλόσοφοι, μετά τον Αριστοτέλη, που αναγνώρισαν, όπως αυτός, την τεράστια σημασία του λόγου στη ζωή μας, επιχείρησαν να μας υποδείξουν έναν άλλο τρόπο, διαφορετικό από εκείνον της μεσότητας, μέσω του οποίου μπορούμε να κατακτήσουμε την αρετή. Πρόκειται για τους στωικούς, οι οποίοι υποστήριξαν ότι το κλειδί για να κατακτήσουμε την αρετή είναι να περιέλθουμε στην κατάσταση της απάθειας.

[πηγή: Θ. Πελεγρίνης, Αρχές Φιλοσοφίας, ΟΕΔΒ, 2002, σελ. 89]

3.      Η μεσότητα δε βρίσκει εφαρμογή σε κάθε πράξη και σε κάθε πάθος

Εν πάση περιπτώσει η θεωρία αυτή της μεσότητας δε βρίσκει εφαρμογή σε κάθε πράξη και σε κάθε πάθος· υπάρχουν, πράγματι, πάθη που ήδη η λέξη που τα δηλώνει φέρνει στο μυαλό μας κάτι αρνητικό και τιποτένιο, π.χ. επιχαιρεκακία, αδιαντροπιά, φθόνος, και στην περίπτωση των πράξεων: μοιχεία, κλεψιά, φόνος· γιατί όλα αυτά –και όσα άλλα τέτοια– τα λέμε με τη βεβαιότητα ότι είναι αρνητικά και τιποτένια τα ίδια και όχι η υπερβολή ή η έλλειψή τους. ∆εν υπάρχει, λοιπόν, περίπτωση να κάνει ποτέ κανείς το σωστό σε σχέση με αυτά· αυτό είναι πάντοτε λάθος

(Ἀριστοτέλης, Ἠθικά Νικομάχεια, Β, 1107a 8-15)

2.      Ποια είναι η ειδοποιός διαφορά του ορισμού της αρετής σύμφωνα με τον  Αριστοτέλη, που προσπαθεί να  προσδιορίσει την ποιότητα της έννοιας “έξις” και τη φύση της αρετής;

3.      Ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι “οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται”: Ποια στοιχεία της ενότητας αυτής συνηγορούν προς αυτή την άποψη;

4.      Ποια είναι τα δύο άκρα της μεσότητας; Αφού απαντήσετε στο ερώτημα αυτό, να παρουσιάσετε διαγραμματικά τις αρετές που αναφέρονται στην 4η ενότητα με τα δύο άκρα τους:

5.      Ο φιλόσοφος εδώ δομεί τη σκέψη του γύρω από τις έννοιες της «μεσότητας» και των δυο «ακροτήτων». Να εντοπίσετε τις λέξεις-φράσεις που αναφέρονται σε κάθε έννοια χωριστά και να διατυπώσετε με το δικό σας τρόπο τους ορισμούς.

6.      Η ηθική αρετή είναι ως προς το γένος έξις. Ποια νέα στοιχεία προστίθεται εδώ; Ποια στοιχεία μπορούν να στηρίξουν την άποψη που θα υποστηρίξει πιο κάτω ο Αριστοτέλης, ότι η ηθική αρετή είναι «μετά τοῦ ὀρθοῦ λόγου ἕξις»;

7.      Οὓτω δή πᾶς ἐπιστήμων…πρὸς ἡμᾶς:Να δείξετε ότι απαραίτητη προϋπόθεση αυτού είναι η σωκρατική προτροπή γνῶθι σαυτόν και γι αυτό είναι επίπονο έργο η κατάκτηση της ηθικής αρετής.

Λεξιλογικές

8.      Να βρείτε στο κείμενο συνώνυμα των λέξεων: κελεύω, ἧττον, προτιμῶ, ἐπαΐων, βιβρώσκω

9.      Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια οι λέξεις:ἐπισταμένως, πρόσληψις, λειπτέον, συνοχή, ταυτότητης.

10.  Να ετυμολογήσετε τις παρακάτω λέξεις:

ὑπερβολή, ἀλείπτης, ἀναλογία, ἐπιστήμων, προστάζω