Ενότητα 7^η

Θέμα

α. Στο πρώτο μέρος θέμα είναι η διδασκαλία της αρετής από τους άριστους άντρες στα παιδιά τους

β. Στο δεύτερο μέρος  θέμα είναι η διά βίου εκπαίδευση των Αθηναίων ως απόδειξη του διδακτού της αρετής

Δομικά Στοιχεία-Βασικές Ιδέες

1.Απάντηση με “λόγο” στο επιχείρημα (απορία) του Σωκράτη για την αδυναμία των σοφών ανδρών να βελτιώσουν τα παιδιά τους στην αρετή.

2.Επιχείρημα για την ανάγκη να συμμετέχουν όλοι στη δικαιοσύνη, στη σωφροσύνη και στο όσιον (δηλ. στην ἀνδρός ἀρετήν).

3.Επιχείρημα για την ανάγκη να χρησιμοποιείται η διδασκαλία και η τιμωρία, ωσότου βελτιωθεί αυτός που δε συμμετέχει στην αρετή.

4.Επιχείρημα για την ανάγκη να εξορίζεται από την πόλη ή να θανατώνεται ως ανίατος όποιος δε συμμετέχει στην αρετή παρά τη διδασκαλία που του έγινε.

5.Συμπέρασμα: Θα ήταν αδύνατο να πιστέψει κανείς ότι οι σοφοί άνδρες διδάσκουν στα παιδιά τους όλα τ’ άλλα και όχι την αρετή, που η μη απόκτησή της επιφέρει συνολική καταστροφή (συλλογισμός «ἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζον» = «a minore ad maius»).

6.Συνοπτική παρουσίαση του εκπαιδευτικού συστήματος της Αθήνας κατά τον 5ο αι. Π.Χ

7.Οι βαθμίδες, οι βασικοί φορείς της αγωγής, η φιλοσοφία του συστήματος, οι επιμέρους στόχοι και τα παιδευτικά μέσα.

8.Η παρέμβαση της πολιτείας για την εκμάθηση και τήρηση των νόμων από τους νέους και για τη συμμόρφωση των αρχόντων προς αυτούς.

9.Συμπέρασμα: Αφού καταβάλλεται τόσο μεγάλη προσπάθεια για την αρετή στο ιδιωτικό και στο δημόσιο επίπεδο, θα ήταν παράδοξο να μη θεωρούμε διδακτή την αρετή.

 

1.Ερώτημα στο οποίο απαντά ο Πρωταγόρας και κριτική του επιχειρήματος: O Πρωταγόρας προσπαθεί να απαντήσει στην ερώτηση του Σωκράτη πώς οι πολιτικοί, όπως οι Περικλής, Αριστείδης, Θεμιστοκλής, γνωστοί για την αρετή τους δεν μπόρεσαν να μεταδώσουν αυτή και στα παιδιά τους. Πβ.Πρωταγόρας,319de «μὴ τοίνυν ὅτι τὸ κοινὸν τῆς πόλεως οὕτως ἔχει, ἀλλὰ ἰδίᾳ ἡμῖν οἱ σοφώτατοι καὶ ἄριστοι τῶν πολιτῶν ταύτην τὴν ἀρετὴν ἣν ἔχουσιν οὐχ οἷοί τε ἄλλοις παραδιδόναι».Τώρα απαντά με λόγο, καθώς αυτός επιτρέπει να ξεκινήσει κάποιος από τα δεδομένα της εμπειρίας και να στηρίξει τις γενικές του κρίσεις, οι οποίες με συλλογιστική πορεία οδηγούν στα τελικά συμπεράσματα.

   Για τον Πρωταγόρα αυτό που υπάρχει σε όλους τους πολίτες είναι η δικαιοσύνη, οσιότητα, σωφροσύνη και με ένα λόγο η πολιτική αρετή. Έτσι, αν η αρετή αυτή δεν υπάρχει σε κάποιον, αυτόν τον περιμένει τιμωρία, εξορία, θάνατος. Οπότε, είναι δυνατόν να πιστεύουμε ότι οι έξοχοι άνδρες διδάσκουν στα παιδιά τους όλα τα άλλα και όχι αυτό, τη στιγμή που η τιμωρία είναι τόσο βαριά; Άρα, όχι μόνο δεν αδιαφορούν, αλλά καταβάλλουν κάθε προσπάθεια.

   Στο συλλογισμό του:

Üχρησιμοποιεί πολλές υποθετικές προτάσεις, οι οποίες και έχουν περισσότερο ρητορικό χαρακτήρα,

Üπροσπαθεί να μετατρέψει την αποδεικτέα πρόταση σε αποδεικτικό λόγο= Σόφισμα λήψης του Αιτουμένου

Έτσι:

ü  αν υπάρχει η πολιτική αρετή

ü  αν πρέπει να μετέχουν σ’ αυτήν οι πολίτες

ü  αν αυτός που δε συμμετέχει, πρέπει να τιμωρείται, να εξορίζεται ή να θανατώνεται

ü  Τότε: αν οι πολιτικοί άνδρες διδάσκουν τα λιγότερο σημαντικά μαθήματα, σίγουρα θα διδάσκουν και τα περισσότερο σπουδαία=

 

 

Επομένως: ο Πρωταγόρας παρουσιάζει το Ζητούμενο(ό,τι ως υπόθεση παρουσιάζει) ως Δεδομένο. Ο Πρωταγόρας υποστηρίζει πως, επειδή πρόκειται για κάτι σπουδαίο, η αρετή δεν μπορεί παρά να διδάσκεται οπωσδήποτε από αυτούς τους ανθρώπους. Επομένως, αντί η εμπειρική διαπίστωση να θεωρηθεί επικρατέστερη του επιχειρήματος, εδώ το επιχείρημα αποκτά αξιολογική προτεραιότητα με αποτέλεσμα να επιβάλλει ως υπαρκτή την εμπειρική διαπίστωση, έστω κι αν αυτή δεν έχει καταγραφεί. Ό,τι παρουσιάζει ως υπόθεση ο Πρωταγόρας θεωρείται δεδομένο. Έτσι συγχέει  «εἶναι»με «χρὴ».

 

2. Η αποδεικτέα θέση και η διατύπωση  της:                                            ­

-ο Σωκράτης εξέφρασε την άποψη ότι η αρετή δεν είναι διδακτή και τη στήριξε με το επιχείρημα των άριστων πολιτικών που δεν είναι σε θέση να μεταδώσουν στους γιους τους την πολιτική αρετή που διακρίνει τους ίδιους. Αυτό είναι βέβαιη διαπίστωση.

-ο Πρωταγόρας θέλει να ανασκευάσει το προηγούμενο επιχείρημα. Αλλοιώνει όμως το επιχείρημα του Σωκράτη, ο οποίος φέρεται να απορεί και να αναρωτιέται για ποιον λόγο οι αγαθοί άντρες...δεν είναι σε θέση να βελτιώσουν τους γιους τους στην αρετή.

Έτσι: ο Πρωταγόρας δε θα αντικρούσει το πραγματικό επιχείρημα του Σωκράτη, αλλά θα θεωρήσει δεδομένη τη δική του αντίθετη θέση και θα την αιτιολογήσει, επειδή από τη νέα διατύπωση φαίνεται αυτό να ζητά ο Σωκράτης.

 

3.Οι τιμωρίες είναι: ποινή θανάτου, εξορία, δήμευση περιουσίας, ξεκλήρισμα οικογένειας. Ο σοφιστής παρουσιάζει εδώ τις ποινές να κλιμακώνονται από την επιεικέστερη προς τη βαρύτερη. Η κατάταξη αυτή αντανακλά όχι μόνο την προσωπική του άποψη αλλά και τις ηθικές αντιλήψεις της εποχής γενικότερα. Ο θάνατος λοιπόν θεωρούνταν η ελαφρότερη από τις βαριές ποινές. Κι αν με την πρώτη ματιά φαίνεται παράδοξο η εξορία να θεωρείται ποινή βαρύτερη από τη θανατική, πρέπει να σκεφθούμε πόσο σπουδαίες ήταν για τον αρχαίο άνθρωπο  οι έννοιες  πατρίδα και  οικογένεια, και κατά συνέπεια τι σήμαινε για τον εξορισμένο να ζει με το μαρτύριο της στέρησης αυτών των αγαθών, πολύ περισσότερο, όταν επρόκειτο για ισόβια εξορία.

           Ωστόσο, η δήμευση της περιουσίας πώς θα μπορούσε να θεωρηθεί ποινή βαρύτερη από τις δυο προηγούμενες; Ίσως με το σκεπτικό ότι οι συνέπειες μιας τέτοιας ποινής ήταν καταστροφικές όχι μόνο για τον τιμωρούμενο, αλλά κυρίως για την οικογένειά του. Βάρος μεγάλο, λοιπόν, στη συνείδηση του ενόχου ήταν το γεγονός ότι εξαιτίας του εγκλήματός του θα υπέφεραν άδικα οι δικοί του άνθρωποι. 'Όσο για την ποινή που δηλώνεται μέσα από τον όρο οἴκων ἀνατροπαί, θα μπορούσε να κλιμακώνεται από το γκρέμισμα της κατοικίας του ενόχου μέχρι τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων των απογόνων του, τη λεγόμενη ἀτιμία. Επρόκειτο για ένα θανάσιμο πλήγμα στην οικογένεια του τιμωρουμένου, πράγμα που γίνεται ολοφάνερο αν αναλογιστεί κανείς τι σήμαινε τότε για τον πολίτη η συμμετοχή στα κοινά. Το να αποπεμφθεί μια ολόκληρη οικογένεια, επομένως, μια για πάντα από τη δημόσια ζωή ήταν η χειρότερη καταδίκη, ισοδύναμη με εξαφάνιση. Λογικά, επομένως, η ποινή αυτή θεωρούνταν η βαρύτερη από όλες.

Παρατηρώντας προσεκτικότερα τη διαβάθμιση αυτή των ποινών, αντιλαμβανόμαστε ότι εκείνο που χαρακτηρίζει τις αυστηρότερες είναι το γεγονός ότι στην εφαρμογή τους εμπλέκονται οι υπέρτατες αξίες του αρχαίου ανθρώπου: η πατρίδα, η οικογένεια, η συμμετοχή στα κοινά. Αυτό δείχνει ότι η συγκεκριμένη κατάταξη βρίσκεται σε απόλυτη αντιστοιχία με τον κώδικα ηθικής των ανθρώπων της εποχής.

 

4. Η φράση του Πρωταγόρα «…να τον σκοτώνουν ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμα ακόμα και μετά τη διδασκαλία» δείχνει πως ο σοφιστής συνδέει την αρετή με την υγεία και την απουσία της με την αρρώστια. Η πολιτική αγωγή επιχειρεί να αποκαταστήσει στον πολίτη την αρετή, όπως ακριβώς η ιατρική επιδιώκει τη θεραπεία του ασθενούς από την αρρώστια. Κατ’ επέκταση, η πολιτεία απομακρύνει ή φονεύει τον ανεπίδεκτο μαθήσεως, όπως η ιατρική παραιτείται από τη θεραπεία μιας ανίατης ασθένειας. Εξάλλου, τον ίδιο παραλληλισμό επισημαίνουμε και στο σημείο του πρωταγόρειου μύθου, όπου ο Δίας δίνει εντολή «... τὸν μὴ δυνάμενον αΙδοῦς καὶ δίκης μετέχειν κτείνειν ὡς νόσον πόλεως». Εκεί, ο σοφιστής έδειξε να αντιλαμβάνεται την πόλη ως έναν οργανισμό η υγεία του οποίου απειλείται από τις διάφορες ασθένειες, ενώ αντίστοιχα εξασφαλίζεται από την καλή κατάσταση των επιμέρους οργάνων και μελών του. Όπως, λοιπόν, εάν κάποιο από αυτά πάσχει, αποκόπτεται χάριν του υπόλοιπου σώματος, έτσι και ο μη ενάρετος άνδρας σκοτώνεται για να προστατευτεί το σύνολο των πολιτών.

5. Ο Πρωταγόρας τονίζει πως η διδασκαλία και η τιμωρία αφορούν και το παιδί και τον άνδρα και τη γυναίκα. Δηλαδή, αγωγή και σωφρονισμός απευθύνονται -με διαφορετικό, πιθανότατα, τρόπο ­σε όλους τους ανθρώπους, όχι μόνο στους άνδρες. Η λέξη, δηλαδή, άνδρας στην παραπάνω φράση σημαίνει το ανδρικό φύλο. Στη φράση, όμως, ἀνδρὸς ἀρετὴν δε γίνεται κανενός είδους διάκριση. Αν λοιπόν, σε συνδυασμό με αυτό, λάβουμε υπόψη μας ότι πρόκειται κατά βάση για μια ανδροκρατούμενη κοινωνία -και η ανδροκρατία ως ηθική αντίληψη δεν είχε ξεπεραστεί ούτε από προοδευτικούς πνευματικούς ανθρώπους, όπως ο Πρωταγόρας,- γίνεται μάλλον σαφές ότι στη φράση ἀνδρὸς ἀρετὴν η λέξη ἀνήρ σημαίνει τον άνθρωπο γενικότερα. Οι Αθηναίοι της εποχής ­όπως, άλλωστε, και οι περισσότεροι από τους υπόλοιπους Έλληνες, θεωρούσαν πως κατεξοχήν άνθρωπος είναι ο άνδρας. Τις γυναίκες λίγο πολύ τις αγνοούσαν, πράγμα που άλλωστε καταδεικνύεται και από την ανύπαρκτη συμμετοχή τους στα κοινά. Πρέπει, πάντως, να παραδεχτούμε ότι το παραπάνω σκεπτικό θα μπορούσε να αντιστραφεί. Έτσι, κάποιος θα υποστήριζε πως το γεγονός ακριβώς ότι η γυναίκα της εποχής ήταν εξαιρετικά υποβαθμισμένη καθιστά οποιαδήποτε σύνδεσή της με την πολιτική αρετή παράλογη, ουτοπική. Αφού, δηλαδή, η γυναίκα δεν έχει κανενός είδους συμμετοχή στα κοινά, τότε γιατί να γίνεται λόγος για την αρετή της εκτός κι αν με τον όρο ἀρετὴ εννοήσουμε την ηθική συνείδηση. Επομένως, θα κατέληγε ο κατ' αυτόν τον τρόπο σκεπτόμενος, η λέξη ἀνήρ εδώ σημαίνει επίσης το ανδρικό φύλο.

 

6.Η διατύπωση της απόδειξης: η απόδειξη της θέσης ότι οι άριστοι άνδρες μπορούν να διδάξουν στα παιδιά τους την πολιτική αρετή και το κάνουν γίνεται με τη χρήση

ü  μιας ρητορικής ερώτησης  που έχει την απάντηση ότι υπάρχει αρετή στην οποία όλοι είναι αναγκαίο να μετέχουν και

ü  εφτά διαδοχικών υποθετικών προτάσεων που διατυπώνονται ως υποθέσεις δίχως απόδοση(ανανταπόδοτο: η απόδοση φέρεται να είναι: «σκέψου τι περίεργα πλάσματα είναι αυτοί οι αγαθοί άνδρες!) και νοούνται ως δεδομένες θέσεις.

Εντυπωσιάζει βέβαια έτσι ο Πρωταγόρας, όμως είναι εμφανής η αμηχανία του και η δυσκολία του να απαντήσει στην εύλογη ερώτηση του Σωκράτη, γι αυτό και φλυαρεί και πλατειάζει.

 

7. Η πορεία της απόδειξης

ü  Υπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οι πολίτες, για να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλης,

ü  αυτό το πράγμα είναι η ἀνδρὸς ἀρετὴ, δηλαδή η πολιτική αρετή,

ü  αν κάποιος δε μετέχει στην αρετή, πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε, για να βελτιωθεί και να μετέχει και αυτός σ' αυτήν,

ü  αν όμως, παρ 'όλα αυτά, δε θελήσει να ενστερνιστεί την αρετή, πρέπει να αποβάλλεται από την πόλη ή να θανατώνεται.

ü  ΑΡΑ: οι μεγάλοι πολιτικοί είναι «απίστευτο» να μη διδάσκουν την πολιτική αρετή στους γιους τους (ενώ τους διδάσκουν άλλα, όχι τόσο σημαντικά), γιατί αλλιώς θα τους άφηναν εκτεθειμένους στον κίνδυνο της θανάτωσης ή άλλων βαρύτατων ποινών.

Ο Πρωταγόρας στο συμπέρασμα χρησιμοποιεί το συλλογισμό «ἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζον» = «a minore ad maius», από το μικρότερο, το λιγότερο σημαντικό (ενν. από τη διδασκαλία της ανάγνωσης, των μαθηματικών κ.ά.), στο μεγαλύτερο, στο πιο σημαντικό (στη διδασκαλία της αρετής).

Συνοψίζοντας:Αφού υπάρχει κίνδυνος οι γιοι των άριστων αντρών να τιμωρηθούν με βαρύτατες ποινές, αν δε μετέχουν στην αρετή, είναι αδιανόητο να μην τους τη διδάσκουν οι πατέρες τους, ενώ μάλιστα τους διδάσκουν άλλα, λιγότερο σημαντικά

 

8. Η Κριτική της απόδειξης

- ο Πρωταγόρας φέρνει επιχειρήματα που δεν απορρέουν από λογική αναγκαιότητα και δεν είναι απόλυτα πειστικά, ενώ ο λόγος του παρεκκλίνει από το στοχαστικό ύφος και έχει ρητορικά στοιχεία εντυπωσιασμού (ρητορικές ερωτήσεις και αλλεπάλληλες υποθέσεις). Συγκεκριμένα ο Πρωταγόρας:

ü  Αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη για να αποδείξει αυτό που θέλει ο ίδιος και όχι αυτό που πρέπει

ü  Προχωρεί στην αποδεικτική διαδικασία με δεοντολογικές διατυπώσεις (έχει τέσσερα «πρέπει να»), οι οποίες βέβαια δεν είναι πειστικές (οι αποδεικτικές προτάσεις έχουν λογική ισχύ, όταν είναι αποφαντικές και όχι δεοντολογικές, ευχετικές κτλ): ο Πρωταγόρας λέει τι πρέπει να γίνεται, αντί να αναφέρει τι συμβαίνει στην πραγματικότητα

ü  Δεν αποδεικνύει την αντίθετη δική του θέση, αλλά τη θεωρεί δεδομένη και την αιτιολογεί, μάλιστα με τρόπο όχι απόλυτα πειστικό (οι μεγάλοι πολιτικοί διδάσκουν στα παιδιά τους την αρετή, απλώς επειδή το αντίθετο θα ήταν αδιανόητο).

ü   

 

9. Οι δύο αντίθετες απόψεις

ü  Ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι οι σπουδαίοι πολιτικοί άντρες δεν μπορούν να διδάξουν στα παιδιά τους την πολιτική. Όμως δε διευκρινίζει αν εννοεί την πολιτική αρετή που έχουν όλοι οι Αθηναίοι πολίτες οι οποίοι μιλάνε στην εκκλησία του δήμου ή τις ικανότητες των μεγάλων πολιτικών ηγετών, που δεν μπορούν να τις μεταδώσουν στους γιους τους. Προφανώς εννοεί το δεύτερο, γιατί αλλιώς θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι των πολιτικών δεν έχουν αρετή και ζουν στην παρανομία.

ü  Ο Πρωταγόρας, αντίθετα, αποφαίνεται ότι η πολιτική αρετή μπορεί να διδαχτεί και διδάσκεται από τους μεγάλους πολιτικούς στους γιους τους και αυτό το αποδεικνύει αρνητικά: Αν κάποιος δεν έχει πολιτική αρετή, του επιβάλλονται βαρύτατες ποινές. Είναι αδύνατο λοιπόν οι σπουδαίοι άντρες να αφήνουν τα παιδιά τους στον κίνδυνο αυτό, ­επομένως τους διδάσκουν την πολιτική αρετή. Το αντίθετο, θα ήταν παράλογο και αδιανόητο.

ü  Αν συγκρίναμε τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή, όταν αρνήθηκε να αποδράσει, με τις            απόψεις του Πρωταγόρα για την τιμωρία, θα είχαμε να παρατηρήσουμε τα ακόλουθα: Α. Ο Σωκράτης αρνείται να αποδράσει από τη φυλακή για την αποφυγή εκτέλεσης της θανατικής του ποινής. Με τη στάση αυτή δείχνει ότι πρέπει ο πολίτης να αποδέχεται την τιμωρία που του επιβάλλει η πολιτεία με τους νόμους, στους οποίους πρέπει να υπακούει, ανεξάρτητα από το αν η τιμωρία είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη. Β. Για τον Πρωταγόρα η τιμωρία λειτουργεί ως μέσο που θα οδηγήσει στη βελτίωση του πολίτη και στη συμμετοχή του στην αρετή.

ü  ΑΡΑ: Η στάση λοιπόν του Σωκράτη είναι σχετική με την αποδοχή τής ποινής και συναρτάται με το κύρος των νόμων, ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα είναι σχετικές με τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και συναρτώνται με την πολιτική αρετή.

 

 

 

10.

Σύνοψη εκπαίδευσης στην Αθήνα

 

·         Φορείς αγωγής-εκπαίδευσηςÜοικογένεια=γονείς, τροφοί, παιδαγωγοί

                                                               Üσχολείο= διδάσκαλοι= κιθαριστές, γραμματιστές,

                                                                    παιδοτρίβες

                                                              Üπόλη=νόμοι, εὔθυνα, ἡ=ποινές

·         Μέσα ΑγωγήςÜδιδασκαλία

                                  Üπαιδονομία

·         Αγωγή στο σπίτιÜσυμβουλές

                                       Üπροτροπές-αποτροπές

                                       Üαπειλές-ξυλοδαρμοί

·         Αγωγή στο σχολείοÜπνευματική και ηθική

                                             Üσωματική

·         Μέθοδοι διδασκαλίαςÜαπομνημόνευση

·         Παιδονομικά μέτραÜπροληπτικά=παραδείγματα,νουθεσίες…

                                             Üαποτρεπτικά=απειλές,ξυλοδαρμοί,ποινές…

 

11.Βασικός στόχος ανατροφής του νέου είναι η ευκοσμία, δηλαδή η καλή συμπεριφορά. Κυρίαρχη θέση κατέχει η ηθικοπνευματική καλλιέργεια σε συνδυασμό με τη σωματική ευρωστία. Από τη βάση της εκπαιδευτικής ιεραρχίας ως την κορυφή της κάθε φορέας αγωγής ένα συγκεκριμένο πρότυπο υπηρετεί: την ΕΥΒΟΥΛΙΑ. Ο Πρωταγόρας το έθεσε: «Εὐβουλία περὶ τῶν οἰκείων, ὅπως ἂν ἄριστα τὴν αὐτοῦ οἰκίαν διοικοῖ, καὶ περὶ τῶν τῆς πόλεως, ὅπως τὰ τῆς πόλεως δυνατώτατος ἄν εἴη καὶ πράττειν και λέγειν». Όλοι οι Αθηναίοι προσπαθούν με κάθε τρόπο να δώσουν στα παιδιά τους την κατάλληλη αγωγή, οι γονείς, οι τροφοί, οι παιδαγωγοί, οι γραμματιστές, κιθαριστές, παιδοτρίβες, η πόλη με τους νόμους της. Η όλη διαπαιδαγώγηση κατατείνει στη μετάδοση όχι ειδικά της πολιτικής αρετής, αλλά του κώδικα, γενικά, ηθικής συμπεριφοράς που η συγκεκριμένη κοινωνία έχει υιοθετήσει. Άλλωστε, στην αρχαία Ελλάδα ηθική και πολιτική αμοιβαία προσδιορίζονται και αλληλεξαρτώνται.

            Βέβαια η ανατροφή όσο και η εκπαίδευση στην Αθήνα ήταν ιδιωτική υπόθεση. Τον τελικό έλεγχο για τα αποτελέσματα ανατροφής των νέων τον ασκούσε η πόλη με τη δυνατότητά της να επιβάλλει ποινές.

 

12. Γνωρίσματα της εκπαίδευσης

ü  Σύμφωνα με τις πληροφορίες του αποσπάσματος η εκπαιδευτική αγωγή ήταν μια διαδικασία που ακολουθούσε τον Αθηναίο σε όλη του τη ζωή. Βέβαια ως ενήλικος δε φοιτούσε σε σχολείο, αλλά η πολιτεία με τα δικά της μέσα λειτουργούσε σαν «δάσκαλος» των πολιτών.

ü  Ένα δεύτερο γνώρισμα της εκπαίδευσης ήταν ο ιδιωτικός της χαρακτήρας.

Μπορεί βέβαια η πολιτεία να επέβαλλε στους πολίτες την εκμάθηση των νόμων και την εφαρμογή τους, ωστόσο η διαδικασία της διδασκαλίας και της μάθησης γινόταν στο σπίτι του παιδιού και αργότερα στο σπίτι του ιδιωτικού δασκάλου, οι δαπάνες επιβάρυναν αποκλειστικά την οικογένεια του παιδιού, ενώ η εκπαίδευση ήταν ανοιχτή, χωρίς προκαθορισμένα όρια (υπενθυμίζεται ότι στη Σπάρτη η εκπαίδευση και η αγωγή των παιδιών ανήκαν στην ευθύνη της πολιτείας).

ü  Η πόλη δε δίδασκε μόνο με τους νόμους αλλά και με πολλούς άλλους παιδευτικούς θεσμούς (γιορτές, τελετές κ.ά.).

ü  Ως προς το περιεχόμενο και τους στόχους ο χαρακτήρας της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικός, αφού η αγωγή σε όλες τις βαθμίδες αποσκοπούσε στην κατάκτηση της   αρετής με την ηθική διαπαιδαγώγηση. Οι Αθηναίοι  διδάσκονταν την αρετή σε όλη τη ζωή τους με διάφορους τρόπους και μεθόδους:

1.      στη νηπιακή ηλικία έμπαιναν οι βάσεις της ηθικής συμπεριφοράς,

2.      αργότερα ο δάσκαλος επιμελούνταν «περισσότερο την εὐκοσμίαν» (την ευπρεπή συμπεριφορά) των παιδιών και παρουσίαζε σ’ αυτά πρότυπα αρχαίων ηρώων για μίμηση.

3.      Τέλος, η πολιτεία επέβαλλε τη συμμόρφωση στις επιταγές των νόμων, που ρύθμιζαν τη συμπεριφορά των πολιτών (τους νόμους τους έγραφαν σε μεγάλες ξύλινες πλάκες και τους τοποθετούσαν σε δημόσιο χώρο, για να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες).

13. Προτερήματα περιγραφής Πρωταγόρα:

ü  συνοπτική

ü  ακριβής

ü  σαφής

ü  δίχως περιττολογίες

ü  γλαφυρή

α) Η μεταφορική χρήση του ρήματος στη φράση «και η παραμάνα…αγωνίζονται γι’ αυτό το πράγμα» δείχνει πολύ επιτυχημένα τη συστηματική προσπάθεια που καταβάλλεται προκειμένου να παρασχεθεί στο νέο η καλύτερη δυνατή αγωγή.

β) Μέσα από τις αλλεπάλληλες αντιθέσεις της φράσης «και εξηγώντας του ότι αυτό είναι δίκαιο και το άλλο άδικο…να μην τα κάνεις» προβάλλεται παραστατικά το πνεύμα που διέπει την αγωγή του νέου κατά την προσχολική ηλικία: προσπάθεια επιβολής της ενδεδειγμένης συμπεριφοράς, μιας και η κριτική σκέψη λείπει ακόμη από το παιδί.

γ) Στο χωρίο «...Εάν όμως δεν υπακούει…και γέρνει» η έξοχη παρομοίωση προβάλλει τη χρήση της βίας ως μέσου αγωγής. Δικαιολογείται, επομένως, ετυμολογικά και σημασιολογικά ο ρηματικός τύπος «ισιώνουν», οπότε με το ίδιο πνεύμα γίνεται παρακάτω λόγος περί ευθυνών.

δ) Στη φράση «πᾶς γὰρ ὁ βίος... δεῖται» μέσα από τη μεταφορά μουσικών κυρίως όρων στο πεδίο της αγωγής τονίζεται ο παιδευτικός ρόλος της μουσικής.

ε) Στο χωρίο «ἀτεχνῶς ὥσπερ οἱ γραμματισταὶ... καὶ ἄρχειν καὶ ἄρχεσΘαι» μια επίσης

θαυμάσια  παρομοίωση προβάλλει τη συμμετοχή της πολιτείας στη διαδικασία της αγωγής: όπως οι δάσκαλοι μαθαίνουν στα παιδιά να γράφουν στην κατεύθυνση των γραμμών, έτσι και η πολιτεία υποχρεώνει τους πολίτες να ζουν υπό την καθοδήγηση των νόμων.

 

14. Ο Πρωταγόρας με την παρουσίαση του εκπαιδευτικού συστήματος θέλει να στηρίξει την επιχειρηματολογία του για το ότι η αρετή μπορεί να διδαχτεί. Παράλληλα αυτή η αναφορά θέλει να δείξει ότι ο άνθρωπος δε νοείται εκτός κοινωνίας. Μόνο που για να προοδεύσει η κοινωνία χρειάζεται πολιτική οργάνωση που να στηρίζεται πάνω στο ήθος και την ωριμότητα των πολιτών. Και βέβαια η δημοκρατία προϋποθέτει αυτά τα δυο στοιχεία.

 

15. Ο  Πρωταγόρας στο λόγο του παρουσιάζει τη μελέτη της ποίησης ως ένα σημαντικό μέσο αγωγής. Ο συλλογισμός του σε γενικές γραμμές έχει ως εξής:

α) Τα έργα των καλών ποιητών είναι αυτά που έχουν αληθινή παιδευτική αξία.

β) Η απλή ανάγνωσή τους από τους νέους δεν αρκεί. Χρειάζεται να τα αποστηθίζουν.

γ) Σημαντικά θεωρούνται τα ποιήματα στα οποία ενυπάρχει συμβουλευτικό πνεύμα και ταυτόχρονα προβάλλεται ως πρότυπο, ως ιδεώδες, η αρετή των ηρώων του παρελθόντος, διότι γίνεται, έτσι, λαμπρή εκμετάλλευση της τάσης των νέων προς τη μίμηση. Εδώ ο σοφιστής αναφέρεται στην επική ποίηση, τονίζοντας τον παιδευτικό της ρόλο.

δ) Με τη φράση «ἄλλων αὖ ποιητῶν... μελοποιῶν» εξαίρεται η σπουδαιότητα της λυρικής ποίησης. Κατά την ενασχόλησή τους με αυτήν οι νέοι απάγγελλαν έργα σπουδαίων ποιητών με τη συνοδεία κιθάρας. Επομένως στο είδος αυτό η τέχνη της στιχουργίας συνδυαζόταν έξοχα με το μουσικό στοιχείο.

           Η απομνημόνευση ποιημάτων δίχως την παράλληλη προετοιμασία των μαθητών και την κριτική αντιμετώπιση του περιεχομένου τους δημιουργεί επιφυλάξεις. Ωστόσο, πρέπει να πούμε ότι δεν πρόκειται για μηχανική αποστήθιση, αλλά για οικείωση με το περιεχόμενο των έργων, εφόσον με αυτό οι μαθητές βρίσκουν περιγραφές, χαρακτηρισμούς, επαίνους και πρότυπα συμπεριφοράς που προβάλλονται και επαινούνται. Αυτός ο πλούτος διαποτίζει τη ζωή τους, την ψυχή τους, τους υποδεικνύει στάσεις ζωής και τους κάνει-να μιμηθούν τους ήρωες και να πετύχουν στη ζωή τους κάτι σημαντικό.

 

16. 'Οπως προκύπτει από τη μελέτη του κειμένου οι Αθηναίοι αναγνώριζαν στη μουσική όχι απλώς αισθητική αλλά γενικότερη παιδευτική αξία. Στο χωρίο «καὶ τοὺς ρυθμούς τε... εὐαρμοστίας δεῖται» προβάλλεται ιδιαίτερα η επίδραση που ασκούν στην ψυχή του ανθρώπου δύο θεμελιώδη στοιχεία της μουσικής, ο ρυθμός και η αρμονία. Όπως παρατηρεί ο Πρωταγόρας, αυτά έχουν τα αντίστοιχα τους στην ανθρώπινη ζωή: πρόκειται για το ζεύγος εὐρυθμία-εὐαρμοστία. Δηλαδή, όπως ο ρυθμός και η αρμονία εξασφαλίζουν στη μουσική την ομορφιά, την αισθητική τελειότητα, με τον ίδιο τρόπο η συμμετρία(εὐρυθμία) και η αρμονικότητα (εὐαρμοστία) προάγουν την ανθρώπινη ζωή, της δίνουν νόημα. Τα παραπάνω δικαιολογούν τη μέριμνα των Αθηναίων για τη μουσική παιδεία.

 

17. Όπως προκύπτει από την παρουσίαση του σοφιστή, ο ιδανικός Αθηναίος πολίτης είναι πριν απ’ όλα μια ηθική προσωπικότητα, στη διάπλαση της οποίας συμβάλλουν κατά το δυνατόν όλοι οι φορείς της αγωγής, ανεξάρτητα από την ιδιότητα ή το αντικείμενο διδασκαλίας του καθενός. Από εκεί και πέρα, ιδιαίτερα σημαντική είναι η πρόσβαση σ’ ένα ευρύ φάσμα γνωστικών τομέων (ανάγνωση, γραφή, ποίηση, μουσική αριθμητική κτλ.) αλλά και η απόκτηση ενός υγιούς, εύρωστου και ρωμαλέου σώματος. Κάποιος, λοιπόν, που διαθέτει τα παραπάνω εντάσσεται πλέον ομαλά στο δημοκρατικό κλίμα της κλασικής Αθήνας, μιας και είναι ικανός στο λόγο και στην πράξη και βέβαια ικανός «καὶ ἄρχειν καὶ ἄρχεσθαι». Συνεπώς:

ü  η ρητορική ικανότητα,

ü  η δυνατότητα λήψης και εκτέλεσης ορθών αποφάσεων,

ü  τα διοικητικά προσόντα και

ü  η πειθαρχία στους νόμους

συναποτελούν τους καρπούς της αγωγής και προσδιορίζουν τον ιδανικό πολίτη.

 

 

 

Συνοδευτικά…

 

 

Α. Η ΠΑΙΔΕΥΠΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΥθΜΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΥΑΡΜΟΣΤΙΑΣ

ü  «Πρὸς δέ τούτοις, ἐπειδὰν κιθαρίζειν μάθωσιν…πᾶς γὰρ ὁ βίος τοῦ ἀνθρώπου εὐρυθμίας τε καὶ εὐαρμοστίας δεῖται».Στη συνέχεια, ο διδάσκαλος τους φέρνει σε επαφή με καθαρά λυρικά ποιήματα που οι μαθητές τα προσαρμόζουν στη λύρα, την οποία έμαθαν πρόσφατα. Με τον τρόπο αυτό, οι ρυθμοί και οι αρμονίες εισχωρούν στην ψυχή τους και, κατά κάποιο τρόπο, “απορροφώνται” και αφομοιώνονται από αυτήν. Αυτό σημαίνει ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση ο εσωτερικός κόσμος των νέων υποβάλλεται στη διεργασία της αισθητικής συγκίνησης η οποία βιώνεται όταν απολαμβάνει κανείς μορφές του ωραίου. Κατά τη διάρκειά της, οι ψυχικές δυνάμεις εντείνονται στο μεγαλύτερο βαθμό και ταυτόχρονα συγκλίνουν και εναρμονίζονται, με αποτέλεσμα να δοκιμάζει ο άνθρωπος μια ανέκφραστη ψυχική ευφροσύνη. Αυτή η σύγκλιση και αυτή η συμφιλίωση των ψυχικών δυνάμεων εγκαθιδρύει στον εσωτερικό κόσμο το ρυθμό και την αρμονία και εξημερώνει την ψυχή.

ü  Βλ. Πλάτων, Πρωταγόρας 326ab

ü  Είναι προφανές ότι οι μορφές του ωραίου, με τη διαδικασία της αισθητικής συγκίνησης, ασκούν ηθική επίδραση στον άνθρωπο, καθώς, με συνταιριασμένες και εναρμονισμένες, πλέον, τις εσωτερικές της δυνάμεις, “μαλακώνει” και εξευγενίζεται η ψυχή. Παράλληλα, η ευρυθμία και η ευαρμοστία οργανώνουν και συγκροτούν την προσωπικότητα του νέου ανθρώπου, άρα του επιτρέπουν να ρυθμίζει σωστά τη σχέση του με τους άλλους και να είναι εύστοχος στους λόγους και στις ενέργειές του. Επομένως, η εσωτερική τακτοποίηση, η οποία προεκτείνεται και στην ευρύτερα νοούμενη δραστηριότητα του ανθρώπου, αναδεικνύει το ρυθμό και την αρμονία βασικούς παράγοντες της ψυχικής ισορροπίας, της ηθικής προαγωγής και της δημιουργικής κοινωνικής παρουσίας του.

 

 

Β. Η ΠAIΔAΓΩΠΚH ΛΕΠΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

ü  Βλ. ΄Πλάτων, Πρωταγόρας 236cde

ü  «Και όταν πια φύγουν αυτοί]δηλαδή οι νέοι άνδρες]…Το εκπληκτικό όμως θα ήταν μάλλον το να μην μπορεί να διδαχθεί η αρετή»:Η πολιτική αγωγή των νέων κορυφώνεται από τη στιγμή που θα περιέλθει στη δικαιοδοσία της ίδιας της πόλης. Η πόλη μοιάζει με το μεθοδικό εκείνο διδάσκαλο, ο οποίος σύρει γραμμές στην “πλάκα” του μικρού μαθητή του που δυσκολεύεται στη γραφή, καλώντας τον ταυτόχρονα να φέρνει τη γραφίδα του εκεί όπου αυτές οδηγούν. Ενεργώντας με ανάλογο τρόπο, η πόλη τοποθετεί τη συμπεριφορά των νέων αν­θρώπων στο πλαίσιο των δίκαιων νόμων, τους οποίους θεσπίζει σύμφωνα με εισήγηση έμπειρων και αγαθών νομοθετών, ενώ ταυτόχρονα υποχρεώνει τους νέους να συμμορφώνονται με τους νόμους αυτούς, είτε δίνουν οι ίδιοι εντολές είτε υπακούουν στις εντολές.

ü  Με τον τρόπο αυτό, υπέρτατος διδάσκαλος της πολιτικής αρετής αναδεικνύεται ο νόμος της πόλης, στον οποίο διοχετεύεται και με τον οποίο εκφράζεται η ελεύθερη βούληση της δημοκρατικής κοινότητας. Η μεγάλη παιδαγωγική σημασία του δίκαιου νόμου έγκειται στο ότι δε θεωρητικοποιεί το προσφερόμενο παιδευτικό υλικό, αλλά, αντίθετα, ξεδιπλώνει τις δυνατότητες του νέου τοποθετώντας τον στις συγκεκριμένες καταστάσεις της κοινωνικής πραγματικότητας - μιας κοινωνικής πραγματικότητας προσανατολισμένης στο αγαθό και καλώντας τον να ασκηθεί καθημερινά στην πολιτική πράξη, ώστε να δεχτεί την ευεργετική επίδρασή της. Αποτελούσε άλλωστε κοινή πεποίθηση των μεγάλων Ελλήνων στοχαστών το ότι ο καλύτερος τρόπος διαπαιδαγώγησης ενός νέου ανθρώπου είναι να καταστεί πολίτης μιας πόλης με εξαιρετικούς νόμους.

ü  Η πόλις-πείδευσις: Στη δημοκρατική Αθήνα ο νέος άνθρωπος μορφωνόταν για λογαριασμό του κοινωνικού συνόλου και διαμέσου αυτού. Με τους μύθους, τις παραδόσεις, τους γραπτούς και τους άγρα­φους νόμους, το θέατρο, την καθημερινή ζωή και τη λειτουργία του πολιτεύματος, η πόλη εκδη­λωνόταν ως ένας πελώριος παιδευτικός θεσμός και ιστορικά επιβίωνε μετατρέποντας τα άτομα σε ζωντανά κύτταρα του πολιτικά οργανωμένου κοινωνικού συνόλου” (Κυριάκου Κατσιμάνη, Ανθρωπισμός, δημοκρατία και παιδεία στον πλατωνικό “Πρωταγόρα”, ίπ Αναλύσεις και τομές σε θέματα παιδείας, εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα 1985, σ. 53).

 

 

Γ. Η ΑΙΣθΗΤΙΚΉ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΙΜΩΡΙΑΣ

 

ü  Α.«Εάν όμως δεν υπακούει…και γέρνει»…

ü  Β. «Έτσι, και η πόλη…ευθεία»

ü  Τα παραπάνω δύο αποσπάσματα προέρχονται από διαφορετικά σημεία της ερμηνευόμενης ενότητας. Το πρώτο  σχετίζεται με την

παρεχόμενη αγωγή στο παιδί από την οικογένειά του, ενώ το δεύτερο αναφέρεται στην ηθικο­πολιτική διαπαιδαγώγηση του νέου από την πόλη. Στην πρώτη περίπτωση, ο Πρωταγόρας τονίζει ότι οι γονείς, ο παιδαγωγός και η τροφός, εφόσον διαπιστώσουν ότι το παιδί δεν ενστερνίζεται τον ηθικό κώδικα του κοινωνικού του περιβάλλοντος και επιδεικνύει κακή συμπεριφορά, προσφεύγουν στις απειλές και στα χτυπήματα, προκειμένου να το “ισιώσουν” όπως ισιώνει κανείς το λυγισμένο και καμπουριασμένο ξύλο. Στη δεύτερη, πα­ρατηρεί ότι ο νομοθέτης ποδηγετεί το νέο άνθρωπο καλώντας τον να πορευθεί σύμφωνα με την ευθεία γραμμή των νόμων, αν όμως ξεστρατίσει από αυτήν, του επιβάλλει την κατάλληλη τιμωρία και, ακόμη, ότι οι τιμωρίες του είδους αυτού, επειδή ξαναφέρνουν το νέο στον ίσιο δρόμο, ονομάζονται “ευθύνες”.

ü  Είναι προφανές ότι και στην πρώτη και στη δεύτερη περίπτωση η τιμωρία/ποινή δε φορτίζεται με εχθρικές υποδηλώσεις εναντίον του εκπαιδευομένου και δεν έχει το χαρακτήρα του “αγώνα εναντίον του κακού”. Είναι μάλλον το απαραίτητο συμπλήρωμα της διδακτικής διαδικασίας, το μέσο που επιτρέπει στον παιδαγωγό να περιφρουρήσει την επιτυχία του έργου του και, ταυτόχρονα, να προφυλάξει το νέο άνθρωπο, για το δικό του το καλό, από παραβάσεις και εκτροπές. Σύμφωνα με το λογοπαίγνιο του Πρωταγόρα, που ωστόσο απεικονίζει την ουσία του πράγματος, η αγωγή είναι μια προσπάθεια να βαδίσει ο νέος τον ίσιο δρόμο, να πορευθεί “σε ευθεία γραμμή”, οπότε η ποινή - “οι ευθύνες” - δεν είναι τίποτα περισσότερο από την επαναφορά του στην ευθεία γραμμή - στον ίσιο δρόμο - κάθε φορά που απομακρύνεται από αυτήν.

ü  Το “ίσιωμα” του χαρακτήρα με τη διαδικασία της διδασκαλίας και της ποινής, καθώς και η εγκαθίδρυση του ρυθμού, της αρμονίας και της ημερότητας στην ψυχή του νέου ανθρώπου, φανερώνουν μια “αισθητική” διάσταση της παρεχόμενης αγωγής. Ο παιδαγωγούμενος αντιμετωπίζεται σαν υλικό προσφερόμενο προς επεξεργασία, το οποίο (δια)μορφώνεται σιγά σιγά και τείνει να μετατραπεί σε ηθικοπολιτικό καλλιτέχνημα. Άλλωστε, η ευαισθησία των Ελλήνων απέναντι στο ωραίο τούς ενθάρρυνε να μιλούν για “ηθικό κάλλος”, δηλαδή να φορτίζουν τις ηθικές αποτιμήσεις με αισθητικές αξιολογήσεις.

ΤΟ ΗΘΙΚΟΝ ΚΑΛΛΟΣ

“Αγαπημένε μου Πάνα και εσείς οι άλλοι θεοί αυτού εδώ του τόπου, δώστε μου να γίνω όμoρφoς μέσα μου. Και όσα έχω έξωθέ μου να είναι φιλιωμένα με όσα έχω μέσα μου” (279 b, μτφ.Ι. Θεoδωρακόπoυλoυ).

 

 

 

 

 

 

Δ. Σχηματικά:

 

Βαθμίδες εκπαίδευσης	Φορείς Αγωγής	Αντικείμενο-Περιεχόμενο	Στόχοι	Μέσα-Μέθοδος	Χώρος
Προσχολική αγωγή 6/7 ετών	Οικογένεια Τροφός Παιδαγωγός Πατήρ	-διδασκαλία συγκεκριμένων εννοιών -διάκριση βασικών ηθικών αρετών:δίκαιο-άδικο ωραίο-άσχημο όσιο-ανόσιο	Όπως ως βέλτιστος έσται ο παις =ηθική βελτίωση	-διδάσκο- ντες -ενδεικνύ- μενοι απειλαις -συμβουλές -ξυλοδαρμοί -παραδείγ-ματα	Οικος
Πρωτοβάθμια εκπαίδευση	Διδάσκαλοι Γραμματιστές κιθαριστές	-Γράμματα -κιθάρισις -αναγιγνώσκειν ποιήματα αγαθων ποιητων -επειδάν κιθαρίζειν…μελο ποιων	-ευκοσμία -ίνα ημερώτεροι…λέγειν Τε και πράττειν -σωστή συμπεριφο-ρά -άρχειν-άρχεσθαι	-εκμανθά-νειν -αποστήθιση ποιημάτων -παραδείγματα -προβολή προτύπων -τιμωρίες	Διδα-σκαλεια
Δευτεροβάθμια εκπαίδευση έως 18 ετών	Παιδοτρίβες-γυμαστές	Εκγύμναση σώματος	Ίνα τα σώματα βελτίω έχοντες υπηρετωσι τη διανοία	Σωματική άσκηση	-Παλαί-στρες -γυμνά σια
Τελικό στάδιο-Τρίτη ανώτερη βαθμίδα	Πόλις Σοφιστές Ρητοροδιδάσκαλοι φιλόσοφοι	Εκμάθηση νόμων =κατάκτηση πολιτικής αρετής	-Ευβουλία, ορθή κρίση για τις υποθέσεις του σπιτιού και της πόλης/ρητορική ικανότητα -ζην κατά τους νόμους	Διδασκαλία άσκηση	-Βουλή -Εκκλη σία δήμου -Ηλιαία -αγορά πόλεως -σχολές

 

 

 

 

 

 

 

 

Γενικές παρατηρήσεις 7^ης ενότητας: συμπληρωματικά

1. Ο Πρωταγόρας αλλάζει ουσιαστικά το περιεχόμενο της απορίας του Σωκράτη και αποδεικνύει κάτι διαφορετικό από αυτό που εκείνος αμφισβήτησε. Ο Σωκράτης υποστήριξε ότι οι πολιτικοί δεν μπορούν να διδάξουν την αρετή στα παιδιά τους. Ο Πρωταγόρας δε θα αποδείξει ότι μπορούν να το κάνουν, αλλά ότι σίγουρα θέλουν να διδάξουν την αρετή στα παιδιά τους. Ο συλλογισμός καταλήγει στο συμπέρασμα της αναγκαιότητας ενδιαφέροντος της αγωγής των παιδιών τους, πράγμα που είναι μεν σωστό, δεν αποτελεί δε απόδειξη ότι οι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν τα παιδιά τους. Το ότι αποτελεί μέλημα δε σημαίνει ότι διδάσκεται.

2. Ο Πρωταγόρας ξεκινά το συλλογισμό του με μια άποψη που παρουσιάζεται ως δεδομένη αλήθεια, η οποία όμως ούτε δεδομένη είναι ούτε αποδεικνύεται από το σοφιστή. Ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι υπάρχει ένα στοιχείο στο οποίο πρέπει να μετέχουν όλοι οι πολίτες, για να υπάρχει πόλη. Αυτό είναι η «ανδρός αρετή». Αυτή η θέση θα χρησιμοποιηθεί ως προκείμενη, για να οδηγηθεί στο συμπέρασμα που θέλει ο σοφιστής. Όμως αυτό δεν είναι αλήθεια αναντίρρητη, ούτε έχει αποδειχτεί.

3. Ο συλλογισμός του Πρωταγόρα αποτελείται από επτά υποθέσεις και έχει δεοντολογικό χαρακτήρα. Το συμπέρασμα επομένως δεν είναι βέβαιο.

4. Ρητορισμός, στόμφος και μεγαλοστομία στην υπηρεσία της πειθούς: Ο Πρωταγόρας διατυπώνει ρητορικές ερωτήσεις και παραθέτει επτά διαδοχικές υποθέσεις, που έχουν το χαρακτήρα της αναμφισβήτητης αλήθειας. Χρησιμοποιεί επαναλήψεις, εμφανίζει αδιαμφισβήτητες αλήθειες(κατά την άποψή του), διατυπώνει συμπέρασμα με ρητορική ερώτηση. Άρα ο σοφιστής προσπαθεί να εντυπωσιάσει, να μαγέψει, να παρασύρει στο παραλήρημά του τους ακροατές. Επιδιώκει την πειθώ, όχι την αλήθεια.

5. Το περιεχόμενο της «ἀνδρὸς ἀρετῆς»: Η αρετή ορίζεται ως άθροισμα της δικαιοσύνης, της σωφροσύνης και της οσιότητας. Μπορούμε να προσέξουμε ότι οι έννοιες αυτές υποδηλώνουν τη στάση του ανθρώπου απέναντι στους άλλους(δικαιοσύνη), απέναντι στον εαυτό του(σωφροσύνη)και απέναντι στους θεούς(οσιότητα). Προηγουμένως η αρετή ορίστηκε ως άθροισμα δίκης, οπότε ισοδυναμεί με τη δικαιοσύνη, και αιδούς, που ισοδυναμεί με σωφροσύνη και οσιότητα.

6. Σκοπός της αγωγής:

Α’ στάδιο: περίοδος προσχολικής αγωγής. Επιδιώκεται η ηθική διαπαιδαγώγηση των παιδιών. Με λόγια, συμβουλές και επιπλήξεις ή ξυλοδαρμούς οι γονείς, τροφοί και παιδαγωγοί αποσκοπούν στην ηθική βελτίωση των παιδιών, να μάθουν να γνωρίζουν το καλό, δίκαιο, όσιο και να ενεργούν σύμφωνα με αυτές τις αξίες.

Β’ στάδιο: Σκοπός είναι η ευκοσμία των νέων. Υπάρχει και ο διδακτικός-γνωστικός χαρακτήρας της εκπαίδευσης, καθώς ο νέος μαθαίνει να γράφει, να διαβάζει, να μελετά ποιήματα, να διδάσκεται μουσική, να αθλείται. Σημαντικότερη όμως είναι η διάπλαση ηθικού χαρακτήρα. Τα ποιήματα δεν τα διδάσκονται οι νέοι, για να εμπλουτίσουν μόνοι το μυαλό τους με γνώσεις, αλλά να λάβουν πρότυπα αρετής, ανδρείας, να υιοθετούν τα διδακτικά μηνύματα που υπάρχουν στην ποίηση και να προσπαθούν να μιμηθούν τους σπουδαίους αρχαίους άνδρες. Η γυμναστική αποσκοπεί στην καλή φυσική και σωματική κατάσταση, αλλά και στην ψυχική ισορροπία και πνευματική καλλιέργεια. Η μουσική θεωρείται αγωγή της ψυχής, βοηθά στην ψυχική ισορροπία με  το ρυθμό και την αρμονία της. Τα τραγούδια με το ηθικοδιδακτικό τους περιεχόμενο ήταν ένα επιπλέον μέσο στην ηθική διαπαιδαγώγηση των νέων.

Γ΄ στάδιο: Η πολιτεία αναλαμβάνει το ρόλο του δασκάλου και σκοπός είναι η κατάκτηση της αρετής. Η πολιτεία με τους νόμους της προσπαθεί να υπενθυμίζει στους πολίτες το χρέος τους και να τους αποτρέπει από κάθε παράνομη πράξη. Σκοπός της πολιτείας είναι να γίνουν τα μέλη της καλοί, έντιμοι, ικανοί άρχοντες και καλοί και συνεπείς πολίτες, υπάκουοι στους νόμους.

7. Μέσα και μέθοδοι της αγωγής στην Αρχαία Αθήνα

Α΄ στάδιο: Προσχολική αγωγή: Γονείς, τροφός, παιδαγωγός προσπαθούν να επιτύχουν το ποθητό αποτέλεσμα με τη διδασκαλία, τις συμβουλές, τις εξηγήσεις για το τι είναι καλό, δίκαιο, σωστό. Όταν τα λόγια δεν αρκούν εφαρμόζονται απειλές και ξυλοδαρμοί με σκοπό το ίσιωμα των παιδιών.

Β΄ στάδιο: Χρησιμοποιούνται η διδασκαλία κειμένων, η απομνημόνευση ποιητικών έργων, οι συμβουλές, η παροχή προτύπων. Η μίμηση, επίσης, συντελεί ικανοποιητικά στην άνθηση της αρετής.

Γ’ στάδιο:  Η πολιτεία αναλαμβάνει την αγωγή των νέων. Μέσο εκπαίδευσης η διδασκαλία του νόμου, ο εξαναγκασμός υπακοής στο νόμο, η διαρκής καθοδήγηση στο δρόμο της αρετής. Αν δεν υπάρχει συμμόρφωση, τότε ακολουθούν οι ποινές και οι εὐθῦναι.

8. Χαρακτήρας της παιδείας στην αρχαία Αθήνα

• Ιδιωτικός χαρακτήρας: οι γονείς αναλαμβάνουν να στείλουν τα παιδιά τους σε διάφορους διδασκάλους, για να  λάβουν τις επιθυμητές γνώσεις και πληρώνουν τις αμοιβές των δασκάλων
• Αυστηρότητα και σκληρότητα ποινών: Χρησιμοποιούνται από μικρή ηλικία απειλές και χτυπήματα, αλλά και η πολιτεία επιβάλλει σκληρές ποινές, εξορία, δήμευση περιουσίας, θάνατο, ενώ ο εξαναγκασμός τήρησης των νόμων ήταν συνεχής.
• Χαρακτήρας ηθικής διδασκαλίας και το ζητούμενο είναι η διαμόρφωση καλών πολιτών, καθώς ο Αθηναίος νοούνταν μόνο ως μέλος της πόλης του. Στόχος ήταν η δημιουργία ενάρετων, ηθικών ατόμων που θα γίνονταν ικανοί άρχοντες και ικανοί πολίτες.
• Εμφανής ο χαρακτήρας της δια βίου εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα, αφού ο πολίτης δε σταματά ποτέ να εκπαιδεύεται και να καλλιεργείται ηθικά και πνευματικά.
• Ο πολυδιάστατος χαρακτήρας της παιδείας. Στην αρχαία Αθήνα δεν υπήρχε προσήλωση σε έναν τομέα της αγωγής. Η εκπαίδευση περιελάμβανε γραφή, ανάγνωση, αριθμητική, μελέτη ποιητικών έργων, μουσική, γυμναστική. Συνισταμένη όλων η ηθική διαπαιδαγώγηση

 

 

 

9. Απάντηση στη πρώτη ερώτηση του βιβλίου: Να συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη, όταν αρνήθηκε στη φυλακή να πειστεί στις προτάσεις των φίλων για απόδραση,  με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας.

Ομοιότητες

1. Ο Σωκράτης δε βλέπει την ποινή ως εκδίκηση, αλλά ως μέσο εύρυθμης λειτουργίας της πόλης. Ο Πρωταγόρας θεωρεί εξίσου ότι οι ποινές δεν έχουν εκδικητικό χαρακτήρα, αλλά αποσκοπούν στον παραδειγματισμό και σωφρονισμό.
2. Ο Σωκράτης θεωρεί ότι οι νόμοι πρέπει πάντοτε να εφαρμόζονται και να μην τους παραβιάζει κανείς. Ο Πρωταγόρας παρόμοια θεωρεί το νόμο ρυθμιστή της συμπεριφοράς όλων των πολιτών και οφείλουν υπακοή σε αυτόν άρχοντες και αρχόμενοι.
3. Δεν απορρίπτουν την επιβολή αυστηρών ποινών, όπως της θανατικής ποινής

Διαφορές

1. ο Σωκράτης θεωρεί ότι ο νόμος πρέπει να εφαρμόζεται και δεν πρέπει να αμφισβητείται, ακόμη και αν είναι άδικος. Άρα, επιμένει στην τήρησή τους με σκοπό την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας, χωρίς να αποδέχεται απαραίτητα το αναμφισβήτητο κύρος τους. Ο Πρωταγόρας βλέπει στις ποινές την επιδίωξη βελτίωσης των πολιτών, άρα στη θέση του Σωκράτη πιθανότητα θα δραπέτευε, μια και η ποινή ήταν άδικη.
2. Ο Σωκράτης με τη στάση του έδειξε ότι η τήρηση του νόμου δεν εκπορεύεται από το φόβο της ποινής, ούτε από εξαναγκασμό. Η υπακοή στο νόμο είναι απόρροια εσωτερικής ανάγκης, εκούσιας υποταγής στον ένα και μοναδικό δυνάστη, το νόμο. Λόγοι η εύρυθμη λειτουργία της πόλης και η ηθική ικανοποίηση. Ο Πρωταγόρας μιλά για εξαναγκασμό των πολιτών από την Πολιτεία, ώστε να υπακούουν στους νόμους. Οι συνεχείς αναφορές στις αυστηρές ποινές φανερώνουν ότι αυτές αποτελούν αιτία τήρησης του νόμου και όχι η φωνή της συνείδησης του Σωκράτη.

 

 

 

 

Επιπλέον…

1.             «Για το θέμα αυτό … να πιστέψουμε κάτι τέτοιο, Σωκράτη;»
Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Πρωταγόρας είναι το εξής: είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα, που δεν είναι τόσο σημαντικά, και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή, η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία, δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και τον θάνατο.

2.             Καταλήγει ο Πρωταγόρας στη διατύπωση του συμπεράσματός του, που δίνεται και αυτό ρητορικά, με τη μορφή διερώτησης, μετά από μια ρητορική ερώτηση («υπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οι πολίτες, προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως, ή δεν υπάρχει;»), εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις («εάν …»), που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις, με έντονα στοιχεία προφορικότητας, επαναλήψεις και πλατειασμούς. Επιπλέον στο συμπέρασμα αξιοποιείται ο συλλογισμός «ἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζον», δηλαδή ο λόγος σταδιακά κορυφώνεται καθώς προτάσσει στην αναφορά του το λιγότερο σπουδαίο (πχ. διδασκαλία γλώσσας, αριθμητικής κ.τ.λ.) στο σπουδαιότερο, που εδώ είναι η διδασκαλία της αρετής. Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ή αποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του.

3.             Κριτική της απόδειξης του Πρωταγόρα
Το επιχείρημα του Πρωταγόρα δεν κρίνεται ιδιαίτερα πειστικό για τους εξής λόγους:

α. αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρεί δεδομένη, β. χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων, από τις οποίες προκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχεία, γ. χρησιμοποιεί δεοντολογική διατύπωση («πρέπει να μετέχουν, πρέπει να ενεργεί, πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε, πρέπει να εκδιώκουμε»), η οποία δεν έχει αποδεικτική ισχύ, καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στην πραγματικότητα,
δ. θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται, επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησε να την αποκτήσει. Η θέση αυτή, όμως, δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου).

4.             Συμπέρασμα συλλογισμού: «Ενώ λοιπόν είναι … αν η αρετή είναι διδακτή;»

Στη φράση αυτή διατυπώνεται το συμπέρασμα του Πρωταγόρα για το «διδακτὸν» της πολιτικής αρετής. Αφού, λοιπόν, μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες που περιλαμβάνει, καταλήγει στο λογικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται. Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή, εφόσον καταβάλλονται τόσες προσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της. Αν οι άνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δεν διδάσκεται, θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω της παιδείας.

5.             Κριτική του συμπεράσματος

α. Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα, καθώς στηρίζεται σε πραγματικά γεγονότα.
β. Άλλοι, πάλι, μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους:

a.      το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης, στην οποία η απάντηση θεωρείται δεδομένη, χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία,

b.      ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται, επειδή γίνονται προσπάθειες να διδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο. Η θέση αυτή, όμως, δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου).

 

 

Ερώτηση 1

Συγκρίνετε την άποψη του Σωκράτη για την αδυναμία των πολιτών να διδάξουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους με τη διαφορετική θέση του Πρωταγόρα.
(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)

Απάντηση

α. Ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες δεν μπορούν να μεταδώσουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους και αυτό το αποδεικνύει χρησιμοποιώντας την περίπτωση των γιων του Περικλή. Βέβαια, πρέπει να επισημανθεί ότι ο Σωκράτης με τον όρο «πολιτική αρετή» εννοεί πιθανότατα την τέχνη «τοῦ λέγειν καὶ πράττειν τὰ τῆς πόλεως», την τέχνη δηλαδή του ικανού πολιτικού ηγέτη. Αυτή η ικανότητα, λοιπόν, θεωρεί ότι αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό και δεν διδάσκεται. Διαφορετικά, θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι του Περικλή, και των πολιτικών γενικότερα, δεν έχουν αρετή και δρουν μέσα στην παρανομία.

β. Ο Πρωταγόρας, από την άλλη, ισχυρίζεται ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάξουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους κι αυτό το αποδεικνύει μ’ έναν συλλογισμό «ἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζον». Ο συλλογισμός του έχει ως εξής: είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα, που δεν είναι τόσο σημαντικά, και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή, η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία, δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και τον θάνατο.

Ερώτηση 2

Ποια είναι η βασική υποχρέωση του πολίτη για να μπορούν να υπάρξουν οργανωμένες κοινωνίες και με ποιους τρόπους παρεμβαίνει η πολιτεία στην εκπλήρωση της υποχρέωσης αυτής;

Απάντηση
Ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι βασική υποχρέωση του πολίτη, προκειμένου να υπάρξουν πόλεις, είναι να κατέχει την πολιτική αρετή. Έτσι, του δίνεται η ευκαιρία να αναφερθεί και πάλι στο περιεχόμενο της πολιτικής αρετής. Αυτή αποτελείται από τη δικαιοσύνη, τη σωφροσύνη και την ευσέβεια. Παρόλο, όμως, που η καθολικότητα της αρετής αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη συγκρότηση κοινωνιών, υπάρχουν κάποιοι που δεν την κατέχουν. Αυτοί, λοιπόν, σύμφωνα με τα λεγόμενα του Πρωταγόρα, πρέπει να οδηγούνται στην αρετή με τη διδασκαλία και, αν δεν επέλθει βελτίωση, να τιμωρούνται, να εκδιώκονται από την πόλη ή ακόμα και να θανατώνονται. Μάλιστα, η εξορία και η δήμευση της περιουσίας θεωρούνταν βαρύτατες ποινές διότι οδηγούσαν στον συνεχή διασυρμό ολόκληρης της γενιάς. Εδώ παρατηρούμε ότι ο σοφιστής αναφέρει τις ποινές με μια ανιούσα κλιμάκωση και διαπιστώνουμε αυτό που επισημάναμε και στην 6^η ενότητα: η θανατική ποινή επιβάλλεται μόνο ως έσχατο μέσο τιμωρίας, όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα και με σκοπό να διαφυλαχθεί η ισορροπία και η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη.

Ερώτηση 3

Με ποιο επιχείρημα προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους; Να αξιολογήσετε την πειστικότητά του.

Απάντηση

Το επιχείρημα με το οποίο προσπαθεί ο Πρωταγόρας να αποδείξει ότι οι άριστοι πολιτικοί άνδρες μπορούν να διδάσκουν την πολιτική αρετή στα παιδιά τους είναι το εξής: είναι αδύνατον και παράλογο οι πολιτικοί άνδρες να διδάσκουν στα παιδιά τους άλλα πράγματα, που δεν είναι τόσο σημαντικά, και να μη τους διδάσκουν την πολιτική αρετή, η έλλειψη της οποίας επιφέρει βαρύτατες ποινές (εξορία, δήμευση περιουσιών) ή ακόμα και τον θάνατο. Ο συλλογισμός του είναι διατυπωμένος «ἐκ τοῦ ἐλάσσονος πρὸς τὸ μεῖζον».

Αν επιχειρούσαμε να κρίνουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα, θα λέγαμε ότι δεν κρίνεται ιδιαίτερα πειστικό για τους εξής λόγους:

α. αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη αποδεικνύοντας τελικά μια άποψη που ο ίδιος πιστεύει και θεωρεί δεδομένη,
β. χρησιμοποιεί ρητορική ερώτηση και μια σειρά εφτά διαδοχικών υποθέσεων, από τις οποίες προκύπτει μια θέση που ο ίδιος θεωρεί δεδομένη χωρίς να προσκομίζει άλλα αποδεικτικά στοιχεία,

γ. χρησιμοποιεί (όπως και στην 5^η ενότητα) δεοντολογική διατύπωση («πρέπει να μετέχουν, πρέπει να ενεργεί, πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε, πρέπει να εκδιώκουμε»), η οποία δεν έχει αποδεικτική ισχύ, καθώς αναφέρει τι πρέπει να συμβαίνει και όχι τι συμβαίνει στην πραγματικότητα,

δ. θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται, επειδή η πολιτεία επιβάλλει ποινές σε όποιον αδιαφόρησε να την αποκτήσει. Η θέση αυτή, όμως, δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου).

Ερώτηση 4

Ποια εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμα; Τι φανερώνουν;

Απάντηση

Τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να καταλήξει στο πρώτο του συμπέρασμα είναι τα εξής:

α. μια ρητορική ερώτηση («υπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οι πολίτες, προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως, ή δεν υπάρχει;»),
β. εφτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις («εάν …»), που διατυπώνονται με ρητορικό τρόπο και εκλαμβάνονται ως δεδομένες θέσεις,

γ. επαναλήψεις,

δ. πλατειασμοί

Όλοι αυτοί οι εκφραστικοί τρόποι χρησιμοποιούνται πιθανόν για λόγους εντυπωσιασμού ή αποδεικνύουν την αμηχανία και τη δυσκολία του σοφιστή να πείσει τον αντίπαλό του.

Ερώτηση 5

Ποια ήταν τα βασικά γνωρίσματα του εκπαιδευτικού συστήματος της αρχαίας Αθήνας;

Απάντηση

α. η αγωγή των Αθηναίων πολιτών ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε όλη τους τη ζωή. Επρόκειτο δηλαδή για μια διά βίου μάθηση.

β. η εκπαίδευση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και, επομένως, απευθυνόταν κυρίως στις εύπορες οικογένειες. Η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι του μαθητή ή του δασκάλου, ενώ το περιεχόμενο της εκπαίδευσης δεν ήταν σαφώς καθορισμένο από την πολιτεία αλλά εξαρτιόταν από το κριτήριο του δασκάλου ή της οικογένειας.
γ. το περιεχόμενο της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθοπλαστικό, αφού αποσκοπούσε στο να διαμορφωθούν ηθικά ενάρετοι άνθρωποι. Αυτό υποδηλώνεται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης. Συγκεκριμένα, στην πρώτη βαθμίδα οι φορείς αγωγής επιδίδονταν στη μετάδοση βασικών αρχών ηθικής συμπεριφοράς. Στη δεύτερη βαθμίδα, ο δάσκαλος φρόντιζε περισσότερο για την «εὐκοσμία», την ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών, και λιγότερο για τη μετάδοση γνώσεων. Η τρίτη απέβλεπε κυρίως στο αρμονικό δέσιμο της ψυχής και του σώματος. Τέλος, στην τελική βαθμίδα, η υπακοή στους νόμους είχε ως στόχο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτών, ώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας, αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού. Χαρακτηριστικό είναι μάλιστα το γεγονός ότι οι νόμοι αναγράφονταν σε ξύλινες πινακίδες και τοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο, για να μπορούν να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες.

Ερώτηση 6

Συγκρίνετε τη στάση του Σωκράτη, όταν στη φυλακή αρνήθηκε να πειστεί στις προτάσεις των φίλων του για απόδραση, με τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)

Συγκρίνοντας τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή και τις απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας μπορούμε να επισημάνουμε τα εξής: α. Ο Σωκράτης δεν δέχεται την πρόταση των φίλων του να αποδράσει από τη φυλακή, προκειμένου να αποφύγει την εκτέλεση της θανατικής ποινής. Η στάση του αυτή αποδεικνύει την πεποίθησή του ότι ο πολίτης πρέπει να υπακούει στους νόμους της πολιτείας και να δέχεται τις επιταγές τους, ανεξάρτητα απ’ το αν η τιμωρία που επιβάλλει είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη. Δεν πρέπει λοιπόν από φόβο για την τιμωρία, αλλά από συνειδητό σεβασμό στους νόμους, "διά δέος", να υπακούει σ΄αυτούς. Έτσι, διαφυλάσσεται η αρμονία και η ισορροπία μέσα στην πόλη. β. Ο Πρωταγόρας, από την άλλη, θεωρεί την τιμωρία μέσο για τη βελτίωση του πολίτη και τη συμμετοχή του στην αρετή. Άρα, η άποψη του Σωκράτη σχετίζεται με την αναγκαιότητα αποδοχής της ποινής και το κύρος των νόμων, ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα αφορούν τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και τον τρόπο κατάκτησης της πολιτικής αρετής.

 

 

 

Ερώτηση  7

 Ποια μέσα θεωρείτε ότι έχουν στη διάθεσή τους η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξουν στους νέους την πολιτική αρετή;
(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)

Τα μέσα που χρησιμοποιεί η οικογένεια και η κοινωνία προκειμένου να διδάξει στους νέους την πολιτική αρετή είναι τα εξής: α. μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότητας: προτρεπτικές ή αποτρεπτικές νουθεσίες, προβολή παραδειγμάτων προς μίμηση, η παιδεία, η γενική μόρφωση, η αγωγή, η διδασκαλία.
β. σωφρονιστικές μέθοδοι: στην περίπτωση της οικογένειας εφαρμόζονται οι απειλές και τα χτυπήματα, ενώ στην περίπτωση της κοινωνίας, η κοινή γνώμη επιδοκιμάζει ή αποδοκιμάζει κάποιες συμπεριφορές. Η πολιτεία, πάλι, με τη σειρά της, επιβάλλει ποινές και κυρώσεις.

Ερώτηση 8

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν απολύτως την πολιτική και την ιδιωτική αρετή. Θεωρείτε πως πράγματι πρέπει να τις ταυτίζουμε ή μήπως πρόκειται για ξεχωριστές ιδιότητες; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 91)

Στην αρχαία Ελλάδα η πολιτική και η ιδιωτική αρετή ταυτίζονταν, γιατί ο πολίτης νοούνταν μόνο ως μέλος του συνόλου. Αυτός που στην ιδιωτική του ζωή φέρεται δίκαια και σωστά, είναι ικανός να λάβει τις ορθότερες αποφάσεις και στη δημόσια ζωή. Η λήψη αποφάσεων σε ιδιωτικό και δημόσιο βίο απαιτεί πολίτες με αρετή, υψηλό αίσθημα ευθύνης, σωφροσύνη και ήθος. Στις μέρες μας θα μπορούσαν να ταυτιστούν με το εξής σκεπτικό: η πολιτική αρετή ενός άνδρα σχετίζεται με τη στάση του στα δημόσια πράγματα, η οποία επιδρά στο σύνολο των ανθρώπων με τους οποίους συμβιώνει. Η προσωπική του αρετή έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του προς ένα ή κάποια από αυτά τα άτομα.  Οι δύο αυτές έννοιες ταυτίζονται, λοιπόν, αφού ρυθμίζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου προς τα υπόλοιπα. Αλλά κι αν ακόμα μιλήσουμε για την αρετή ενός πολιτικού άνδρα, θα διαπιστώσουμε ότι κι εκεί υπάρχει ταύτιση, καθώς οι προσωπικές του αρετές ρυθμίζουν τη στάση του και τη δράση του ως πολιτικού άνδρα.

Ερώτηση 9

 Με ποια μέθοδο δηλώνει ο Πρωταγόρας ότι θα ανασκευάσει τη δεύτερη αντίρρηση του Σωκράτη; Γιατί, κατά τη γνώμη σας, προτίμησε να αλλάξει μέθοδο; Ποια πλεονεκτήματα του προσφέρει η δεύτερη;

Ο Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα εγκαταλείψει τη μέθοδο του μύθου, που χρησιμοποίησε για να απαντήσει στο πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη, και θα χρησιμοποιήσει τον λόγο. Ο σοφιστής αντιλαμβάνεται τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει και αποφασίζει να αλλάξει μέθοδο, για να γίνει πιο πειστικός. Δεν θα χρησιμοποιήσει, λοιπόν, άλλο συμβολισμούς, αλληγορίες και ποιητική γλώσσα, αλλά επιχειρήματα που θα βασίζονται στη λογική, σε τεκμηριωμένα στοιχεία και σε πραγματικά γεγονότα.

Ερώτηση 10

Παρουσιάστε αναλυτικά τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα (ηλικία, φορείς αγωγής, στόχους και μεθόδους).

Η 1^η βαθμίδα εκπαίδευσης («Στην πραγματικότητα … σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνει.») αφορά τη νηπιακή ηλικία (ως 6 ή 7 ετών), μέχρι δηλαδή να πάνε τα παιδιά στο σχολείο. Την εκπαίδευσή τους αναλαμβάνουν οι γονείς, η παραμάνα και ο παιδαγωγός. Η παραμάνα ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερη, έμμισθη, που φρόντιζε μαζί με τη μητέρα τα παιδιά στη βρεφική και νηπιακή ηλικία. Η γυναίκα που θήλαζε το βρέφος ονομαζόταν «τίτθη», και εκείνη που είχε τη γενική φροντίδα του παιδιού, «τιθήνη» ή «τροφός». Ο παιδαγωγός ήταν δούλος που συνόδευε το παιδί στους περιπάτους και αργότερα στο σχολείο, το συμβούλευε και επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του. Όσον αφορά τον στόχο σ’ αυτό το στάδιο εκπαίδευσης ήταν η μετάδοση ηθικών αξιών και οι μέθοδοι για την επίτευξή του οι νουθεσίες, η διδασκαλία, οι απειλές και τα χτυπήματα.  Η 2^η και 3^η βαθμίδα εκπαίδευσης («Κι ύστερα … να γίνει παρόμοιος.») αφορούσε την παιδική και εφηβική ηλικία, δηλαδή από 6 ή 7 έως 18 ετών. Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι και συγκεκριμένα, ο γραμματιστής, ο κιθαριστής και ο παιδοτρίβης. Ο γραμματιστής δίδασκε ανάγνωση, αριθμητική και γραφή. Συνήθιζε τα παιδιά να απομνημονεύουν και να απαγγέλλουν ποιήματα μεγάλων ποιητών, από τα οποία οι μαθητές αντλούσαν συμβουλές, διδάγματα και πρότυπα που ήθελαν να μιμηθούν. Ο κιθαριστής δίδασκε τραγούδι αλλά και την τέχνη του αυλού, της κιθάρας και της λύρας. Η μουσική είχε σπουδαία θέση στην εκπαίδευση των νέων. Πίστευαν ότι συνέβαλλε στην ημέρωση της ψυχής και στη διαμόρφωση εύρυθμου χαρακτήρα μεταδίδοντας την αίσθηση του μέτρου και της ισορροπίας. Ο παιδοτρίβης αναλάμβανε την εκγύμναση των νέων στην «παλαίστρα», ένα τετράγωνο γήπεδο περιτριγυρισμένο από τοίχους. Οι Αθηναίοι στόχευαν στη σύζευξη υγιούς ψυχής και υγιούς σώματος («νοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖ»). Σ’ αυτό το στάδιο εκπαίδευσης στόχος ήταν πρωτίστως η «εὐκοσμία» των παιδιών, δηλαδή τρόποι καλής συμπεριφοράς, και δευτερευόντως, η ανάγνωση και η αποστήθιση ποιημάτων μεγάλων ποιητών, η γραφή και η μουσική. Οι μέθοδοι που ακολουθούνταν ήταν η διδασκαλία και η μίμηση προτύπων αρχαίων ηρώων, προκειμένου να τα ενστερνιστούν.
Σ’ αυτό το σημείο παρεμβάλλεται και μια άλλη βαθμίδα εκπαίδευσης που δεν περιλαμβάνεται στο απόσπασμα που παρατίθεται στο σχολικό εγχειρίδιο: πρόκειται για την ανώτατη εκπαίδευση, δηλαδή τη μαθητεία κοντά σε φιλοσόφους, σοφιστές και ρητοροδιδασκάλους. Η 4^η βαθμίδα εκπαίδευσης («Και όταν πια φύγουν… στην ευθεία.») αφορούσε την ενήλικη ζωή. Φορέας αγωγής ήταν η πολιτεία, που στόχευε να μάθει τους πολίτες και τους άρχοντες να υπακούουν στους νόμους. Στους παραβάτες των νόμων επιβάλλονταν κυρώσεις, που ονομάζονταν «εὐθῦναι».

Ερώτηση 11

Ποιο είναι το επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται; Αξιολογήστε το.  Αφού ο Πρωταγόρας μίλησε διεξοδικά για το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας και τις βαθμίδες που περιλαμβάνει, καταλήγει στο λογικό επακόλουθο ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται. Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζει ότι δεν είναι δυνατόν να μη διδάσκεται η πολιτική αρετή, εφόσον καταβάλλονται τόσες προσπάθειες από τους ανθρώπους και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο για τη μετάδοσή της. Αν οι άνθρωποι θεωρούσαν ότι η αρετή δεν διδάσκεται, θα ήταν μάταιο να το προσπαθούν μέσω της παιδείας. Αν επιχειρούσαμε να αξιολογήσουμε το επιχείρημα του Πρωταγόρα, θα παρατηρούσαμε τα εξής: α. Κάποιοι μελετητές θεωρούν πειστικό το συμπέρασμα του Πρωταγόρα, καθώς στηρίζεται σε πραγματικά γεγονότα. β. Άλλοι, πάλι, μελετητές το θεωρούν μη πειστικό για τους εξής λόγους: α. το συμπέρασμα διατυπώνεται και πάλι μέσω μιας ρητορικής ερώτησης, η απάντηση στην οποία θεωρείται δεδομένη χωρίς να προσκομίζονται άλλα αποδεικτικά στοιχεία, β. ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται, επειδή γίνονται προσπάθειες να διδαχθεί και σε ιδιωτικό και σε δημόσιο επίπεδο. Η θέση αυτή, όμως δεν έχει αποδειχθεί (σόφισμα λήψεως του ζητουμένου).