Η διάβρωση της αλληλεγγύης

27.10.2018, 18:35 | Ετικέτες:  αλληλεγγύη

Συντάκτης: 

Θανάσης Γιαλκέτσης

Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης του Γάλλου κοινωνιολόγου Σερζ Πογκάμ, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό L’Obs.

● Ποια επίδραση έχει, στις σύγχρονες κοινωνίες, η άνοδος του ατομικισμού πάνω στον κοινωνικό δεσμό; Η αυτονόμηση των ατόμων μεταφράζεται μηχανικά σε αποδυνάμωση της αλληλεγγύης;

Το (πελώριο!) ερώτημα που μου θέτετε είναι στο βάθος το κεντρικό ερώτημα που προκάλεσε τη γέννηση της νεότερης κοινωνιολογίας, στα τέλη του 19ου αιώνα. Οι ιδρυτές πατέρες, ο ΕμίλΝτιρκέμ στη Γαλλία, ο Μαξ Βέμπερ και ο ΓκέοργκΖίμελ στη Γερμανία, κάνουν όλοι τους αυτή την παράδοξη διαπίστωση: η ανάπτυξη του ατομικισμού στη Δύση, μετά τον 18ο αιώνα, αποδυνάμωσε τις παραδοσιακές δομές της αλληλεγγύης· ωστόσο, είναι σαφές ότι το άτομο παραμένει συνδεδεμένο με τους άλλους και με την κοινωνία, προκειμένου να εξασφαλίζει την προστασία του απέναντι στους κινδύνους της ζωής, αλλά και για να ικανοποιεί την ανάγκη του για αναγνώριση.

Για να προσπαθήσουν να λύσουν αυτό το μυστήριο, αυτοί οι διανοούμενοι θεώρησαν ότι πρέπει να ερευνήσουν τα «κοινωνικά γεγονότα», εκείνα δηλαδή τα συλλογικά φαινόμενα που γεννιούνται από τις αλληλεπιδράσεις των ατόμων. Κάνοντας αυτήν την έρευνα, όρισαν μια νέα επιστήμη, την κοινωνιολογία.

Ποια διάγνωση όμως έκανε ο Ντιρκέμ, του οποίου η σκέψη εξακολουθεί να έχει μεγάλο κύρος όταν μελετάμε το ζήτημα του κοινωνικού δεσμού; Οτι με την εκβιομηχάνιση και με τον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας περάσαμε από μια «μηχανική» αλληλεγγύη σε μιαν «οργανική» αλληλεγγύη –δηλαδή από παραδοσιακές κοινωνίες στις οποίες, επειδή τα άτομα δεν ήταν πολύ διαφοροποιημένα, η ομοιότητα των συμπεριφορών και των αξιών παράγει μιαν αυθόρμητη κοινωνική συνοχή, σε νεότερες κοινωνίες στις οποίες η εξειδίκευση των καθηκόντων καθιστά τα άτομα συμπληρωματικά και επομένως αλληλεξαρτημένα. Δεν έχουν άλλη επιλογή από το να συνεργάζονται στο εσωτερικό της επαγγελματικής τους ομάδας, όπως οφείλουν επίσης να συνεργάζονται και στο επίπεδο το ανώτερο από τις επαγγελματικές τους ομάδες.

Αυτή η μορφή αλληλεγγύης, που χαρακτηρίζει τις νεότερες κοινωνίες, δεν είναι επομένως «μηχανική», καθώς πρέπει να οικοδομείται με ατομικές και συλλογικές πρωτοβουλίες.

Ο Ντιρκέμ διατύπωσε αυτή την ιδέα το 1893, στο έργο του «Για τον καταμερισμό της κοινωνικής εργασίας». Επειτα βέβαια οι εθνολόγοι και οι ιστορικοί κατέδειξαν ότι υπήρχαν ήδη, στις παραδοσιακές κοινωνίες, μορφές διαφοροποίησης και αλληλεξάρτησης των ατόμων.

● Αν όμως ακολουθήσουμε την ανάλυση του Ντιρκέμ, η ανάπτυξη του ατομικισμού δεν θέτει σε κίνδυνο τον κοινωνικό δεσμό, αφού μια μορφή νέας αλληλεγγύης αντικατέστησε την παραδοσιακή αλληλεγγύη…

Ο Ντιρκέμ εξηγεί αντίθετα ότι η οργανική αλληλεγγύη, επειδή είναι ανθρώπινη κατασκευή, συναντάει πολλές δυσκολίες. Οι οικονομικές κρίσεις, ο καταναγκαστικός καταμερισμός της εργασίας, που υποχρεώνει τα άτομα να αναλαμβάνουν δραστηριότητες που δεν έχουν σχέση με τις δυνατότητές τους, ή ακόμη η κατακερματισμένη εργασία που επιβάλλει επαναλαμβανόμενα και φθοροποιά καθήκοντα σε εκείνους που βρίσκονται στο κατώτερο επίπεδο της κοινωνικής κλίμακας, δημιουργούν ρωγμές στον κοινωνικό δεσμό. Ο κόσμος της εργασίας, τον οποίο ο Ντιρκέμ αναγορεύει σε κύριο τόπο της συνεργασίας και της αλληλεγγύης, μπορεί να γεννάει αλλοτρίωση. Γι’ αυτό αυτός προτείνει μεταρρυθμίσεις διεκδικώντας κυρίως τη συγκρότηση πιο ισχυρών και πιο περιεκτικών επαγγελματικών ομάδων. Προεικονίζει έτσι τη σοσιαλδημοκρατία που αναπτύχθηκε στη διάρκεια της «ένδοξης τριακονταετίας», εκείνη του κράτους πρόνοιας, των συλλογικών συμβάσεων και της κοινωνίας της μισθωτής εργασίας. Με τη φιλελευθεροποίηση όμως της οικονομίας, που συντελέστηκε κατά τα τέλη του εικοστού αιώνα, επανεμφανίστηκαν τα ίδια προβλήματα με εκείνα που περιέγραφε ο Ντιρκέμ.

● Η αλληλεγγύη όμως και η συνεργασία δεν εκφράζονται μόνον στην επαγγελματική σφαίρα…

Ο ίδιος ο Ντιρκέμ ερεύνησε και άλλες μορφές κοινωνικού δεσμού, ιδίως τους δεσμούς μεταξύ των γενεών, στους κόλπους της οικογένειας –μιλάει για «οικιακή ηθική»–, και την «ηθική του πολίτη» που συνδέει το άτομο με ένα σύνολο ευρύτερο από την επαγγελματική του ομάδα. Ωστόσο, ποτέ δεν απαρνήθηκε αυτό το πρωτείο που απέδιδε στους επαγγελματικούς δεσμούς, το οποίο επιβεβαιώνεται ακόμη και σήμερα στη Γαλλία, αλλά πολύ λιγότερο σε άλλες περιοχές του κόσμου, που ο Ντιρκέμ δεν μπόρεσε να μελετήσει.

Από την πλευρά μου, εγώ εργάζομαι σήμερα για να αναλύσω τις διάφορες μορφές αυτού που αποκαλώ «κοινωνική πρόσδεση», η οποία δεν είναι ομοιογενής στον πλανήτη. Βασιζόμενος σε πολυάριθμες σειρές στατιστικών αναλύσεων, προσπαθώ να δω ποιος τύπος κοινωνικού δεσμού κυριαρχεί σε κάθε περιοχή. Καταγράφω τέσσερις κυριότερους τύπους: τον δεσμό πατρότητας, με την έννοια των σχέσεων συγγένειας· τον δεσμό συμμετοχής κατ’ επιλογή, που συνδέει το άτομα με επιλεγμένα οικεία πρόσωπα στο πλαίσιο της φιλίας ή της συνεργασίας· τον δεσμό «οργανικής» συμμετοχής, με την έννοια του Ντιρκέμ, που αναπτύσσεται στον επαγγελματικό κόσμο· τέλος, τον δεσμό που απορρέει από την ιδιότητα του πολίτη, με την έννοια των σχέσεων ισότητας ανάμεσα στα μέλη μιας πολιτικής κοινότητας.

Παντού στον κόσμο, αυτοί οι τέσσερις τύποι δεσμών συνυπάρχουν. Πάντοτε όμως ένας από αυτούς είναι κυρίαρχος, ορίζοντας έτσι ένα ειδικό «καθεστώς κοινωνικής πρόσδεσης». […]

Ολα αυτά τα καθεστώτα κοινωνικής πρόσδεσης είναι σήμερα σε κρίση. Στη Γαλλία, η μαζική ανεργία έχει διαβρώσει σημαντικά το μοντέλο της ενσωμάτωσης μέσω της εργασίας. Στη Νότια Αμερική και στις μεσογειακές χώρες, το «οικογενειακό» μοντέλο πλήττεται από σύγχρονες μορφές χειραφέτησης που έρχονται από το εξωτερικό – οι γυναίκες, στις οποίες βασίζεται κυρίως η οικογενειακή αλληλεγγύη, κάνουν όλο και λιγότερα παιδιά.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο πολιτειολόγος Ρόμπερτ Πάτναμ είχε διαγνώσει ήδη από το 2000, στο δοκίμιό του BowlingAlone, την παρακμή των διαπροσωπικών σχέσεων στο φιλικό και στο κοινοτικό επίπεδο.

Τέλος, το μοντέλο του Βορρά δέχεται και αυτό την επίθεση των νεοφιλελεύθερων πολιτικών. Παρατηρούμε στις σκανδιναβικές χώρες μιαν άνοδο των κοινωνικών ανισοτήτων που θέτει σε κίνδυνο την κοινωνική ισορροπία.

● Πνέει σήμερα ένας άνεμος που να ευνοεί το άνοιγμα στον άλλο, ιδίως όταν είναι φτωχός ή μετανάστης;

Είναι αλήθεια ότι ζούμε σήμερα μια περίοδο αναιμικής αλληλεγγύης με τους φτωχούς. Οι δεκαετίες 1980 και 1990 ήταν στη Γαλλία η «ένδοξη εικοσαετία» της πάλης εναντίον της φτώχειας, ιδίως με την καθιέρωση του ελάχιστου εισοδήματος ή με την ψήφιση του νόμου εναντίον των αποκλεισμών. Η έναρξη της δεκαετίας του 2000 σηματοδότησε μιαν απότομη αλλαγή. Από τότε δεν έπαψε να διαδίδεται στα πνεύματα ένα ιδεολογικό σύστημα εξουδετέρωσης της συμπόνιας απέναντι στη φτώχεια.

Πρόκειται για μία από τις επιπτώσεις του νεοφιλελευθερισμού, ο οποίος ενθάρρυνε έναν στιγματισμό των φτωχών και των ανέργων, που κατηγορούνται ότι δεν καταβάλλουν τις αναγκαίες προσπάθειες για να ξεφύγουν από την κατάστασή τους. Στο τωρινό μεταναστευτικό πλαίσιο, παρατηρούμε ήδη μια «φυλετικοποίηση» της φτώχειας – ο φτωχός είναι κάποιος που έρχεται από αλλού, που δεν έχει τους ίδιους κανόνες με μας. Δεν πρέπει όμως να απελπιζόμαστε.

Το να γίνει κανείς αλτρουιστής δεν είναι μόνο το αποτέλεσμα μιας προσωπικής απόφασης. Οταν πρόκειται να ορίσει τη σχέση του με τον άλλο, το άτομο εμπλέκεται σε συλλογικά φαινόμενα. Οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις έχουν σωρευτικά αποτελέσματα. Να γιατί η καταστροφή του κοινωνικού δεσμού δεν είναι αναπόφευκτη.

ΘΕΜΑΤΑ

1.      Να παρουσιάσετε στους συμμαθητές σας τη συνέντευξη  του Γάλλου κοινωνιολόγου Σέρζ Πογκάμ που σας ανατέθηκε να διαβάσετε σε ένα περιληπτικόμ κείμενο των 100-120 λέξεων

Μονάδες 25

2.      Να επαληθεύσετε ή να διαψεύσετε , με βάση το κείμενο, τις παρακάτω προτάσεις, γράφοντας στο τετράδιό σας δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε κάθε πρόταση τη λέξη Σωστό ή Λάθος:

α.οι ιδρυτές της νεότερης κοινωνιολογίας διαπιστώνουν την φαινομενικά παράδοξη ισχύ της αλληλεγγύης σε μια κοινωνία ατομικισμού

β. μηχανική και οργανική αλληλεγγύη συνυπάρχουν στις κοινωνίες την εποχή της εκβιομηχάνισης, σύμφωνα με τον Ντιρκέμ

γ. οι μεταρρυθμίσεις που προτείνει ο Ντιρκέμ στις κοινωνίες της οργανικής αλληλεγγύης ξεφεύγουν από την επαγγελματική σφαίρα

δ. Για τον Σέρζ Πογκάμ η ‘κοινωωνική πρόσδεση’ δεν είναι ομοιογενής στον πλανήτη

ε. τα παραδείγματα του σύγχρονου κόσμου τεκμηριώνουν την άποψη ότι τα καθεστώτα κοινωνικής πρόσδεσης δυσλειτουργούν         

Μονάδες 10

3.      Να βρείτε έναν τρόπο ανάπτυξης της όγδοης παραγράφου του κειμένου «Από την πλευρά μου … κοινότητας.» (μονάδες 2) και να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με αναφορές στο κείμενο (μονάδες 3).

Μονάδες 5

4.      Α.Τι επιδιώκει ο συντάκτης της συνέντευξης να δηλώσει με τη χρήση των εισαγωγικών στις παρακάτω περιπτώσεις:

«μηχανική» αλληλεγγύη &3

«Για τον καταμερισμό της κοινωνικής εργασίας» & 5

«κοινωνική πρόσδεση» &8               (μονάδες 3)

Β. Να γράψετε ποια νοηματική σχέση εκφράζουν οι παρακάτω διαρθρωτικές λέξεις ή φράσεις στην τρίτη παράγραφο:

Όμως

Δηλαδή                                                 (μονάδες 2)

Μονάδες 5

5.      α) Να ξαναγράψετε τις ακόλουθες προτάσεις/περιόδους λόγου του κειμένου, αντικαθιστώντας καθεμιά από τις υπογραμμισμένες λέξεις με μία συνώνυμή της, χωρίς να αλλάζει το νόημα:

·         Η αυτονόμηση των ατόμων μεταφράζεται μηχανικά σε αποδυνάμωση της αλληλεγγύης

·         Οι οικονομικές κρίσεις, ο καταναλωτικός καταμερισμός της εργασίας…η κατακερματισμένη εργασία…δημιουργούν ρωγμές στον κοινωνικό δεσμό.

·         Στη Γαλλία η μαζική ανεργία έχει διαβρώσει σημαντικά το μοντέλο της ενσωμάτωσης μέσω της εργασίας.

·         Το «οικογενειακό» μοντέλο πλήττεται από σύγχρονες μορφές χειραφέτησης που έρχονται από το εξωτερικό.

·         (ο νεοφιλελευθερισμός) ενθάρρυνε έναν στιγματισμό των φτωχών και των ανέργων

·         Είναι αλήθεια ότι ζούμε σήμερα μια περίοδο αναιμικής αλληλεγγύης

Μονάδες 6

6.      Να δώσετε τα αντώνυμα των παρακάτω υπογραμμισμένων λέξεων του κειμένου:

·         παράδοξη (&1)

·         αυθόρμητη (&3)

·         φθοροποιά (&6)

·         συμμετοχής (&8)

·         παρακμή (&11)

Μονάδες 5

7.      Να γράψετε δύο διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους αναπτύσσεται η πρώτη παράγραφος του κειμένου («Το (πελώριο!) ερώτημα που μου θέτετε…να ικανοποιεί την ανάγκη του για αναγνώριση») και να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με αντίστοιχη αναφορά για τον καθένα στο κείμενο.

Μονάδες 4

ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΛΟΓΟΥ

Συμμετέχετε στην ομάδα δημιουργικής γραφής του σχολείου σας και πρόκειται να γράψετε ένα άρθρο στο ηλεκτρονικό περιοδικό του σχολείου με θέμα την αλληλεγγύη και χρήση των όρων της συνέντευξης που προηγήθηκε «οργανική αλληλεγγύη». Το άρθρο πρέπει να αναφέρεται στις ωφέλειες που προκύπτουν από την εκδήλωση της αλληλεγγύης και στους τρόπους με τους οποίους ο σύγχρονος άνθρωπος μπορεί να αγωνιστεί για την καλλιέργεια αυτής της σπουδαίας κοινωνικής αρετής.