Ενότητα 4 η Πλάτων Πρωταγόρας
Θέμα: -καθολικότητα πολιτικής αρετής, καθώς την επιβάλλει ο Δίας
-προέλευση και αναγκαιότητα της πολιτικής αρετής
-στάδια εξέλιξης τομέων του πολιτισμού
Δομικά στοιχεία
- δυνάμει η πολιτική αρετή, διαφορετικά όλοι θα την κατείχαν και Δε θα χρειαζόταν διδαχή.
-Η συμμετοχή του ανθρώπου στη θεϊκή φύση και οι πρώτοι ανθρώπινοι θεσμοί: θρησκευτική λατρεία, γλώσσα, κατοικία…
-η ανυπαρξία πόλεων, η αδυναμία του ανθρώπου να αντιμετωπίσει τα θηρία =αναγκαία συνάθροισή τους.
-αδυναμία αρμονικής συμβίωσης λόγω έλλειψης της πολιτικής τέχνης
-ο φόβος του Δία για τον αφανισμό του ανθρωπίνου γένους και η αποστολή του Ερμή στους ανθρώπους με τα δώρα: αιδώς και δίκη.
-υποχρεωτική συμμετοχή όλων και τιμωρία αυτού που Δε θα μετέχει.
-εξήγηση του γιατί οι Αθηναίοι εκφέρουν ελεύθερα τις απόψεις τους σε θέματα πολιτικής αρετής=από τη στιγμή που ο καθένας μετέχει αυτής
-Γένεση πνευματικού και υλικοτεχνικού πολιτισμού (θρησκεία, γλώσσα, κατοικία…)
-προσπάθειες κοινωνικής συμβίωσης
-προσφορά του Δία της αιδούς και δίκης
-καθολικότητα της πολιτικής αρετής
2
Στάδια εξελικτικής πορείας πολιτισμού
Ερμηνευτικά-πραγματολογικά-ιδεολογικά-φιλοσοφικά σχόλια
-η σύγχρονη γλωσσολογία διακρίβωσε τη διπλή άρθρωση της κάθε γλώσσας:
α)άρθρωση φθόγγων για το σχηματισμό λέξεων
β).άρθρωση λέξεων για το σχηματισμό προτάσεων(σύνταξη)
΄Ισως αυτή η άρθρωση να υποδηλώνεται στη φράση<φωνήν και ονόματα διηρθρώσατο>
-πβ.W.K.C.Guthrie,Οι Σοφιστές,σελ.91<…Ο Πρωταγόρας αναλαμβάνει να υποστηρίξει μια δύσκολη θέση και το κατορθώνει με αξιοθαύμαστη επιδεξιότητα.Αν δεχόταν ότι η <αρετή>είναι φυσικό προσόν ολόκληρου του ανθρώπινου γένους και όχι κάτι που με τη μάθηση αποκτάται,θα επιχειρηματολογούσε για την κατάργηση του ίδιου του του επαγγέλματος,γιατί μόλις πριν από λίγο ισχυρίστηκε ότι δουλειά του είναι η διδασκαλία της αρετής.
-Να προσεχτεί η άποψη ότι η γλώσσα θεωρείται από τους σοφιστές ότι είναι επινόημα του ανθρώπου και όχι ότι δόθηκε στους ανθρώπους από τη φύση,όπως πιστεύεται σύμφωνα με τη θεοκρατική παράδοση.(Ηρόδ.ΙΙ.2)
Γένεση θρησκείας
Γένεση και εξέλιξη της γλώσσας
Γένεση του υλικοτεχνικού πολιτισμού
Οργάνωση κοινωνικού βίου
 Σύμπηξη πρώτων κοινωνικών σχηματισμών
 Οργάνωση βιώσιμων κοινωνιών
3
-Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η πόλη δημιουργήθηκε για την εξασφάλιση της επιβίωσης, υπάρχει όμως με σκοπό την ευδαιμονία(τὸ εὖ ζῆν) και ο άνθρωπος <φύσει πολιτικὸν ζῶόν ἐστι>.
-Ο Πρωταγόρας από την άλλη δέχεται πως η πολιτική κοινότητα είναι απόρροια της ανάγκης, λόγω αδυναμίας τους να αντιμετωπίσουν τα θηρία και αυτή η συνάθροιση σε πόλεις επιβάλλει τον αλληλοσεβασμό και τη δικαιοσύνη. Με την επιμέλεια, την άσκηση και τη διδαχή οι άνθρωποι θα μάθουν να είναι δίκαιοι και να σέβονται τους συνανθρώπους τους. Για τον Αριστοτέλη η κοινωνία προϋπάρχει των μελών της. ΄Αρα η τάση για συμμετοχή στην πολιτική κοινότητα δεν είναι αποτέλεσμα εξωτερικών συνθηκών αλλά εσωτερική φυσική προδιάθεση.
Ως προς τους σκοπούς της πολιτικής κοινότητας υπάρχει διαφοροποίηση όχι αντίθεση.Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι εξασφαλίζει το <ζην>και στη συνέχεια την <αυτάρκεια>και το <ευ ζην…ζωης τελείας χάριν και αυτάρκους>.Για τον Πρωταγόρα σκοπός της πολιτικής κοινότητας είναι η ασφάλεια και η άμυνα απέναντι στις εξωτερικές συνθήκες. Δεν τον απασχολεί άμεσα η ευδαιμονία.Την <ευπορίαν του βίου>την αποκτά πριν ακόμη δημιουργήσει πόλεις με τις τεχνικές επιδεξιότητες.
-Φαίνεται περίεργο που ο προμηθεϊκός άνθρωπος δεν εμφορείται από το πνεύμα του ευεργέτη του και δε ρέπει στην αμφισβήτηση. Αντίθετα, συλλαμβάνει την έννοια του θείου και στρέφεται στη λατρεία των θεών, τη στιγμή που ο ευεργέτης του ήρθε σε ευθεία σύγκρουση με το θεό στον Αισχύλο.Και ακόμη πιο περίεργο είναι πως η προτεραιότητα στη λατρεία των θεών αποδίδεται από τον Πρωταγόρα, που στο θέμα της ύπαρξης των θεών κήρυσσε απερίφραστα ένα ριζικό αγνωστικισμό. Η ερμηνεία του παράδοξου ίσως να οφείλεται στο ότι ο Πρωταγόρας, παρά το ότι δίνει στην αφήγησή του το χαρακτήρα μύθου, αντιμετωπίζει το θέμα της λατρείας από την άποψη της κοινωνιολογίας και της ιστορίας του πολιτισμού, έστω κι αν οι κλάδοι αυτοί ήταν σε εμβρυώδη κατάσταση τότε.΄Ετσι, η πίστη του στους θεούς, στα πλαίσια της πνευματικής του ανάπτυξης αντιπροσωπεύει φάση αυτής της ωρίμανσης σε σχέση με την πρωτόγονη νοοτροπία, καθώς το ανθρώπινο πνεύμα ξεπερνά την αντιφατικότητα των φαινομένων και ενδιαφέρεται για την ερμηνεία τους, αναζητώντας ορισμένα υπερφυσικά όντα, που εκλαμβάνονται ως γενεσιουργοί τους παράγοντες.
-Μ.Finley, Democracy Ancient and modern, γαλλ. μετάφρ., Παρίσι,1976,σ.80-81 <…Ούτε η κυρίαρχη εκκλησία και το απεριόριστο δικαίωμα συμμετοχής σε αυτήν ούτε τα λαϊκά δικαστήρια ούτε η επιλογή των αρχόντων με κλήρο ούτε ο οστρακισμός θα μπορούσαν να προφυλάξουν είτε από το χάος, από το ένα μέρος, είτε από την τυραννία, από το άλλο, αν δεν υπήρχε αρκετός αυτοέλεγχος στο σώμα των πολιτών, για να συγκρατήσει στα σωστά όρια τη συμπεριφορά όλων>.
4
Ερμηνείες:
-ἔπειτα= δε χρησιμοποιείται το επίρρημα χρονολογικά, αλλά μάλλον μεταβατικά, η θρησκεία προτάσσεται. Επιπλέον, ο Πρωταγόρας αφήνει τελευταία τα στοιχεία που λυτρώνουν από τις βιοτικές ανάγκες, αν και έχουν πρωταρχική θέση στην επιβίωση του ανθρώπου και προηγούνται χρονικά. Μάλλον μιλάμε για αξιολογική κλιμάκωση:
 θρησκεία= ηθικός πολιτισμός
 γλώσσα= πνευματικός πολιτισμός
 στοιχεία υλικού πολιτισμού
-ταχύ= προϊόν εξέλιξης η γλώσσα και από την άλλη η διαδικασία έγινε σε σύντομο χρονικό διάστημα; Άρα, πρέπει να δοθεί η σημασία «νωρίς».
-τῇ τέχνῃ= με τη λέξη δε νοούνται οι τεχνικές γνώσεις, αλλά η δημιουργική ικανότητα του ανθρώπου
Κύρια σημεία της ενότητας:
 ο άνθρωπος άρχισε να δημιουργεί πολιτισμό με τη βοήθεια της φωτιάς και της έντεχνης σοφίας που του χάρισε ο Προμηθέας
 με την κατοχή της φωτιάς ο άνθρωπος συγγένεψε με τους θεούς, έγινε μέτοχος της θεϊκής ουσίας και δύναμης. Έτσι εξηγείται γιατί υφίσταται η πνευματική συγγένεια μεταξύ θεών και ανθρώπων
 η γλώσσα επινοείται πριν τη δημιουργία πόλεων και είναι απόρροια μακρόχρονης εξέλιξης και είναι νόμῳ όχι φύσει(βλ. παράδειγμα Ψαμμήτιχου).
 Η αδυναμία δημιουργίας πόλεων άφησε τον άνθρωπο εκτεθειμένο στα διάφορα θηρία
 Δημιουργική τέχνη= είναι η έντεχνος σοφία, οι τεχνικές γνώσεις, επαρκής για την κάλυψη βιοτικών αναγκών κατοικίες, ρούχα, στρωσίδια, τροφές από τη γη), ανεπαρκής όμως για προστασία απέναντι στα θηρία.
 Η ανάγκη προστασίας από τα θηρία οδηγεί στην κοινωνική συμβίωση. Παράλληλα με τον πνευματικό πολιτισμό ο άνθρωπος δημιούργησε χάρη στην τέχνη υλικοτεχνικό πολιτισμό
 Αδύνατη η κοινωνική συνοχή από την έλλειψη πολιτικής τέχνης
 Αιτία, επομένως, σχηματισμού των πρώτων κοινωνιών ήταν ο κίνδυνος από τα θηρία, ενώ οι άνθρωποι δεν είναι πλασμένοι να ζουν οργανωμένοι σε πόλεις. Την ανάγκη επέβαλε ο φόβος των θηρίων και η οργάνωση σε πόλεις είναι απόρροια συμφωνίας(νόμῳ)
 Σε αντιδιαστολή ο Αριστοτέλης αντικρούει τον Πρωταγόρα, θεωρώντας ότι η πόλη υπάρχει φύσει και ο άνθρωπος είναι «φύσει ζῷον πολιτικόν». Ο Πλάτωνας πάλι πιστεύει ότι οι πόλεις είναι απόρροια της αδυναμίας των ανθρώπων να καλύψουν μόνοι τους όλες τις ανάγκες.
 Η δημιουργία κοινωνικών σχηματισμών αναφέρεται ύστερα από τη γένεση θρησκείας και γλώσσας, αν και αυτά τα δυο πολιτισμικά στοιχεία προϋποθέτουν κοινωνική συμβίωση. Αλλά δε θα πρέπει να στεκόμαστε σχολαστικά στο κείμενο, οπότε η σειρά δεν πρέπει να εκληφθεί χρονολογικά. Η αναφορά για την κοινωνική συμβίωση συνδέεται με αυτό τον τρόπο με την ανάπτυξη της
5
θεωρίας για την πολιτική αρετή
 Ο Δίας ανησύχησε από τον αφανισμό των ανθρώπων, είτε από τα θηρία είτε μεταξύ τους, και ως υπέρτατος κυρίαρχος και ρυθμιστής των πάντων αποφάσισε να σταματήσει το χαμό στέλνοντας την αιδώ και τη δίκη στους ανθρώπους, για να αποτελέσουν βασικούς παράγοντες τάξης, να οργανωθούν οι κοινωνίες βασισμένες σε δεσμούς φιλίας και να αναπτυχθεί ο πολιτισμός
 Οι αρχαίοι συνέδεαν την «αἰδῶ» με τη «δίκη», γιατί πίστευαν ότι μόνο έτσι μπορεί να εξασφαλιστεί η αρμονική συμβίωση στην πόλη. Ο Ησίοδος διατυπώνει μια απαισιόδοξη θεωρία λέγοντας ότι τον καιρό του σιδήρου αυτές πέταξαν στον ουρανό κι έτσι το ανθρώπινο γένος υποφέρει.
 Στη μυθολογία η Αἰδὼς ήταν παραμάνα της Αθηνάς και μητέρα της Σωφροσύνης. Καθόταν κοντά στο θρόνο του Δία και εκπροσωπούσε το σεβασμό στους άγραφους θεϊκούς νόμους
 Η Δίκη προσωποποιεί τη δύναμη του Δικαίου, έχει βοηθούς τις Ερινύες και στον Ησίοδο εμφανίζεται ως μια από τις τρείς Χάριτες (Ευνομία, Ειρήνη, Δίκη). Στα μεταγενέστερα χρόνια εμφανίζεται κόρη του Κρόνου και της Ανάγκης
 Τα δώρα του Προμηθέα έθεσαν τις βάσεις του πνευματικού και υλικοτεχνικού πολιτισμού, αλλά ο άνθρωπος με αυτά δεν κατόρθωσε να δημιουργήσει βιώσιμες κοινωνίες. Έτσι, ο Δίας, για να θεραπεύσει την παραπάνω ανεπάρκεια δώρισε στους ανθρώπους την αιδώ και τη δίκη και εξασφάλισε σωτηρία για το ανθρώπινο γένος και τη δυνατότητα ανάπτυξης του πολιτισμού, καθώς αυτές βοήθησαν τους ανθρώπους να αποκτήσουν πολιτική αρετή και να δημιουργήσουν έτσι οργανωμένες κοινωνίες που ανέπτυξαν τον πολιτισμό, διασφάλισαν τη συνοχή του συνόλου, την ισορροπία και ευταξία της οργανωμένης κοινωνίας
 Καθολικότητα των δώρων: Ο Ερμής αναρωτιέται πώς να μοιράσει τα δώρα, όπως στο παρελθόν με τις τέχνες ή σε όλους τους ανθρώπους. Δημιουργείται ατμόσφαιρα θυμηδίας, αλλά πρόκειται για σκηνή αφελή και κωμική που έχει τη λειτουργικότητά της, διότι: χαλαρώνει ο ακροατής, καθώς ο μύθος φτάνει στο τέλος του και ο ακροατής με ανανεωμένη προσοχή πρέπει να ακούσει το συμπεράσματα. Επιτυγχάνεται και παραστατικότητα λόγου και ποικιλία στην αφήγηση με την εισαγωγή διαλόγου και τη μετάβαση από τον πλάγιο στον ευθύ λόγο
 Στην εντολή του Δία για καθολική και υποχρεωτική συμμετοχή στην αιδώ και δίκη επισημαίνεται ότι αποτελούν απαραίτητες προϋποθέσεις και βάσεις συγκρότησης και διατήρησης των πόλεων, ενώ επισείεται η ποινή του θανάτου για όποιον δε θέλει ή δεν μπορεί να ενταχθεί στο κοινωνικό σύστημα
 Η ευθύνη του ανθρώπου και ο δυνάμει χαρακτήρας της πολιτικής αρετής: Στην ελεύθερη βούληση του ανθρώπου επαφίεται η αποδοχή των δώρων του Δία. Απαιτείται ο εσωτερικός αγώνας και η προσπάθεια από τον ίδιο τον άνθρωπο. Όλοι έχουν
6
τη δυνατότητα να αποκτήσουν την πολιτική αρετή, αλλά χρειάζεται διδασκαλία και προσωπικός μόχθος για την κατάκτησή της. Γι αυτό το λόγο και ο Πρωταγόρας δέχεται τη διδασκαλία της. Διαφορετικά οι άνθρωποι θα λειτουργούσαν μηχανικά, δίχως ουσιαστική ελευθερία επιλογής, υποχείρια ενός άκρατου ντετερμινισμού.
 Επιπλέον, ποιος λόγος θα υπήρχε για τιμωρία με θανατική ποινή και με κατηγορία ότι όποιος δε μετέχει σε αυτήν είναι αρρώστια της πόλης, αν ήταν έμφυτη και επομένως εξ αρχής κατακτημένη;
 Συμπεράσματα:
 Το ότι όλοι οι Αθηναίοι έχουν την πολιτική αρετή δε σημαίνει ότι αυτή δεν είναι διδακτή. Είναι όμως αναγκαίο να την έχουν όλοι, καθώς αποτελεί πρωταρχική προϋπόθεση για την ύπαρξη της πόλης.
 Ο Πρωταγόρας με την αναφορά και ερμηνεία του μύθου δέχεται και αιτιολογεί την καθολικότητα και αναγκαιότητά της, δεν αποδεικνύει ακόμη ότι είναι διδακτή
 Η πολιτική αρετή δε δόθηκε ταυτόχρονα με την πολιτισμική ανθρώπινη πορεία, οπότε δεν είναι έμφυτη, αλλά δυνάμει και χρειάζεται διδασκαλία, επιμέλεια και προσωπικό μόχθο, για να γίνει ἐνεργείᾳ
 Η δικαιοσύνη και το αίσθημα του σεβασμού μόνο σε μια δημοκρατική κοινωνία μπορούν να καρποφορήσουν, γιατί προϋποθέτουν σεβασμό στους ανθρώπους
 Η αναφορά στο σεβασμό και τη δικαιοσύνη αποτελεί έμμεσο αλλά σαφές δείγμα για την έμφαση που δίνει ο σοφιστής στη συνειδητή πειθαρχία.
 Ορισμός πολιτικής αρετής:
 Είναι συστατικό της πολιτικής τέχνης, της τέχνης για την οργάνωση μιας πολιτείας και την αποτροπή αλληλοεξόντωσης των ανθρώπων
 Συμπεριλαμβάνει την «αιδώ» και τη «δίκη» ή απορρέει από αυτές. ’Ετσι η πολιτική αρετή προέρχεται από το συναίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη που αντίκειται στον ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος και από το συναίσθημα δικαιοσύνης, την έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο
 Τέλος, τα συστατικά της, η αιδώς και η δίκη, αντικαθίστανται από τη δυάδα, δικαιοσύνη-σωφροσύνη, τα οποία και δίνουν στην πολιτική αρετή την έννοια της ηθικής συνείδησης και του προηγμένου πολιτισμού και καθιστούν αναγκαία την καθολικότητά της για τη συγκρότηση, επιβίωση και ανάπτυξη της οργανωμένης κοινωνίας.
 Αξιοσημείωτη η άποψη του Guthrie(σελ.91) ότι ο Πρωταγόρας αναλαμβάνει να υποστηρίξει μια δύσκολη θέση και το κατορθώνει με αξιοθαύμαστη επιδεξιότητα. Αν δεχόταν ότι η αρετή είναι φυσικό προσόν ολόκληρου του ανθρώπινου γένους και όχι κάτι που αποκτάται με τη μάθηση, θα επιχειρηματολογούσε για την κατάργηση του ίδιου του επαγγέλματός του, γιατί μόλις πριν λίγο
7
ισχυρίστηκε ότι δουλειά του είναι η διδασκαλία της αρετής.
 Σύνθεση μερών: Δυο μέρη:
 Κύριος μύθος:εν.2η-4η=περιλαμβάνει όσα αναφέρονται στον Προμηθέα και Επιμηθέα καθώς και την προσφορά αιδούς και δίκης στους ανθρώπους.
 το επιμύθιο με τη συμπληρωματική απόδειξη:εν.4η-5η
 Διατύπωση: Ο μύθος χαρακτηρίζεται από:
 γλαφυρότητα, απλότητα, λαϊκό ύφος, εικονοπλαστική δύναμη και περίτεχνη φρασεολογία
 ο Πλάτων μιμήθηκε και απέδωσε τέλεια τη γνωστή επιτήδευση των σοφιστών, οι οποίοι, είτε έγραφαν είτε μιλούσαν, επιδίωκαν να εντυπωσιάσουν.
ΤΟ ΠΡΟΜΗΘΕΪΚΟ ΣΤΑΔΙΟ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ
Γενικό ερμηνευτικό σχόλιο
Τα «δώρα» του Προμηθέα καθιστούν τον άνθρωπο ικανό να επεμβαίνει στη φύση, να προσπαθεί να την αλλάξει και να καλυτερέψει τη ζωή του. Ο Προμηθέας έδωσε στον άνθρωπο τη δυνατότητα όχι απλώς να επιβιώσει, αλλά και να διαφοροποιηθεί από τους άλλους ζωικούς οργανισμούς, δημιουργώντας θεμελιώδεις μορφές πολιτισμού, «πρῶτον μὲν… τροφὰς ηὕρετο.» Η βασική αρχή που προϋποτίθεται στον μύθο για τον Προμηθέα είναι ότι ο άνθρωπος δημιουργεί τον εαυτό του και τον κόσμο του.
Το παράδειγμα του Προμηθέα εκφράζει επίσης τα αιτήματα του ανθρωπισμού, καθώς ο Προμηθέας αναπτύσσει και ενισχύει το ανεξάρτητο και φιλάνθρωπο ήθος του με την πρόθεση να απαλλάξει τους συνανθρώπους του από την υποταγή στη φύση, δηλαδή σε μια άλογη μορφή αυθεντίας. Έτσι χρησιμοποιώντας ο άνθρωπος την πρακτική νοημοσύνη του εξασφάλισε τροφή, στέγη, ενδυμασία, ακόμη περισσότερο άρθρωσε λόγο και αισθητοποίησε τη μεταφυσική του αγωνία σε θρησκευτικά σύμβολα, με τα οποία εκδηλώνεται εντονότερα η διαφορά του είδους του από τα άλλα έμβια όντα και η έλλογη ιδιότητά του. Όμως όλα αυτά τα επιτεύγματα του ανθρώπου, τα οποία ο Πρωταγόρας παρουσιάζει με αξιολογική σειρά και όχι χρονική, εντάσσονταν σε ένα καθαυτό προ-ηθικό στάδιο της πολιτισμικής εξέλιξης. Όσα είχαν επιτευχθεί ήταν σημαντικά, αλλά δεν ήταν και πανάκεια. Απέβλεπαν
8
κυρίως στην αυτοσυντήρηση των ανθρώπων, οι οποίοι ζούσαν διασκορπισμένοι, και στο πλαίσιο αυτό εκδηλώθηκαν οι πρώτες ομάδες συμβίωσης χωρίς όμως σταθερές δομές, για να αντιμετωπίσουν τις επιθέσεις των ζώων.
Ωστόσο η ιδιότυπη αυτή εκδήλωση κοινωνικότητας δεν συνοδευόταν από πολιτική οργάνωση και αυτό πρακτικά σήμαινε ότι οι άνθρωποι γίνονταν επιθετικοί και βίαιοι μεταξύ τους και συνεπώς επικίνδυνοι ο ένας για τον άλλον. Έτσι μαζί με τον φυσικό κίνδυνο από τα άγρια θηρία ο άνθρωπος αντιμετώπιζε τώρα και τον κοινωνικό κίνδυνο που απέρρεε από την τυχαία και χωρίς οργάνωση συνύπαρξή του με τους ομοίους του. Ακόμη μία φορά ήταν αντιμέτωπος με την πρόκληση της επιβίωσής του.
Οι πολιτισμικές κατακτήσεις του ανθρώπου:
βωμοί καὶ ἀγάλματα θεῶν //φωνὴν καὶ ὀνόματα //οἰκήσεις //ἐσθῆτας //ὑποδέσεις //στρωμνὰς // ἐκ γῆς τροφὰς: Η σειρά με την οποία αναφέρονται οι πολιτισμικές κατακτήσεις του ανθρώπου δεν είναι χρονική αλλά αξιολογική, κατιούσας κλίμακας. Έτσι, προτάσσονται η θρησκεία και η γλώσσα (πνευματικός πολιτισμός) και ακολουθούν κατασκευές και επινοήσεις για την ικανοποίηση των βιοτικών αναγκών του ανθρώπου (υλικός πολιτισμός). Η σειρά είναι κατιούσα, αφού αρχίζει με το πνευματικά υψηλότερο, τη θρησκεία, και τελειώνει με το υλικά κατώτερο και πλέον αυτονόητο, την τροφή. Για τον λόγο αυτόν άλλωστε τα επιρρήματα «πρῶτον» και «ἔπειτα» πρέπει να τα εννοήσουμε με αξιολογική και διαιρετική σημασία και όχι χρονική.
«Ἐπειδὴ δὲ ὁ ἄνθρωπος θείας μετέσχε μοίρας»
Στο πλαίσιο του μύθου η φωτιά αποτελεί το θεϊκό μερίδιο που είχαν την τύχη, χάρη στην παρέμβαση του Προμηθέα, να λάβουν οι άνθρωποι. Είναι θεϊκό
α) γιατί το κατείχαν ως τότε μόνο οι θεοί, β) γιατί οι άνθρωποι το απέκτησαν με θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα, γ) γιατί, επιτρέποντας στον άνθρωπο να αναπτύξει πολιτισμό, του επέτρεψε κατά συνέπεια να αναγνωρίσει την ύπαρξη των θεών. Η πρώτη,
9
με την έννοια της κορυφαίας, και άμεση συνέπεια του δώρου της φωτιάς, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, είναι ακριβώς η εμφάνιση της θρησκείας.
Η φωτιά αλλά και οι τεχνικές γνώσεις, η «έντεχνος σοφία», επέτρεψαν στον άνθρωπο να δημιουργήσει τεχνικό πολιτισμό, μεταβάλλοντας την όψη της φύσης, κατά κάποιο τρόπο σαν δημιουργός-θεός. Η μεταμορφωτική δύναμη του στοιχείου της φωτιάς θεωρούνταν αποκλειστικό κτήμα των θεών, δηλαδή στοιχείο της θεϊκής ουσίας και ένα από τα μυστικά της δύναμής τους. Η έννοια της φωτιάς ως δυναμογόνου φυσικού στοιχείου απασχολεί ήδη τον Ηράκλειτο (ἀείζωον πῦρ).
«πρῶτον μὲν διὰ τὴν τοῦ θεοῦ συγγένειαν ζῴων μόνον θεοὺς ἐνόμισεν, καὶ ἐπεχείρει βωμούς τε ἱδρύεσθαι καὶ ἀγάλματα θεῶν»
Ο Πρωταγόρας αρχίζει την παρουσίαση των κατακτήσεων του ανθρώπου από τη θρησκεία, παρά τον θρησκευτικό αγνωστικισμό του. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί αρχικά με βάση την ανάγκη συνοχής του μύθου (θείας μετέσχε μοίρας, πρῶτον μὲν διὰ τὴν τοῦ θεοῦ συγγένειαν ζῴων μόνον θεοὺς ἐνόμισεν, καὶ ἐπεχείρει βωμούς τε ἱδρύεσθαι καὶ ἀγάλματα θεῶν˙) και λογικής αλληλουχίας των νοημάτων του μύθου. Δηλαδή, εφόσον οι άνθρωποι πήραν μέρος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς, σύμφωνα με τον μύθο, αυτό τους οδήγησε στην πίστη ότι υπάρχουν θεοί και ότι οι άνθρωποι έχουν πνευματική συγγένεια με αυτούς. Αποτέλεσμα ήταν να αναπτύξουν θρησκεία και θρησκευτική τέχνη. Επιπλέον η πρόταξη θρησκευτικής συμπεριφοράς («ἐπεχείρει βωμούς τε ἱδρύεσθαι καὶ ἀγάλματα θεῶν») και θρησκευτικού συναισθήματος («θεοὺς ἐνόμισεν») μπορεί να ερμηνευθεί και ως προβολή του υψηλότερου σημείου ανάπτυξης που παρουσίασε το ανθρώπινο είδος στο προμηθεϊκό στάδιο. Αυτό σημαίνει ότι ο Πρωταγόρας αξιολόγησε τη θρησκεία ως πολύ σημαντική κατάκτηση του ανθρώπου ανάμεσα στις άλλες, γιατί δείχνει ότι ο άνθρωπος απέκτησε εξελικτικά τη δυνατότητα να τον απασχολεί η έννοια της δημιουργίας και να συνειδητοποιεί τη δική του θνητότητα απέναντι στην παντοδυναμία της φύσης.
10
Από την άποψη της ιστορικής προσέγγισης η πίστη στους θεούς είναι εκδήλωση πνευματικής ωριμότητας του ανθρώπου, γιατί ο άνθρωπος περνά από την απλή, ενστικτώδη ύπαρξη στην αναζήτηση των παραγόντων που δημιούργησαν τη φύση και πιθανότατα και των τρόπων να τους επηρεάζει για τη βελτίωση των όρων της ζωής του. Έτσι οι άνθρωποι αναπτύσσουν θρησκεία και θρησκευτική τέχνη: αρχίζουν να πιστεύουν στην ύπαρξη των θεών και να δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την οργάνωση και τέλεση των θρησκευτικών τελετών (κατασκευή βωμών και φιλοτέχνηση αγαλμάτων θεών).
Αναμφισβήτητα εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής, κάποιος δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξη των θεών, ο σοφιστής Πρωταγόρας, κάνει αναφορά σ’ αυτούς στον μύθο. Οι απόψεις που δικαιολογούν την αναφορά αυτή είναι οι εξής: α) ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόρα, β) η λατρεία των θεών είναι αναμφισβήτητη πραγματικότητα, ένα ανθρωπολογικό δεδομένο που χρειάζεται εξήγηση γ) η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται να είναι συμβολική: ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση, ενώ ο Προμηθέας, ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμής αποτελούν τα όργανα αυτής της νομοτέλειας, που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων και εξασφαλίζουν ισορροπία.
«ἔπειτα φωνὴν καὶ ὀνόματα ταχὺ διηρθρώσατο τῇ τέχνῃ» Στον πνευματικό πολιτισμό εντάσσεται και η γλώσσα, η οποία δημιουργείται κατά την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού. Χρειάζεται να κατανοήσουμε τη γλώσσα ως ομιλητική ικανότητα του ανθρώπου που εξελίσσεται μαζί με τη σκέψη του και όχι απλώς ως μέσο επικοινωνίας. Σκέψη και γλώσσα συνυφαίνονται και αναπτύσσονται κατά τη διεργασία αξιοποίησης της έντεχνης σοφίας στον αγώνα επιβίωσης του ανθρώπου. Αναμφισβήτητα η γλώσσα συνιστά τεκμήριο πολιτισμικής προόδου, καθώς σημαίνει ότι ο άνθρωπος έχει αποκτήσει την ωριμότητα που του επιτρέπει να κωδικοποιεί τις σκέψεις σε λέξεις και έννοιες, να οργανώνει λογικές προτάσεις που τον εκφράζουν και τον εξυπηρετούν στη συνεννόησή του με τους άλλους. Κατά την άποψη του Πρωταγόρα, ο
11
κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο, ο οποίος από πολύ νωρίς («ταχύ»: εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα) άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους, να τους συνδυάζει φτιάχνοντας λέξεις και στη συνέχεια, προτάσεις, εκδηλώνοντας συγχρόνως την έλλογη ιδιότητά του.
Η άποψη αυτή φαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών, ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ, αλλά και με την άποψη σύγχρονων γλωσσολόγων. Αντίθετη σ’ αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψη, την οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος. Σύμφωνα μ’ αυτή, η γλώσσα υπάρχει φύσει, δηλαδή τη χάρισε στον άνθρωπο ο θεός, μόλις τον έπλασε. Πιο σύνθετη προσέγγιση της γλώσσας κάνει αργότερα ο Αριστοτέλης, ο οποίος συνθέτει στοιχεία και από τη φύσει και από τη νόμῳ θεώρηση της γλώσσας.
«καὶ οἰκήσεις καὶ ἐσθῆτας καὶ ὑποδέσεις καὶ στρωμνὰς καὶ τὰς ἐκ γῆς τροφὰς ηὕρετο»
Η ανάγκη του ανθρώπου να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της φύσης (πχ. τα άγρια θηρία), να προστατευτεί από τις καιρικές συνθήκες και να καλύψει τις βιοτικές του ανάγκες οδήγησε στη γένεση του υλικού-τεχνικού πολιτισμού. Έτσι, από τη μία επινόησε και κατασκεύασε κατοικίες, ρούχα, υποδήματα και στρωσίδια, και από την άλλη εξασφάλιζε τη διατροφή του, προσπορίζοντάς την από τα εκάστοτε και κατά τόπους αυτοφυή προϊόντα.
«Οὕτω δὴ παρεσκευασμένοι…ὥστε πάλιν σκεδαννύμενοι διεφθείροντο»
Στη συνέχεια του μύθου παρακολουθούμε τον Πρωταγόρα να παρουσιάζει τις θαυμαστές ανθρώπινες κατακτήσεις –παράγωγες της αξιοποίησης των τεχνικών γνώσεων και των πολυμορφικών εφαρμογών από τη χρήση της φωτιάς– να συμβαίνουν σε κατάσταση ακοινωνησίας, αγριότητας και αδυναμίας για οργανωμένη ζωή, αφού αρχικά οι άνθρωποι κατοικούσαν διασκορπισμένοι («ᾤκουν σποράδην»).
12
Κινδύνευαν όμως από τα θηρία, τα οποία δεν μπορούσαν να τα αντιμετωπίσουν λόγω:
α) της έλλειψης σωματικών δυνατοτήτων σε σχέση με αυτά, β) της έλλειψης κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης, αλλά και της πολεμικής τέχνης, η οποία, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, αναπτύσσεται μόνο μέσα στο πλαίσιο μιας οργανωμένης κοινωνίας. Έτσι, λοιπόν, προκειμένου να αντιμετωπίσουν αυτούς τους κινδύνους, αναγκάζονται να συγκεντρωθούν και να συγκροτήσουν τις πρώτες μορφές κοινωνίας.
Ο πραγματισμός (ρεαλισμός) του Πρωταγόρα δηλώνεται και εδώ, αφού συνδέει το πρόβλημα της φυσικής εξόντωσης των ανθρώπων με την ανάγκη επίλυσής του και την εύρεση της λύσης του. Η ανάγκη, η χρεία, ενεργοποιεί την ανθρώπινη ευρηματικότητα, η οποία εκδηλώνεται άμεσα και πρωτόγονα με την πράξη της αθροιστικής (όχι ακόμα λειτουργικής) συνύπαρξης των ανθρώπων για την από κοινού αντιμετώπιση του φυσικού κινδύνου από τα άγρια ζώα. Συγκεκριμένα στο εδάφιο: «ἐζήτουν δὴ ἁθροίζεσθαι καὶ σῴζεσθαι κτίζοντες πόλεις˙ ὅτ’ οὖν ἁθροισθεῖεν» ο Πρωταγόρας κάνει λόγο για μια πρώτη εκδήλωση κοινωνικότητας, τάσης συνύπαρξης προς ένα σκοπό (σῴζεσθαι = να προστατευθούν από τα άγρια θηρία) χωρίς όμως οργάνωση και αποκατάσταση λειτουργικών σχέσεων ανάμεσα στα μέλη αυτών των πρώτων κοινωνικών συσσωματώσεων, όπως φαίνεται από την επανάληψη του ρήματος ἁθροίζω. Αυτό υπήρξε χρονοβόρο, όπως δηλώνει η χρήση του ρήματος ἐζήτουν (= επεδίωκαν, προσπαθούσαν, δεν ήταν καθόλου δεδομένη η επιτυχία του εγχειρήματος) σε χρόνο μάλιστα παρατατικό, που επιτείνει τη διάρκεια των προσπαθειών του ανθρώπου για σωτηρία.
Επιπλέον η κατασκευαστική ικανότητα του ανθρώπου «κτίζοντες πόλεις» προβάλλεται πάλι και ως τρόπος σωτηρίας αλλά και ως αποτέλεσμα στην υλική εμφάνιση των πόλεων η οποία προηγείται χρονικά κατά τον Πρωταγόρα σε σχέση με τους θεσμούς της και τον άυλο πολιτισμό της, που ακολουθεί. Συνεπώς η τάση κοινωνικής συνύπαρξης δεν εκδηλώνεται από εσωτερική αναγκαιότητα του ανθρώπου, αλλά από την εξωτερική αναγκαιότητα που επιβάλλει η φυσική υπεροχή των άγριων θηρίων.
13
Αποτέλεσμα της πρωτοκοινωνικής εκδήλωσης των ανθρώπων, δηλαδή της τυχαίας αθροιστικής συνύπαρξής τους, χωρίς εσωτερικούς δεσμούς και κανόνες που οριοθετούν την συμπεριφορά τους, ήταν η εμφάνιση πρόσθετου κινδύνου αφανισμού τους. Λόγω της έλλειψης πολιτικής οργάνωσης οι άνθρωποι άρχισαν να αδικούν ο ένας τον άλλον («ἠδίκουν ἀλλήλους») και να αλληλοσκοτώνονται, με αποτέλεσμα να βρεθούν και πάλι στην ίδια χαοτική κατάσταση («ὥστε πάλιν σκεδαννύμενοι διεφθείροντο»). Γιατί η επιστροφή τους στη φύση τούς εξέθετε στον θανάσιμο κίνδυνο των άγριων θηρίων, ενώ η συνύπαρξή τους στον κίνδυνο της αλληλοεξόντωσής τους. Το ανθρώπινο είδος, λοιπόν, πάλι αντιμέτωπο με την πρόκληση της επιβίωσής του.
«-πολιτικὴν γὰρ τέχνην οὔπω εἶχον, ἧς μέρος πολεμικὴ» Γιατί ο Πρωταγόρας αναφέρει παρενθετικά ότι η πολεμική τέχνη είναι μέρος της πολιτικής; Η πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας, η οποία προϋποθέτει σταθερό τόπο κατοικίας, κοινή γλώσσα, την ύπαρξη θεσμών και νόμων, στρατού και στόλου, ηθών, εθίμων, παραδόσεων και ιδανικών, ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών, και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας και πολιτισμού. Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στο πλαίσιο μιας οργανωμένης κοινωνίας, γιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντά τους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους (που αναφέραμε προηγουμένως) από κάθε είδους εξωτερικό εχθρό, εκδηλώνεται δηλαδή η συνείδηση του συνανήκειν και της συνυπευθυνότητας των μελών της οργανωμένης κοινωνίας.
Πρέπει να επισημανθεί επίσης ότι ο πόλεμος, εδώ, παρά τις συμφορές που προξενεί, μπορεί να νοηθεί με τη «θετική» του σημασία: δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τον αλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος), αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείς ορμές του ανθρώπου, την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας, που θέτει σε λειτουργία τα αντανακλαστικά των εθνών για δημιουργική επιβίωση.
Σύγκριση δώρων Προμηθέα και Δία Σε όλες τις πολιτισμικές εκφάνσεις, όπως απεικονίζονται με τη μυθική αφήγηση, κάθε στάδιο της
14
ανθρώπινης παρουσίας και εξέλιξης στον κόσμο συμβολίζεται με κάποιον θεό και την προσφορά του στον άνθρωπο. Το στάδιο της βιολογικής συγκρότησης του ανθρώπου συμβολίζεται με τον Επιμηθέα, το επόμενο, της δημιουργίας τεχνικού πολιτισμού, με τον Προμηθέα και τα δώρα του και το τελευταίο, του σχηματισμού της πολιτικής κοινωνίας, με τον Δία και τη δική του προσφορά στον άνθρωπο.
Αξιολογώντας και συγκρίνοντας τα δώρα του Προμηθέα και του Δία, αρχικά μπορούμε να πούμε ότι συνδέονται με διαφορετικές φάσεις εξέλιξης και ανταποκρίνονται σε διαφορετικές ανάγκες του ανθρώπου. Ειδικότερα, τα «δώρα του Προμηθέα», προϊόν κλοπής από την Αθηνά και τον Ήφαιστο, βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τη φύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού. Εκφράζουν την ανάγκη του ανθρώπου να αντισταθμίσει τη φυσική του αδυναμία με δικά του δημιουργήματα και να επιβιώσει απέναντι στην άλογη δύναμη της φύσης.
Όμως με αυτά ο άνθρωπος παρά τα σπουδαία βήματα που έκανε δεν μπόρεσε να επιβληθεί στη φύση και να υπερασπίσει αποτελεσματικά την ύπαρξή του, δηλαδή δεν μπόρεσε ούτε να αντιμετωπίσει τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες. Αντίθετα, τα δώρα του Δία, που ήταν προσφορά του ίδιου, έσωσαν τον άνθρωπο από τον αφανισμό, αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή, να μετασχηματίσει τα κοινωνικά μορφώματα σε κοινωνίες με συνειδητοποιημένη συναίσθηση δημιουργικότητας και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού.
Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι ο Δίας δεν δώρισε στον άνθρωπο την πολιτική τέχνη, αν και την κατείχε, αλλά την αιδώ και τη δίκη, με τις οποίες το ξεχωριστό για τον θεό πλάσμα είναι σε θέση να κατακτήσει την πολιτική τέχνη. Τα «δώρα του Δία» εκφράζουν ένα ανώτερο στάδιο εξέλιξης του πολιτισμού, κατά το οποίο ο άνθρωπος ωριμάζει ηθικοπνευματικά και παράγει πολιτισμό, του οποίου οι συντεταγμένες ορίζονται όχι μόνο από την ανάγκη του ζῆν, αλλά από τη συνειδητοποίηση της αξίας του εὖ ζῆν.
15
«καὶ δίκην δὴ καὶ αἰδῶ οὕτω θῶ ἐν τοῖς ἀνθρώποις, ἢ ἐπὶ πάντας νείμω;» «Ἐπὶ πάντας,» ἔφη ὁ Ζεύς, «καὶ πάντες μετεχόντων˙ οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερ ἄλλων τεχνῶν»
Η καθολικότητα της πολιτικής αρετής.
Στον διάλογο αυτό ο Δίας θεωρεί απαραίτητη την καθολικότητα των αξιών της αιδούς και της δίκης για τους ανθρώπους, με την αιτιολόγηση-επιχείρημα ότι η κοινωνία δεν μπορεί να συγκροτηθεί πολιτικά, αν οι βασικές ιδιότητες που θεμελιώνουν την πολιτική συγκρότηση δεν είναι κοινές σε όλα τα μέλη της. Στην πολιτική αρετή (την οποία ο άνθρωπος κατακτά με την αιδώ και τη δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες, γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούν οργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες. Η αιδώς και η δίκη λειτουργούν ως συνεκτική δύναμη της κοινωνίας και η απουσία τους συνεπάγεται τη διάλυσή της.
«καὶ νόμον γε θὲς παρ’ ἐμοῦ τὸν μὴ δυνάμενον αἰδοῦς καὶ δίκης μετέχειν κτείνειν ὡς νόσον πόλεως.»
Ο Πρωταγόρας τελειώνει τον μύθο με τον Δία να επιβάλλει αυστηρά την ανάγκη της καθολικότητας της πολιτικής αρετής και μάλιστα με την ποινή του θανάτου δηλώνοντας έτσι την πολύ μεγάλη σημασία που δίνει στις αξίες της αιδούς και της δίκης για τη συγκρότηση και τη διατήρηση της πολιτείας.
Η σημασία και η αυστηρότητα του νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής («κτείνειν ὡς νόσον πόλεως») σε όποιον δεν συμμορφώνεται στις εντολές του. Η παρομοίωση όποιου δεν συμμετέχει στην πολιτική αρετή με αρρώστια της πόλης υποδηλώνει ότι αποτελεί κίνδυνο γι’ αυτή και πρέπει να θανατωθεί για να διαφυλαχθεί η τάξη και η ισορροπία του συνόλου. Ο Δίας ζητάει το απόλυτο και το απαιτεί με αμείλικτη σκληρότητα.
Επιπλέον η επιβολή της ποινής του θανάτου από τον Δία, και συνεπώς η αδυναμία του να εξασφαλίσει την καθολικότητά τους, δείχνει ότι οι αξίες
16
της αιδούς και της δίκης δεν είναι έμφυτες, γιατί δεν αποτελούσαν γνώρισμα της αρχικής ανθρώπινης φύσης και ότι ο σκληρός νόμος που τις επιβάλλει είναι «έργο του χρόνου, της πικρής πείρας και της ανάγκης». Με αυτόν τον τρόπο οι πολίτες διαμορφώνουν κοινωνικοπολιτική συνείδηση και αναδεικνύονται υπεύθυνοι για τη χρηστή διοίκηση, αφού αυτή εξαρτάται από το δικαίωμά τους να έχουν βαρύνουσα άποψη για τη διαχείριση των δημόσιων υποθέσεων.
Τέλος του μύθου. Συνοπτική, διαγραμματική παρουσίαση των σταδίων της εξέλιξης της ανθρωπότητας
Με τον μύθο ο Πρωταγόρας:
α) παρουσιάζει την ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας ως συνεχή πορεία εξανθρωπισμού και βελτίωσης της ζωής (βιολογικός σχηματισμός του ανθρώπου -> υλικοτεχνικός πολιτισμός -> ηθικοπνευματικός πολιτισμός / πολιτική κοινωνία). Ο προοδευτικός χαρακτήρας της εξέλιξης του πολιτισμού διαφοροποιείται από την αντίληψη της κυκλικής ιστορικής εξέλιξης (Πλάτων, Θουκυδίδης), κατά την οποία δεν έχουμε δημιουργία, αλλά επανάληψη, γιατί η ανθρώπινη φύση παραμένει αμετάβλητη στα βασικά χαρακτηριστικά της. Επίσης, η αντίληψη του Πρωταγόρα για την προοδευτική εξέλιξη του πολιτισμού συνιστά και απάντηση σε απαισιόδοξες απόψεις ότι η ιστορία της ανθρωπότητας αποτελεί παρακμή (Ησίοδος, Πλάτων).
β) Υπερασπίζεται τη δημοκρατική αντίληψη στη λήψη των πολιτικών αποφάσεων, ανασκευάζοντας το επιχείρημα του Σωκράτη. Η αιδώς και η δίκη μοιράστηκαν σε όλους τους ανθρώπους και δεν ακολουθούν τη λογική του καταμερισμού της εργασίας. Η ύπαρξη οργανωμένων πολιτικά κοινωνιών προϋποθέτει την καθολικότητα των αξιών αυτών. γ) Δείχνει ότι η πολιτική αρετή είναι διδακτή, γιατί οι άνθρωποι την απέκτησαν σε μεταγενέστερο στάδιο της ιστορίας τους. Στις απόψεις αυτές φαίνεται και ο αισιόδοξος ανθρωπισμός που εκφράζει ο Πρωταγόρας με τον μύθο και γενικότερα με τη στάση του σε θέματα φιλοσοφικής ανθρωπολογίας.
17
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ-ΕΠΙΜΥΘΙΟ: Η ΚΑΘΟΛΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΡΕΤΗΣ
Οὕτω δή, ὦ Σώκρατες…Αὕτη, ὦ Σώκρατες, τούτου αἰτία.
Ο Πρωταγόρας επαναλαμβάνει τη θέση που υποστήριξε ο Σωκράτης στην 1η ενότητα του βιβλίου μας και φαίνεται να τη δέχεται, αλλά να την ερμηνεύει με διαφορετικό τρόπο. Τα συμπεράσματα που προκύπτουν από τον μύθο είναι τα εξής:
α) Το ότι όλοι οι Αθηναίοι έχουν την πολιτική αρετή, δεν σημαίνει ότι αυτή δεν διδάσκεται, όπως υποστήριξε ο Σωκράτης, αλλά ότι είναι αναγκαία η ύπαρξή της για την οργάνωση κοινωνιών,
β) Ο Πρωταγόρας δέχεται και αιτιολογεί την καθολικότητα και την αναγκαιότητα της πολιτικής αρετής, και σε αυτή τη βάση στηρίζει το διδακτό της αρετής.
γ) Τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα για το διδακτό της πολιτικής αρετής που συνάγονται από τον μύθο και τα κεφαλαιοποιεί στο επιμύθιο είναι τα εξής:
1) Οι τεχνικές γνώσεις δεν δόθηκαν σε όλους τους ανθρώπους και γι' αυτό ένας που κατέχει μία τέχνη, πχ. την αρχιτεκτονική ή την ιατρική, μπορεί να καλύψει πολλούς ιδιώτες. Έτσι αιτιολογείται γιατί οι Αθηναίοι επιτρέπουν μόνο σε ειδικούς να εκφέρουν γνώμη για ζητήματα τεχνικής ειδίκευσης.
2) Άποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σ’ ένα μεταγενέστερο στάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του. Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ως ηθικές καταβολές και προδιάθεση. Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρη κατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα. Ο άνθρωπος δεν γεννιέται, αλλά γίνεται κάτοχος της πολιτικής αρετής μέσα από μαθητεία σε αυτήν, δηλαδή με διδαχή και προσπάθεια. Σ’ αυτό θα συντελέσουν οι φορείς αγωγής αλλά και οι νόμοι με τις ποινές και τις
18
κυρώσεις τους («Ἐπὶ πάντας,»… «καὶ πάντες μετεχόντων»… κτείνειν ὡς νόσον πόλεως.»). Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται.
Η έννοια της πολιτικής αρετής και οι επιμέρους αξίες - «ὅταν δὲ εἰς συμβουλὴν πολιτικῆς ἀρετῆς ἴωσιν, ἣν δεῖ διὰ δικαιοσύνης πᾶσαν ἰέναι καὶ σωφροσύνης»
Στο περιεχόμενο της πολιτικής αρετής, πέρα από την αἰδῶ και τη δίκην, ο Πρωταγόρας εντάσσει και τη σωφροσύνη και την ευσέβεια (η τελευταία θα αναφερθεί στις ενότητες 5 και 7) και προοικονομεί τη σχετική σωκρατική αναζήτηση των μερών της αρετής προκειμένου να οριστεί η αρετή, που θα ακολουθήσει στον διάλογο.
Σύγκριση απόψεων Πρωταγόρα και Αριστοτέλη για τα αίτια γένεσης και τους στόχους της πολιτικής κοινωνίας α. Πρωταγόρας: σύμφωνα με την άποψη του Πρωταγόρα η πολιτική κοινότητα δημιουργήθηκε «νόμῳ», από την ανάγκη δηλαδή των ανθρώπων να προστατευτούν από τα άγρια θηρία και να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους.
Σκοπός της ήταν η ικανοποίηση των βιολογικών τους αναγκών και η διασφάλιση της ζωής τους.
β. Αριστοτέλης: ο Αριστοτέλης διαφοροποιείται από τον Πρωταγόρα και θεωρεί ότι η πολιτική κοινότητα δημιουργήθηκε από φυσική αναγκαιότητα («φύσει»), ήταν έμφυτη δηλαδή στον άνθρωπο η ανάγκη να συμβιώνει με άλλους ανθρώπους σε κοινωνίες οργανωμένες με πολίτευμα, θεσμούς και νόμους (ο άνθρωπος είναι «φύσει ζῷον πολιτικόν»).
Σκοπός της δημιουργίας της δεν ήταν απλώς η ικανοποίηση βιοτικών αναγκών και η επιβίωση, αλλά ένας ανώτερος στόχος, το «εὖ ζῆν», δηλαδή η ηθική τελείωση, η ευδαιμονία των πολιτών, η οποία επιτυγχάνεται μέσω της αυτάρκειας.
19
Ερωτήσεις-απαντήσεις 1. Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό, σύμφωνα με τον μύθο του Πρωταγόρα;β) Σε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα;(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83) α) Σύμφωνα με τη μυθολογία, η Δίκη (ή Νέμεσις) ήταν η κόρη του Δία και της Θέμιδας, ενώ η Αἰδὼς ήταν σύντροφος της Δίκης και καθόταν σε θρόνο δίπλα στον Δία. Η Δίκη, που τη βοηθούσαν οι Ερινύες, επέβλεπε την τήρηση της ηθικής τάξης στον κόσμο και τιμωρούσε όσους επιχειρούσαν να την ανατρέψουν. Στο κείμενο δεν παρουσιάζονται όμως ως θεότητες, αλλά ως ηθικές ιδιότητες ή αξίες, που μοιράζονται και διδάσκονται στους ανθρώπους. Ο Δίας, για να διασφαλίσει την προοπτική επιβίωσης των ανθρώπων που διέτρεχαν άμεσο κίνδυνο αφανισμού, αποφασίζει να τους προσφέρει την αἰδῶ καί την δίκην. Έτσι, θα είναι δυνατή η συγκρότηση κοινωνιών και η περαιτέρω ανάπτυξη του πολιτισμού. Η ενέργεια αυτή του Δία δείχνει το ενδιαφέρον και τη φροντίδα του για τους ανθρώπους. Αἰδώς: είναι ο σεβασμός, το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη που προσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος. Η δράση της είναι ανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησης. Το συναίσθημα αυτό λειτουργεί και ως κίνητρο για την εκτέλεση του χρέους και του καθήκοντος που επιβάλλει η κοινωνία στα μέλη της, αφού με τον τρόπο αυτό αποφεύγεται η αγανάκτηση και η αποδοκιμασία των άλλων. Δίκη: είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης, η ενύπαρκτη στον άνθρωπο αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο, ο σεβασμός των γραπτών και άγραφων νόμων και των δικαιωμάτων των άλλων, καθώς και οι ενέργειες για την αποκατάσταση αυτών των δικαιωμάτων, όταν καταστρατηγούνται βάναυσα από κάποιον. Η δίκη εκδηλώνεται με τη δημιουργία και την τήρηση κανόνων δικαίου, την κατοχύρωση του
20
δικαίου, του ορθού και του νόμιμου. Έτσι περιστέλλεται ο ατομικισμός και ο εγωισμός και εξασφαλίζεται η αρμονική κοινωνική συμβίωση. Κάθε πολιτισμικά προηγμένη κοινωνία θεμελιώνεται στις αξίες της αιδούς και της δίκης. Οι αξίες αυτές είναι καθολικές και συνιστούν παράγωγα της εξέλιξης τόσο της ηθικής συνείδησης, όσο και του πολιτισμού που την εκφράζει και την κατευθύνει. β) Στην εξέλιξη του μύθου, όπως ήδη είδαμε, κάθε στάδιο της ανθρώπινης παρουσίας και εξέλιξης στον κόσμο συμβολίζεται με κάποιον θεό και την προσφορά του στον άνθρωπο. Το στάδιο της βιολογικής συγκρότησης του ανθρώπου συμβολίζεται με τον Επιμηθέα, το επόμενο, της δημιουργίας τεχνικού πολιτισμού, με τον Προμηθέα και τα δώρα του και το τελευταίο, του σχηματισμού της πολιτικής κοινωνίας, με τον Δία και τη δική του προσφορά στον άνθρωπο. Αξιολογώντας και συγκρίνοντας τα δώρα του Προμηθέα και του Δία, αρχικά μπορούμε να πούμε ότι συνδέονται με διαφορετικές φάσεις εξέλιξης και ανταποκρίνονται σε διαφορετικές ανάγκες του ανθρώπου. Ειδικότερα, τα «δώρα του Προμηθέα», (ἔντεχνος σοφία καὶ πῦρ), προϊόν κλοπής από την Αθηνά και τον Ήφαιστο, βοήθησαν τον άνθρωπο να προφυλαχθεί από τη φύση και παράλληλα έθεσαν τα θεμέλια του υλικού και τεχνικού πολιτισμού. Εκφράζουν την ανάγκη του ανθρώπου να αντισταθμίσει τη φυσική του αδυναμία με δικά του δημιουργήματα και να επιβιώσει απέναντι στην άλογη δύναμη της φύσης. Όμως με αυτά ο άνθρωπος, παρά τα σπουδαία βήματα που έκανε, δεν μπόρεσε να επιβληθεί στη φύση και να υπερασπίσει αποτελεσματικά την ύπαρξή του, δηλαδή δεν μπόρεσε ούτε να αντιμετωπίσει τα θηρία ούτε να οργανώσει κοινωνίες. Αντίθετα, τα δώρα του Δία, που ήταν προσφορά του ίδιου, έσωσαν τον άνθρωπο από τον αφανισμό, αλλά κυρίως τον βοήθησαν να αποκτήσει την πολιτική αρετή, να δημιουργήσει κοινωνίες και να αναπτύξει υψηλό επίπεδο πολιτισμού. Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι ο Δίας δεν δώρισε στον άνθρωπο την πολιτική τέχνη, αν και την κατείχε, αλλά την αιδώ και τη δίκη, με τις οποίες ο άνθρωπος είναι σε θέση να κατακτήσει την πολιτική τέχνη. Τα «δώρα του Δία» εκφράζουν ένα ανώτερο στάδιο
21
εξέλιξης του πολιτισμού, κατά το οποίο ο άνθρωπος ωριμάζει ηθικοπνευματικά και παράγει πολιτισμό που προσανατολίζεται όχι απλώς από την ανάγκη του ζῆν, αλλά από τη συνειδητοποίηση της αξίας του εὖ ζῆν. 2. Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83) Την πολιτική αρετή με βάση τον τρόπο, με τον οποίο χρησιμοποιείται στο απόσπασμα, θα την χαρακτηρίζαμε περιεκτική έννοια, επειδή ο Πρωταγόρας τη συνδέει με τις έννοιες της αιδούς, της δίκης και της σωφροσύνης που συνιστούν συστατικά της. Χρειάζεται βέβαια να διευκρινισθεί ότι οι αξίες αυτές δόθηκαν ως πρότυπα που έπρεπε να κατακτηθούν από τους ανθρώπους με τη λογική και τον προσωπικό αγώνα. Άλλωστε ο Δίας, αν και κατείχε την πολιτική αρετή, δεν την δώρισε στον άνθρωπο. Αντίθετα, δώρισε την αἰδώ και τη δίκη, μέρη της πολιτικής αρετής, για να κατακτήσει την πολιτική αρετή μόνος του ο άνθρωπος με τον προσωπικό αγώνα του. Η πολιτεία που θεμελιώνεται σε αυτές είναι δημοκρατική, γιατί ο αμοιβαίος σεβασμός και το αίσθημα δικαιοσύνης των πολιτών εμπεδώνουν την εμπιστοσύνη μεταξύ τους και με την πολιτεία και εξασφαλίζουν ισορροπία στις σχέσεις τους. Η πολιτική αρετή ως ολοκλήρωση των επιμέρους αρετών ήταν προϋπόθεση της πολιτικής πράξης και απαιτούσε καθολική κατάρτιση (στο καθεστώς της άμεσης δημοκρατίας ο πολίτης όφειλε να διατυπώνει προτάσεις στο βουλευτικό σώμα για όλα τα θέματα δημόσιου ενδιαφέροντος) και ηθικές ιδιότητες, όπως δικαιοσύνη, σύνεση, αυτονομία, παρρησία κτλ. Συγγενής έννοια είναι η «ανδρός αρετή», δηλαδή η άρτια διαμόρφωση του σωστού ανθρώπου. 3. Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται, μέσα στον μύθο του Πρωταγόρα, τα στάδια της εξέλιξης του πολιτισμού που
22
κατακτά ο άνθρωπος; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83) Τα στάδια εξέλιξης της ανθρωπότητας 1ο Στάδιο: Ανυπαρξία θνητών όντων (῏Ην γάρ ποτε χρόνος ὅτε θεοὶ μὲν ἦσαν, θνητά δὲ γένη οὐκ ἦν) 2ο Το Επιμηθεϊκό Στάδιο. Δημιουργία θνητών όντων και του ανθρώπου 3ο Το Προμηθεϊκό Στάδιο. μιουργία υλικοτεχνικού πολιτισμού=βωμοί καὶ ἀγάλματα θεῶν //φωνὴν καὶ ὀνόματα //οἰκήσεις //ἐσθῆτας //ὑποδέσεις //στρωμνὰς //ἐκ γῆς τροφὰς 4ο Το Στάδιο των δώρων του Δία. Η συγκρότηση πολιτικών κοινωνιών στη βάση ηθικών αρχών συνύπαρξης 4. Συγκρίνετε τον μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον Προμηθέα Δεσμώτη. (βλέπε σχολικό βιβλίο σελ. 64-68) (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 83) Και στα δύο αποσπάσματα ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως ο ευεργέτης του ανθρώπου χάρη στο δώρο της φωτιάς. Στον Προμηθέα του Αισχύλου οι άνθρωποι πριν από την παρέμβαση του Προμηθέα ζούσαν σε σπηλιές και δεν διέθεταν πρακτική νοημοσύνη για να μπορούν να συλλάβουν, να κατανοήσουν τον κόσμο και να επινοήσουν τρόπους βελτίωσης της ζωής τους. Ο Προμηθέας, λοιπόν, τους διδάσκει όλες τις τέχνες: αρχιτεκτονική, ξυλουργική, αστρονομία, μαθηματικά, γραφή, γλώσσα, ιστορία, γεωργία, τη χρήση των ζώων και την ίππευση, τη ναυτική τέχνη, την ιατρική, τη φαρμακευτική, τη μαντική και τη μεταλλοτεχνία. Ο Πρωταγόρας στον μύθο του από τις παραπάνω τέχνες αναφέρει μόνο την αρχιτεκτονική, τη γλώσσα και τη χειροτεχνία, δηλαδή τα ενδύματα, τα υποδήματα και τις τροφές, ενώ προσθέτει τη θρησκεία. Συνεχίζει όμως το μύθο με την αναφορά στην οργάνωση κοινωνιών και στην παρέμβαση
23
του Δία. Στόχος, λοιπόν, του Προμηθέα του Αισχύλου είναι να απαριθμήσει τις ευεργεσίες του, που αποτελούν άλλωστε τον υπερασπιστικό του λόγο απέναντι στη βία του Δία, ενώ ο Πρωταγόρας στον μύθο αναφέρεται στις ευεργεσίες του Προμηθέα στο πλαίσιο κοινωνιολογικών και ανθρωπολογικών προβληματισμών: κάνει αναφορά στα δώρα του Προμηθέα, προκειμένου σταδιακά να φτάσει να αποδείξει «το διδακτόν της πολιτικής αρετής» ως δώρο του Δία. 5. Πώς ο άνθρωπος απέκτησε συγγένεια με τους θεούς και γιατί η έντεχνος σοφία και η φωτιά θεωρούνται θεϊκά στοιχεία; Στο πλαίσιο του μύθου η φωτιά αποτελεί το θεϊκό μερίδιο που είχαν την τύχη, χάρη στην παρέμβαση του Προμηθέα, να λάβουν οι άνθρωποι. Είναι θεϊκό α) γιατί το κατείχαν ως τότε μόνο οι θεοί, β) γιατί οι άνθρωποι το απέκτησαν με θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα, γ) γιατί, επιτρέποντας στον άνθρωπο να αναπτύξει πολιτισμό, του επέτρεψε κατά συνέπεια να αναγνωρίσει την ύπαρξη των θεών. Η πρώτη, με την έννοια της κορυφαίας, και άμεση συνέπεια του δώρου της φωτιάς, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα είναι ακριβώς η εμφάνιση της θρησκείας. Η φωτιά αλλά και οι τεχνικές γνώσεις, «έντεχνος σοφία», επέτρεψαν στον άνθρωπο να δημιουργήσει τεχνικό πολιτισμό, μεταβάλλοντας την όψη της φύσης, κατά κάποιο τρόπο σαν δημιουργός-θεός. Η μεταμορφωτική δύναμη του στοιχείου της φωτιάς θεωρούνταν αποκλειστικό κτήμα των θεών, δηλαδή στοιχείο της θεϊκής ουσίας και ένα από τα μυστικά της δύναμής τους. Η έννοια της φωτιάς ως δυναμογόνου φυσικού στοιχείου απασχολεί ήδη τον Ηράκλειτο (ἀεὶζωον πῦρ). 6. Πώς δικαιολογείται ένας αγνωστικιστής, ο Πρωταγόρας, να κάνει στο έργο του αναφορά στους θεούς; Ο Πρωταγόρας αρχίζει την παρουσίαση των κατακτήσεων του ανθρώπου από τη θρησκεία, παρά τον θρησκευτικό αγνωστικισμό του. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί αρχικά με βάση την ανάγκη συνοχής του μύθου (θείας μετέσχε μοίρας, πρῶτον μὲν διὰ τὴν τοῦ θεοῦ συγγένειαν ζῴων μόνον
24
θεοὺς ἐνόμισεν, καὶ ἐπεχείρει βωμούς τε ἱδρύεσθαι καὶ ἀγάλματα θεῶν˙) και λογικής αλληλουχίας. Δηλαδή, εφόσον οι άνθρωποι πήραν μέρος σε κάτι που μέχρι τότε ανήκε μόνο στους θεούς, σύμφωνα με τον μύθο, αυτό τους οδήγησε στην πίστη ότι υπάρχουν θεοί και ότι οι άνθρωποι έχουν πνευματική συγγένεια με αυτούς. Αποτέλεσμα ήταν να αναπτύξουν θρησκεία και θρησκευτική τέχνη. Επιπλέον η πρόταξη θρησκευτικής συμπεριφοράς «ἐπεχείρει βωμούς τε ἱδρύεσθαι καὶ ἀγάλματα θεῶν» και θρησκευτικού συναισθήματος «θεοὺς ἐνόμισεν» μπορεί να ερμηνευθεί και ως προβολή του υψηλότερου σημείου ανάπτυξης που παρουσίασε το ανθρώπινο είδος στο προμηθεϊκό στάδιο. Αυτό σημαίνει ότι ο Πρωταγόρας αξιολόγησε τη θρησκεία ως πολύ σημαντική κατάκτηση του ανθρώπου ανάμεσα στις άλλες, γιατί δείχνει ότι ο άνθρωπος απέκτησε εξελικτικά τη δυνατότητα να τον απασχολεί η έννοια της δημιουργίας και να συνειδητοποιεί τη δική του θνητότητα απέναντι στην παντοδυναμία της φύσης. Από την άποψη της ιστορικής προσέγγισης η πίστη στους θεούς είναι εκδήλωση πνευματικής ωριμότητας του ανθρώπου, γιατί ο άνθρωπος περνά από την απλή, ενστικτώδη ύπαρξη στην αναζήτηση των παραγόντων που δημιούργησαν τη φύση και πιθανότητα και των τρόπων να τους επηρεάζει για τη βελτίωση των όρων της ζωής του. Έτσι οι άνθρωποι αναπτύσσουν θρησκεία και θρησκευτική τέχνη: αρχίζουν να πιστεύουν στην ύπαρξη των θεών και να δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την οργάνωση και τέλεση των θρησκευτικών τελετών (κατασκευή βωμών και φιλοτέχνηση αγαλμάτων θεών). Αναμφισβήτητα εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ένας αγνωστικιστής, κάποιος δηλαδή που αμφέβαλλε για την ύπαρξη των θεών, ο σοφιστής Πρωταγόρας, κάνει αναφορά σ’ αυτούς. Οι απόψεις που δικαιολογούν την αναφορά αυτή είναι οι εξής: α) ίσως πρόκειται για πλατωνική θεωρία που έντεχνα τοποθετείται στο στόμα του Πρωταγόρα, β) η λατρεία των θεών είναι αναμφισβήτητη πραγματικότητα, ένα ανθρωπολογικό δεδομένο που χρειάζεται εξήγηση. γ) η χρήση συμβόλων αποτελεί χαρακτηριστικό του μύθου και η αναφορά στους θεούς φαίνεται να είναι συμβολική: ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που υπάρχει στη φύση, ενώ ο Προμηθέας, ο Επιμηθέας (που συναντήσαμε στην προηγούμενη ενότητα) και ο Ερμής αποτελούν τα
25
όργανα αυτής της νομοτέλειας, που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων και εξασφαλίζουν ισορροπία. 7. Πώς δημιουργήθηκε η γλώσσα, κατά την άποψη του Πρωταγόρα; Να τη συγκρίνετε με την αρχαία παράδοση και τη σύγχρονη γλωσσολογία. Στον πνευματικό πολιτισμό εντάσσεται και η γλώσσα η οποία δημιουργείται κατά την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού. Χρειάζεται να κατανοήσουμε τη γλώσσα ως ομιλητική ικανότητα του ανθρώπου που εξελίσσεται μαζί με τη σκέψη του και όχι απλώς μέσο επικοινωνίας. Σκέψη και γλώσσα συνυφαίνονται και αναπτύσσονται κατά τη διεργασία αξιοποίησης της έντεχνης σοφίας στον αγώνα επιβίωσης του ανθρώπου. Αναμφισβήτητα η γλώσσα συνιστά τεκμήριο πολιτισμικής προόδου, καθώς σημαίνει ότι ο άνθρωπος έχει κατακτήσει την ωριμότητα που του επιτρέπει να κωδικοποιεί τις σκέψεις σε λέξεις και έννοιες, να οργανώνει λογικές προτάσεις που τον εκφράζουν και τον εξυπηρετούν στη συνεννόησή του με τους άλλους. Κατά την άποψη του Πρωταγόρα, ο κώδικας αυτός πλάστηκε από τον ίδιο τον άνθρωπο, ο οποίος από πολύ νωρίς («ταχὺ»: εννοεί στα πρώτα στάδια της ύπαρξης του ανθρώπου και όχι σε σύντομο χρονικό διάστημα) άρχισε να μετουσιώνει τους άναρθρους σε έναρθρους φθόγγους, να τους συνδυάζει φτιάχνοντας λέξεις και στη συνέχεια, προτάσεις, εκδηλώνοντας συγχρόνως την έλλογη ιδιότητά του. Η άποψη αυτή φαίνεται να συμφωνεί με την άποψη των σοφιστών, ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε νόμῳ, αλλά και με την άποψη σύγχρονων γλωσσολόγων. Αντίθετη σ’ αυτή είναι η λεγόμενη θεοκρατική αντίληψη, την οποία υποστήριζε ο Ηρόδοτος. Σύμφωνα μ’ αυτή, η γλώσσα υπάρχει φύσει, δηλαδή τη χάρισε στον άνθρωπο ο θεός, μόλις τον έπλασε. Πιο σύνθετη προσέγγιση της γλώσσας κάνει αργότερα ο Αριστοτέλης, ο οποίος συνθέτει στοιχεία και από τη φύσει και από τη νόμῳ θεώρηση της γλώσσας.
26
8. Γιατί η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στα πλαίσια μιας οργανωμένης κοινωνίας; Η πολιτική τέχνη είναι συνώνυμο της οργανωμένης κοινωνίας, η οποία προϋποθέτει σταθερό τόπο κατοικίας, κοινή γλώσσα, την ύπαρξη θεσμών και νόμων, στρατού και στόλου, ηθών, εθίμων, παραδόσεων και ιδανικών, ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών, και γενικά την ανάπτυξη τεχνολογίας και πολιτισμού. Η πολεμική τέχνη αναπτύσσεται μόνο μέσα στο πλαίσιο μιας οργανωμένης κοινωνίας, γιατί εκεί παρουσιάζεται για πρώτη φορά η ανάγκη να υπερασπιστούν οι άνθρωποι τα υπάρχοντά τους και τα τεχνολογικά και πολιτισμικά επιτεύγματά τους από κάθε είδους εξωτερικό εχθρό, εκδηλώνεται δηλαδή η συνείδηση του συνανήκειν και της συνυπευθυνότητας των μελών της οργανωμένης κοινωνίας. Πρέπει να επισημανθεί επίσης ότι ο πόλεμος, εδώ, παρά τα κακά που προξενεί, μπορεί να νοηθεί με τη «θετική» του σημασία: δεν είναι ο πόλεμος που έχει ως στόχο την κατάκτηση νέων εδαφών και τον αλληλοσπαραγμό των λαών (επεκτατικός πόλεμος), αλλά ο πόλεμος που αναπτύσσει τις ευγενείς ορμές του ανθρώπου, την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας, που θέτει σε λειτουργία τα αντανακλαστικά των εθνών για δημιουργική επιβίωση. 9. Ποια είναι τα μέρη της πολιτικής αρετής, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, και ποια η σημασία τους για τη συγκρότηση κοινωνιών; Σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, συστατικά της πολιτικής αρετής είναι η αἰδώς και η δίκη. Αἰδώς είναι ο σεβασμός, το αίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη που προσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος. Η δράση της είναι ανασταλτική και αποτρεπτική και συμπίπτει με τη λειτουργία της ηθικής συνείδησης. Δίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης, η ενύπαρκτη στον άνθρωπο αντίληψη για το δίκαιο και το άδικο, ο σεβασμός των γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλων. Χάρη στην αιδώ και στη δίκη εξασφαλίζεται η αρμονική συμβίωση μέσα στην πόλη, η συνοχή του συνόλου, η ισορροπία και η ευταξία. Με αυτές
27
αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις φιλίας, συνεργασίας, αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού («ἵν’ εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίας συναγωγοί»). Στο περιεχόμενο της πολιτικής αρετής, πέρα από την αἰδῶ και τη δίκη, ο Πρωταγόρας εντάσσει και τη σωφροσύνη («ὅταν δὲ εἰς συμβουλὴν πολιτικῆς ἀρετῆς ἴωσιν, ἣν δεῖ διὰ δικαιοσύνης πᾶσαν ἰέναι καὶ σωφροσύνης») και την ευσέβεια (η τελευταία θα αναφερθεί στις ενότητες 5 και 7). Έτσι προοικονομείται η σχετική σωκρατική αναζήτηση των μερών της αρετής, προκειμένου να οριστεί η έννοια της αρετής. 10. α. Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας; β.1.Ποια σημασία τού αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και β.2.γιατί η πολιτική αρετή δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτό; α. Αναφορά στον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας γίνεται στις φράσεις: «εἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις, καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοί», «αἱ τέχναι νενέμηνται» και «ὥσπερ ἄλλων τεχνῶν». β.1. Στη φράση «εἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις, καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοί» γίνεται αναφορά στη χρησιμότητα του καταμερισμού της εργασίας. Όσον αφορά, λοιπόν, τις τέχνες ο καταμερισμός είναι απολύτως απαραίτητος, διότι έτσι: α) εξυπηρετούνται καλύτερα οι πολίτες, αφού ένας τεχνίτης μπορεί να εξυπηρετήσει πολλούς πολίτες και β) υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης και εξειδίκευσης σε κάθε τομέα, με αποτέλεσμα την πρόοδο και την ευημερία της κοινωνίας και γ) η επιλογή του επαγγέλματος είναι υπόθεση προσωπική του κάθε ανθρώπου και συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με τις ειδικές δεξιότητες, ικανότητες, ταλέντα, κλίσεις που μπορεί να έχει. Έτσι οι δημιουργοί (< δήμος + έργον) είναι αυτοί που παράγουν ένα έργο ωφέλιμο στον δήμο, στον λαό. Στα ομηρικά χρόνια στους δημιουργούς ανήκαν οι μάντεις, οι γιατροί, οι κήρυκες, οι οικοδόμοι κτλ. και ο καταμερισμός της εργασίας αφορά τους ἰδιώτας και όχι τους πολίτας.
28
β.2. Ο καταμερισμός όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πολιτική αρετή. Ο Πρωταγόρας με τη φράση «αἱ τέχναι νενέμηνται» φαίνεται ότι αντιλαμβάνεται τη σημασία του καταμερισμού της εργασίας για την πρόοδο του πολιτισμού, για αυτό και θέτει το ερώτημα με τον Ερμή. Αν όμως στον καταμερισμό της εργασίας εντασσόταν και η πολιτική, οι άνθρωποι δεν θα αποδέχονταν κοινές ηθικές αξίες, και συνεπώς δεν θα ήταν δυνατόν να διαμορφωθούν πολιτικές κοινωνίες που να στηρίζονται στη βάση κοινών αξιών. Στην πολιτική αρετή (αἰδώς-δίκη) πρέπει να συμμετέχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες, γιατί μόνο έτσι μπορούν να συγκροτηθούν οργανωμένες και βιώσιμες κοινωνίες («οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερ ἄλλων τεχνῶν»). Αντίθετα, με την απουσία της οι κοινωνικοί ανταγωνισμοί θα οξύνονταν και θα κατέληγαν στην αλληλοεξόντωση των ανθρώπων. Συνεπώς το ερώτημα του Ερμή είναι καίριο για την εμφάνιση της πολιτικής κοινωνίας, γιατί ο Δίας δεν μοιράζει την πολιτική τέχνη, αλλά δύο ηθικές ιδιότητες αναγκαίες στους ανθρώπους για να οργανώσουν πολιτική κοινωνία. Έτσι ο Πρωταγόρας με την καθολικότητα και την αναγκαιότητα της αιδούς και της δίκης προβαίνει στην ηθική θεμελίωση της πολιτικής, θέση που υπερασπίζονται και ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης. Διαφορετικά, θα επικρατήσει το χάος που επικρατούσε και πριν από την οργάνωση κοινωνιών, με αποτέλεσμα την αδικία και την αλληλοεξόντωση. Η σημασία και η αυστηρότητα του νόμου του Δία για την πολιτική αρετή τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής («κτείνειν ὡς νόσον πόλεως») σε όποιον δεν συμμετέχει σε αυτή. 11. Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο, κατανέμονται σε όλους μεν, αλλά σε μεταγενέστερο στάδιο. Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής που επαγγέλλεται ο Πρωταγόρας; Άποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σ’ ένα μεταγενέστερο στάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του. Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ως ηθικές καταβολές και προδιάθεση. Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρη κατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα. Ο άνθρωπος δεν γεννιέται, αλλά γίνεται
29
κάτοχος της πολιτικής αρετής μέσα από μαθητεία σε αυτή, δηλαδή με διδαχή και προσπάθεια. Σ’ αυτό θα συντελέσουν οι φορείς αγωγής αλλά και οι νόμοι με τις ποινές και τις κυρώσεις τους («Ἐπὶ πάντας,»… «καὶ πάντες μετεχόντων»… «κτείνειν ὡς νόσον πόλεως.»). Την άποψη αυτή θα επιχειρήσει να αποδείξει στις επόμενες ενότητες, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται.
30
Σχηματική παράσταση του μύθου του Πρωταγόρα
Επιμηθεϊκό στάδιο
Άνθρωπος γυμνός, ανυπόδητος, άοπλος
Στάδιο βιολογικής εξέλιξης
ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ
Έντεχνη σοφία
Ο άνθρωπος δαμάζει τη φύση
Επιβιώνει ως άτομο
Στάδιο τεχνολογικής και πνευματικής εξέλιξης
Ανάγκη ένταξης της έντεχνης σοφίας
Στην Πολιτική τέχνη
Νόμος-Πολιτεία-Κοινωνία
Καθολικός άνθρωπος
Στάδιο συνειδητοποίησης ηθικών αξιών
Διδασκαλία αρετής από όλους-τιμωρία και αποβολή από την κοινωνία
κοινωνιολογικό επίπεδο
σχετικισμός
ΔΙΑΣ
ΑΙΔΩΣ-ΔΙΚΗ
31
Ερωτήσεις Ενότητας 4ης
1. «θείας μετέσχε μοίρας»: Με ποιο τρόπο μετείχε ο άνθρωπος στη μοίρα των θεών;
2. Ποια εξελικτικά στάδια πέρασε ο άνθρωπος σύμφωνα με το μύθο; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του καθενός;
3. «ἐζήτουν δὴ ἁθροίζεσθαι καὶ σώζεσθαι κτίζοντες πόλεις»:Να συγκρίνετε την άποψη του Πρωταγόρα με αυτή του Αριστοτέλη ότι «ὁ ἄνθρωπος φύσει ζῷον πολιτικόν».
4. Ο Πρωταγόρας φαίνεται να δέχεται ότι το θρησκευτικό συναίσθημα είναι έμφυτο. Πώς εξηγείται η άποψη αυτή, αν συσχετιστεί με τις απόψεις του για τους θεούς;
5. Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας; Ποια σημασία τού αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτική δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται σε αυτό τον καταμερισμό;
6. «οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν»: Η άποψη αυτή αναφέρεται μόνο σε δημοκρατικά πολιτεύματα ή σε όλα; Να αιτιολογήσετε την άποψή σας.
7. Πώς εξηγείται η ανάγκη νόμου για την τιμωρία όποιου δε μετέχει στην αιδώ και τη δίκη, αφού αυτές μοιράστηκαν σε όλους;
8. Η αιδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο, κατανέμονται σε όλους μεν αλλά σε μεταγενέστερο στάδιο. Πόσο σημαντική είναι αυτή η άποψη για τη διδασκαλία της αρετής;
9. «συναγωγοί»:να συνδέσετε το ρήμα «ἄγω»με πέντε προθέσεις και να σχηματίσετε από κάθε σύνθετο ένα παράγωγο.
10. Ποια ήταν η άποψη του Πρωταγόρα σχετικά με τη συγκρότηση πόλεων; Ποιες άλλες θέσεις γνωρίζετε πάνω σ’ αυτό το ζήτημα;
11. Να σχολιάσετε την επέμβαση του Δία για τη σωτηρία των ανθρώπων. Ποια φαίνεται ότι είναι η σχέση του θεού με τα δημιουργήματά του;
12. Ποιο περιεχόμενο δίνετε στον όρο αιδώς και δικαιοσύνη;
13. Γιατί η πολιτική δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό εργασίας;
14. Ούτω δή…αιτία: σε ποιο επειχείρημα του Σωκράτη απαντά ο Πρωταγόρας και ποια στάση τηρεί απέναντι στο αθηναϊκό πολίτευμα;
15. Ποια θέση προσπαθεί να υποστηρίξει με την αφήγηση του μύθου ο Πρωταγόρας; Τη θεωρείτε πειστική τη στήριξη της θέσης του;
16. Ποιο περιεχόμενο αποκτά ο όρος πολιτική αρετή, όπως δίνεται από τον Πρωταγόρα;
17. Μεταβείτε στην ιστοσελίδα http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-C128/680/4511,20318/ διαβάστε την παραπομπή στο Σίσυφο του Κριτία σχετικά με τη γένεση της θρησκείας και δικαιοσύνης και συγκρίνετε τις απόψεις με τις ανάλογες του Πρωταγόρα; Ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές διαπιστώνετε; Για την απάντησή
32
σας συμβουλευτείτε την παραπομπή της ηλεκτρονικής σελίδας
18. Ποια θέση επιφυλάσσει για τους δημιουργούς ο Πλάτων με βάση τα στοιχεία του μύθου; Συμβουλευτείτε την ιστοσελίδα http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-C128/680/4511,20318/extras/texts/indexC_07/indexC_07_koinwniki_taxi_dimiourgwn.html
19. α).δικαιοσύνη, φημί, μετέχω, ἀνέχομαι, ἡγοῦμαι, ἁθροίζομαι, ταχύ, δίδωμι, χαλεπαίνω, δείδω:
να γράψετε στην αρχαία ελληνική ένα συνώνυμο και ένα αντίθετο για καθεμιά από τις παραπάνω λέξεις
β).νέμω, νόσος, φαίνω, δίκη, κόσμος: να σχηματίσετε δέκα σύνθετες λέξεις από το θέμα της καθεμιάς λέξης (δυο σύνθετα για καθεμιά).