ΠΛΑΤΩΝ, ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

Ενότητα   6^η

Βασικές Ιδέες

Θέμα: παιδευτική σημασία της τιμωρίας ως αποδεικτικού στοιχείου για το διδακτό της αρετής

Δομή:

Δομικά στοιχεία:

-Επιχείρημα απόδειξης πως η αρετή μπορεί με την επιμέλεια και άσκηση να κατακτηθεί:ο λόγος για τον οποίο τιμωρούν οι άνθρωποι

-Η τιμωρία αυτού που διέπραξε το αδίκημα επιβάλλεται όχι για το αδίκημα αυτό καθεαυτό,αλλά για το σωφρονισμό του ίδιου και τον παραδειγματισμό των άλλων.

-Η στάση των Αθηναίων στην επιβολή των ποινών αποδεικνύει ότι θεωρούν την αρετή «διδακτή».

-Το γενικό συμπέρασμα του Πρωταγόρα

Μετάφραση

Στην περίπτωση αυτή, λοιπόν, ο καθένας θυμώνει με τον καθένα και τον συμβουλεύει, ολοφάνερα επειδή κατά τη γνώμη του (η αρετή) μπορεί να αποκτηθεί με επιμέλεια και μάθηση˙ αν πράγματι θέλεις, Σωκράτη, να καταλάβεις τι τέλος πάντων σημαίνει το να τιμωρεί κανείς αυτούς που αδικούν, αυτό το ίδιο θα σου αποδείξει ότι οι άνθρωποι πράγματι πιστεύουν πως η αρετή είναι κάτι που μπορεί να αποκτηθεί. Γιατί κανένας δεν τιμωρεί αυτούς που αδικούν έχοντας αυτό στο νου του και εξαιτίας αυτού, επειδή δηλαδή διέπραξε ένα αδίκημα, εκτός αν κάποιος εκδικείται ασυλλόγιστα, όπως ακριβώς ένα θηρίο˙ όποιος όμως επιχειρεί να τιμωρεί με σύνεση δεν παίρνει εκδίκηση για το αδίκημα που έχει ήδη διαπραχθεί –γιατί δεν μπορεί βέβαια να κάνει αυτό που έγινε να μην έχει γίνει– αλλά για χάρη του μέλλοντος, δηλαδή για να μην αδικήσει πάλι ούτε αυτός ο ίδιος ούτε άλλος που είδε ότι αυτός τιμωρήθηκε. Και εφόσον σκέφτεται με αυτόν τον τρόπο θεωρεί ότι είναι δυνατό να διδαχτεί η αρετή˙ επομένως τιμωρεί για να αποτραπεί στο μέλλον επανάληψη της αδικίας. Αυτή λοιπόν τη γνώμη έχουν όλοι, όσοι ακριβώς επιβάλλουν τιμωρίες και στην ιδιωτική και στη δημόσια ζωή. Και τιμωρούν για εκδίκηση και για σωφρονισμό όποιους τυχόν νομίζουν ότι αδικούν και οι άλλοι άνθρωποι και προπαντός οι Αθηναίοι, οι συμπολίτες σου˙ συνεπώς, σύμφωνα μ’ αυτό τον συλλογισμό και οι Αθηναίοι είναι από αυτούς που πιστεύουν ότι η αρετή μπορεί να αποκτηθεί και να διδαχτεί. Ότι δικαιολογημένα, λοιπόν, δέχονται οι συμπολίτες σου και τον χαλκιά και τον τσαγκάρη να δίνει συμβουλές για τα πολιτικά πράγματα (ή ζητήματα), και ότι νομίζουν πως η αρετή μπορεί να διδαχτεί και να αποκτηθεί, σου το έχω αποδείξει, Σωκράτη, επαρκώς, όπως τουλάχιστον μου φαίνεται.

Σχόλια

1.Ο Πρωταγόρας βλέπουμε να επιμένει ότι η ποινή επιβάλλεται για σωφρονισμό και όχι για εκδίκηση, γι αυτό και επιβάλλεται όχι «τοῦπαρεληλυθότοςἕνεκα» αλλά για χάρη του μέλλοντος,για να μην αδικήσει πάλι ούτε αυτός που το έκανε ούτε άλλος που θα δει την επιβολή της τιμωρίας=σωφρονιστικός και αποτρεπτικός ρόλος της ποινής.Πρόκειται για άποψη που επικράτησε στους νεότερους χρόνους τόσο στην Παιδαγωγική επιστήμη όσο και στη Φιλοσοφία του Δικαίου.Ο Αριστοτέλης μάλιστα στη Ρητορική του,Ι,10,17 θα γράψει: «διαφέρει δὲ τιμωρία καὶκόλασις. Ἡ μὲνγὰρκόλασιςτοῦ πάσχοντος ἕνεκάἐστιν, ἡ δὲ τιμωρία τοῦποιοῦντος,ἵναἀποπληρωθῇ». ‘Αρα,διακρίνει την ποινή:

ü  σε «τιμωρία» που αποσκοπούσε στην εκδίκηση

ü και «κόλασιν»,που απέβλεπε στο καλό αυτού που τη δεχόταν.΄Ετσι,όταν επιβάλλονται οι ποινές τι συμβαίνει;

ü Πρώτα πρώτα δεν κυριαρχεί το πάθος της αντεκδίκησης για το διαπραχθέν αδίκημα και δεν επιδιώκεται να πληρώσει ο ένοχος για όσα διέπραξε(οὐδεὶςγὰρκολάζει…ὅτιἠδίκησεν).

ü Η επιβολή της ποινής γίνεται με νηφαλιότητα και σωφροσύνη,που δεν αμαυρώνεται από θηριώδεις διαθέσεις τιμωρίας(ὅστιςμὴὥσπερθηρίονἀλογίστωςτιμωρεῖται).

ü Τέλος,πρυτανεύει ο ρεαλισμός και η ευφυία,ώστε να μη λησμονείται ότι με την ποινή δεν πρόκειται να ξεγίνουν όσα έγιναν(οὐγὰρἂντὸγὲπραχθὲνἀγένητονθείη).

2. Η λέξη «κολάζειν» χρησιμοποιείται με τη σημασία της έλλογης τιμωρίας, που δεν έχει σκοπό την ακύρωση ή θεραπεία αδικήματος που έγινε, αφού ό,τι έγινε δεν μπορεί να διορθωθεί, αλλά σκοπό έχει

ü  Το σωφρονισμό εκείνου που διέπραξε την αδικία, ώστε αυτός να μην διαπράξει εκ νέου αδίκημα, και

ü  Τον παραδειγματισμό των άλλων, για να μη διαπράξουν αυτοί στο μέλλον αδίκημα

3.Επιχειρήματα,εν.5^η και 6^η

ü  με το μύθο επιχείρησε να εξηγήσειγιατί οι Αθηναίοι στις πολιτικές υποθέσεις δέχονται την άποψη του οποιουδήποτε,ενώ στα τεχνικά θέματα δέχονται ειδικούς

ü  Οι Αθηναίοι ανέχονται και λυπούνται τα θύματα της τύχης και φύσης που δεν έχουν ευθύνη της κατάστασής τους

ü  σε θέματα πολιτικής όμως θυμώνουν, διότι εδώ οι αρετές αποκτώνται με φροντίδα,άσκηση και διδασκαλία

ü  ΄Ετσι:τους τιμωρούν και τους συμβουλεύουν. Επιβάλλουν ποινές σε όσους αδικούν όχι για αντεκδίκηση και επανόρθωση, αλλά για σωφρονισμό και αποτροπή του κακού(=σωφρονιστικός και αποτρεπτικός ρόλος της ποινής).

ü  θα δούμε στην 7^η ενότητα ότι οι γονείς, οι δάσκαλοι και η ίδια η πόλη νουθετούν, καθοδηγούν και διαπλάθουν κάθε Αθηναίο σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Άρα: η αρετή μπορεί να αποκτηθεί και να διδαχθεί.

ü   Αφού η πολιτική αρετή δεν είναι έμφυτη ,αλλά δόθηκε εκ των υστέρων στον άνθρωπο, είναι φυσικό να κατατάσσεται σε εκείνες τις ιδιότητες που ο άνθρωπος πιστεύει ότι μπορεί να μεταδώσει με την επιμέλεια, άσκηση και διδαχή. 

ü  Εν τέλει, η τιμωρία και ο σκοπός της ποινής αποδεικνύουν ότι η αρετή μπορεί να διδαχτεί. Διαφορετικά δε θα είχαν κανένα λόγο να τιμωρούν αυτούς που αδικούν.

4.Η παρατήρηση:

Η σύγχρονη αντίληψη για την ποινή απορρίπτει τα κίνητρα της ανταπόδοσης και αντεκδίκησης. ΄Εχει σκοπό παιδευτικό και όχι κατασταλτικό, σωφρονιστικό και όχι αντεκδικητικό. Ο  CesareBeccaria στα πλαίσια του διαφωτισμού παρόμοιες απόψεις διατύπωσε.

5.Οι αντιρρήσεις:

ü  θεωρεί δεδομένη την άποψη των Αθηναίων για το «διδακτό» της αρετής, χωρίς προηγουμένως να αναλύσει την έννοια και την ουσία της= σόφισμα λήψης του αιτουμένου=petitioprincipii

ü  Το επιχείρημα των ποινών είναι λογικό, αλλά πάλι παίρνει ως δεδομένο ότι όποιος τιμωρεί με βάση τη λογική δεν αποβλέπει στην εκδίκηση αλλά το σωφρονισμό.

ü  Η αξία ότι η τιμωρία επιβάλλεται για σωφρονισμό και όχι για ανταπόδοση της αδικίας δεν μπορεί να θεωρηθεί αποδεικτική αρχή γενικής αποδοχής, ανήκει στη σφαίρα της δεοντολογίας, αφού στην εποχή εκείνη ιδίως η τιμωρία αποτελούσε μέσο εκδίκησης και καταστολής.

ü  Η πεποίθηση ότι οι άλλοι άνθρωποι και οι Αθηναίοι επιβάλλουν ποινές σε όλους εκείνους που διαπράττουν αδικήματα με το σκεπτικό ότι αυτοί αδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή, χρησιμοποιώντας επιμέλεια, άσκηση, διδασκαλία δεν υιοθετείται ανεπιφύλακτα, διότι δεν έχει αποδειχτεί Άρα: ο Πρωταγόρας επιστρατεύει το γνωστό σόφισμα λήψεως του αιτουμένου, λαμβάνονται δηλαδή ως αποδεικτικά στοιχεία πράγματα που τα ίδια χρήζουν αποδείξεως.

6.Παρατηρήσεις γενικά για το μύθο

ü  το θρησκευτικό στοιχείο του μύθου είναι ασυμβίβαστο με τον αγνωστικισμό του σοφιστή

ü  Η εμφάνιση της τεχνικής παρουσιάζεται στο μύθο πριν τη δημιουργία των πόλεων. Όμως ο τεχνικός πολιτισμός προϋποθέτει οργανωμένη κοινωνία.

ü  η λατρευτική τέχνη και η γλώσσα εμφανίζονται πριν τη δημιουργία πόλεων, όμως και αυτά είναι κατακτήσεις της οργανωμένης κοινωνίας.

ü  Η άποψη των Αθηναίων ότι όλοι συμμετέχουν στην πολιτική αρετή έρχεται σε αντίφαση με τη διδασκαλία της.

ü  Δεν ακολουθεί τη μόνη φυσική και λογική πορεία,να αναλύσει δηλαδή την ουσία της αρετής και το βάθος,να δώσει τον ορισμό της και ύστερα να καταλήξει στο συμπέρασμα αν είναι ή όχι διδακτή.

ü  Πόση δόση αυθαιρεσίας μπορεί να έχει η κατάληξη του λόγου του: «ἀποδέδεικταίσοι…ἱκανῶς»;

Αισθητικά

1.Βραχυλογία=δῆλον ὅτι(θυμοῦταικαὶνουθετεῖ)

   =ὥσπερθηρίον(ἀλογίστωςτιμωρεῖται)

   =καὶοὐχἥκιστα(τιμωροῦνταικαὶ κολάζονται)

2.Κλιμάκωση=οὐδεὶς θυμοῦταιοὐδὲνουθετεῖοὐδὲ διδάσκει οὐδὲ κολάζει…

3.Λιτότητα=οὐχ ἥκιστα

4.Επαναδίπλωση=ὅσοι περτιμωροῦνται…δημοσίᾳτιμωροῦνται

5.Αναστροφή πρόθεσης =τούτου ἕνεκα

       =τοῦ μέλλοντος χάριν

Οι απόψεις του Σωκράτη για την ποινή

1.Για το Σωκράτη το αγαθό είναι υγεία της ψυχής και το κακό νοσηρή της κατάσταση.Στο Γοργία(473a,480bd)μας δίνει τη θεωρία του:Ο άδικος άνθρωπος είναι άθλιος και ηθικά άρρωστος και η ποινή είναι θεραπεία της ηθικής του αρρώστιας.Είναι σαν την εγχείρηση.Συνάγεται επομένως ότι,αν έχουμε διαπράξει το κακό,είναι απαραίτητο να επιδιώξουμε εμείς οι ίδιοι την τιμωρία μας,για να θεραπευτούμε από την ηθική αρρώστια.Άρα η τιμωρία βοηθά στην ηθική υγεία.Επομένως,όποιος θέλει να κάνει κακό στον εχθρό του πρέπει να τον αφήνει ατιμώρητο.

2.Ο Σωκράτης επεκτείνει την παραδοσιακή Ελληνική αντίληψη σύμφωνα με την οποία αγαθός είναι αυτός που ωφελεί τον εαυτό του και τους φίλους του και βλάπτει τους εχθρούς του.Τη συνδυάζει όμως με τη δική του αντίληψη για το ωφέλιμο και αγαθό.Έτσι,ωφέλιμο είναι ό,τι κάνει κάποιον αγαθό.Έτσι ωφελούμε τον εαυτό μας όταν τον κάνουμε αγαθό με την τιμωρία,ωφελούμε τους φίλους μας 'όταν τους τιμωρούμε,βλάπτουμε όμως τους εχθρούς μας όταν τους αφήνουμε ατιμώρητους.

3.Στον Κρίτωνα 47d,49a διατυπώνει την άποψη ότι αδικία είναι λώβη,βλάβη της ψυχής.Όταν επομένως αδικούμε ή αντιδικούμε είναι Σα να προξενούμε στην ψυχή μας μια νοσηρή κατάσταση.Δεν πρέπει επομένως να αδικούμε από φροντίδα για τον εαυτόμας,ενώ σύμφωνα με τη Χριστιανική ηθική δεν πρέπει να αδικούμε από αγάπη για τον πλησίον μας.

Πρόσθετες κριτικές του επιχειρήματος των ποινών: ενότητα 6^η

1. Δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητη η μεγάλη αντίφαση που υπάρχει ανάμεσα στην άποψη ότι η αρετή διδάσκεται και στην άποψη ότι είναι καθολική. Αν τη διαθέτουν όλοι και όλοι μετέχουν στην αρετή και τη δικαιοσύνη, τότε ποιος διδάσκει ποιον;

2. Ο Πρωταγόρας προσπάθησε να αποδείξει το διδακτό της αρετής και με αυτό το σκεπτικό αναφέρεται στο σκοπό των ποινών. Εδώ υπάρχει αντίφαση, διότι εδώ λέγει πως όποιος αδικεί, αντιμετωπίζεται με κάποιες τιμωρίες που αποσκοπούν στο να διορθωθούν. Άρα η αρετή διδάσκεται. Στην ενότητα όμως 4 ο Πρωταγόρας εμφάνισε το Δία να λέει ότι όποιος δε μετέχει στην αρετή, πρέπει να θανατώνεται ως αρρώστια της πόλης. Και ο Πρωταγόρας στην ενότητα 5 είπε ότι όποιος δε μετέχει στην αρετή δεν μπορεί να συγκαταλέγεται στις ανθρώπινες κοινωνίες. Αυτές οι τοποθετήσεις έρχονται σε ευθεία αντίθεση με τις απόψεις περί ποινών που αναπτύσσονται εδώ. Αν κάποιος μπορούσε να τιμωρηθεί και έτσι να βελτιωθεί, αλλά αντ’ αυτού θανατώνεται, τότε μιλάμε για μια σκληρή και απάνθρωπη στάση. Οι σκληρές αυτές ποινές μάλλον αποκλείουν την πίστη ότι κάποιος μπορεί να διορθωθεί και έρχονται σε αντίθεση με το διδακτόν της αρετής.

            Ίσως μπορούμε να πούμε ότι εννοεί πως υπάρχουν οι ποινές που στοχεύουν στο σωφρονισμό του δράστη. Αν όμως ακόμη και μετά τις νουθεσίες και τις ποινές δε βελτιώνεται, τότε μπορεί να επιβάλλεται η εσχάτη των ποινών.

3. Η ύπαρξη πολλών αδίκων, οι συνεχείς επιβολές ποινών, οι επαναλαμβανόμενες τιμωρίες προς τα ίδια πρόσωπα, η διάπραξη κολάσιμων πράξεων παρά το πλήθος των νόμων και των νουθεσιών, των ποινών αποτελεί ίσως ένα στοιχείο που κλονίζει την άποψη του Πρωταγόρα για το διδακτό των ποινών.

Ερώτηση 1

Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4^η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6^η για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση. Εξηγήστε σε τι συνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς τελικά αίρεται.

Απάντηση

Και πριν από το επιχείρημά του για τον παιδευτικό χαρακτήρα της ποινής, ο Πρωταγόρας αναφέρθηκε ήδη στην ποινή στην 4^η ενότητα, στο πλαίσιο του μύθου. Ο Πρωταγόρας στην 4^η ενότητα, διά στόματος Δία στον μύθο, πρότεινε για όποιον δεν συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκη τη θανατική ποινή («κτείνεινὡςνόσον πόλεως»). Σ’ αυτή την ενότητα, αντίθετα, μιλά για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας («ἵναμὴαὖθιςἀδικήσῃ μήτε αὐτὸςοὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτονἰδὼνκολασθέντα»). Φαινομενικά, λοιπόν, ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση: η θανατική ποινή δεν αφήνει περιθώρια βελτίωσης στον δράστη, άρα αίρεται ο σωφρονιστικός χαρακτήρας της και, συνεπώς, η έλλογη σκοπιμότητα που πρέπει να έχει κάθε ποινή. Κατά συνέπεια, η αποδοχή της θανατικής ποινής αντιφάσκει με την αποδοχή του σωφρονιστικού χαρακτήρα της ποινής εν γένει.

Η αντίφαση αίρεται ως έναν βαθμό, αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7^ης ενότητας: «… πρέπει να εκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμα ακόμα και μετά τη διδασκαλία, ακόμα και μετά την τιμωρία». Η θανατική ποινή αποτελεί, λοιπόν, έσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες, θυμοί, μικρές τιμωρίες, εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα, δηλαδή τον σωφρονισμό του δράστη. Μάλιστα, επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί η πολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα, αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση και ισορροπία μέσα στην πόλη, απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο.

Ωστόσο, προβάλλει και πάλι το όριο του πολιτισμικού επιπέδου που έχει κατακτήσει και βιώνει στις καθημερινές συνθήκες πραγμάτωσής του μια κοινωνία. Αν το θεσμικό πλαίσιο δεν διαμορφώθηκε από συνειδήσεις που έχουν αναγάγει την ανθρώπινη ζωή σε υπέρτατη αξία, τότε θα παρατηρούνται ρωγμές σε οριακές στιγμές, κατά τη διελκυστίνδα των οποίων η ζυγαριά θα γέρνει όχι στον άνθρωπο , αλλά στην ανάγκη διατήρησης του συστήματος. Στον βαθμό που η κοινωνία συμπεριφέρεται κατά τον ίδιο τρόπο με τον παρεκτραπέντα, συνιστά αποδεικτικό σημάδι της ιδεολογικής, ηθικής και συνειδησιακής ανεπάρκειάς της. Αν η θεσπισμένη πολιτεία χρησιμοποιεί λαιμητόμους, κώνεια ή ηλεκτρικές καρέκλες για να αφαιρέσει ένα μοναδικό γεγονός με βίαιο τρόπο, σε τι διαφέρει το αποτέλεσμα της πράξη της από εκείνο του αδικοπραγήσαντα;
Μια ορθολογικά διαμορφωμένη κοινωνία δεν μεταμορφώνεται σε Μήδεια. Αφοσιώνεται στη διαπαιδαγώγηση και στη συνειδησιακή διαμόρφωση των πολιτών κατευθύνοντάς τους πάντα προς τη βίωση της ανάγκης για την έκφραση της ηθικοπνευματικής ιδιοσυστασίας τους.

Ερώτηση 2

Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέση με την εποχή της;

Απάντηση
Η άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της, καθώς παρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18^οςμ.Χ. αιώνας) από τον ΤσεζάρεΜπεκαρία στο έργο του Περί Εγκλημάτων και Ποινών. Ωστόσο για την εποχή της ήταν μάλλον ανεφάρμοστη, γιατί οι Αθηναίοι συνέδεαν την τιμωρία με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή των συγγενών ενός θύματος. Όπως πίστευαν ότι η αλαζονεία (ὕβρις) προκαλεί την οργή (τίσις) και την τιμωρία (νέμεσις) των θεών με στόχο την αποκατάσταση της ηθικής τάξης, κάτι ανάλογο ακολουθούσαν και στην καθημερινότητά τους στη συναναστροφή τους με τους άλλους ανθρώπους. Μια τέτοια στάση, βέβαια, δικαιολογείται, αν λάβουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτηση του ανθρώπου που υφίσταται την αδικία.

Ερώτηση 3

Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας; Αναλύστε τη θέση του, όπως παρουσιάζεται στον λόγο του, στις δύο τελευταίες ενότητες.
(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)

Απάντηση

Ο Πρωταγόρας αναφέρεται σε δύο είδη τιμωρίας κάνοντας χρήση δύο διαφορετικών ρημάτων: α) Με το ρήμα τιμωροῦμαι αναφέρεται στην τιμωρία που έχει ως στόχο την εκδίκηση και την ικανοποίηση του αδικηθέντος.
β) Με το ρήμα κολάζω αναφέρεται στην έλλογη τιμωρία του αδικήσαντος με σκοπό τον σωφρονισμό του.

Κατά τη γνώμη του, ο άνθρωπος ως έλλογο ον οφείλει να επιβάλλει τιμωρίες με το δεύτερο σκεπτικό, απορρίπτοντας τα κίνητρα της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης. Η τιμωρία, για τον Πρωταγόρα, έχει παιδευτικό χαρακτήρα και όχι εκδικητικό και κατασταλτικό. Στόχος της δεν είναι η θεραπεία ενός αδικήματος που έχει ήδη διαπραχθεί, γιατί αυτό αποτελεί μια συντελεσμένη πια πραγματικότητα η οποία δεν μπορεί να αλλάξει («οὐ γὰρἂντόγεπραχθὲνἀγένητονθείη»). Αντίθετα, αφορά την αποτροπή διάπραξης μιας άδικης πράξης στο μέλλον («τοῦ μέλλοντος χάριν»). Πιο συγκεκριμένα, ο στόχος της είναι διττός:

α).ο σωφρονισμός του παραβάτη («ἵναμὴαὖθιςἀδικήσῃ μήτε αὐτὸςοὗτος»), ώστε να μη διαπράξει ποτέ ξανά στο μέλλον αδίκημα και β). ο  παραδειγματισμός («μήτε ἄλλος ὁ τοῦτονἰδὼνκολασθέντα») των υπολοίπων.

Ερώτηση 4

Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει τον νόμο και τις ποινές στους παραβάτες; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 88)

Απάντηση

Στην κοινωνία στην οποία κυριαρχεί ο ορθός λόγος ο νόμος και η ποινή έχουν σκοπό να συνετίσουν αυτούς που αδικοπραγούν και να παραδειγματίσουν όσους μάλλον εύκολα ρέπουν στην αδικοπραγία. Αναγνωρίζεται επομένως ο κοινωνικοποιητικός, αναμορφωτικός και παιδευτικός ρόλος τους. Ωστόσο, για να λειτουργήσουν ο νόμος και η ποινή θετικά για την ηθική βελτίωση του ανθρώπου και την προαγωγή της συλλογικής ζωής, απαιτείται ευνομούμενη κοινωνία με ανθρωπιστικό προσανατολισμό, ο οποίος σύντομα μπορεί να αναλυθεί στα εξής:

-ο νόμος να κατοχυρώνει τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει την αρμονική συμβίωση μέσα στην κοινωνία,

-επιβάλλεται σε περίπτωση νομικής εκτροπής να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός ανθρώπου, που φέρεται ως ένοχος, ώστε να αποφεύγεται η επιβολή άδικης ποινής,

-η ποινή να σωφρονίζει και να παραδειγματίζει και να μην αποτελεί μέσο εκδίκησης και επίδειξης ισχύος εκ μέρους της πολιτείας,

-η πολιτεία οφείλει να εκσυγχρονίζει το σωφρονιστικό της σύστημα και να σέβεται τα δικαιώματα των εκτιόντων ποινές,

-χρέος της πολιτείας είναι να μεριμνά για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στο κοινωνικό σύνολο,

-ο παραβάτης του νόμου στην ευνομούμενη κοινωνία έχει το δικαίωμα να αντιμετωπίζεται με κατανόηση και ανθρωπιά.

Ερώτηση 5

Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριών φτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται; Αξιολογήστε την πειστικότητα του επιχειρήματός του.

Απάντηση

Το επιχείρημα του Πρωταγόρα, για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται, έχει ως εξής: εφόσον κάποιος κάνει χρήση της έλλογης τιμωρίας με στόχο να αποτρέψει την επανάληψη ενός αδικήματος στο μέλλον, αυτό σημαίνει πως πιστεύει ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί˙ θεωρεί δηλαδή ότι με την επίδραση της ποινής, ενός εξωτερικού παράγοντα, ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί να αποβάλει την αδικία, να συνετιστεί, να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακά κτήμα του. Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό, θα ήταν μάταιο να επιβάλλονται ποινές, αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή, χωρίς όμως αυτό να μπορεί να μεταβληθεί. Το επιχείρημα του Πρωταγόρα μπορεί να θεωρηθεί μη πειστικό για τους εξής λόγους:

α) Η άποψη ότι οι άνθρωποι επιβάλλουν τιμωρίες σε όσους διαπράττουν αδικήματα, επειδή αδιαφόρησαν να αποκτήσουν την αρετή, και, επομένως, ότι η αρετή είναι διδακτή είναι μια άποψη που δεν μπορεί να υιοθετηθεί ανεπιφύλακτα, γιατί πρέπει πρώτα να αποδειχθεί. Ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί δηλαδή την αποδεικτέα θέση (ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται) και ως αποδεικτικό στοιχείο. Για άλλη μια φορά, λοιπόν, έχουμε το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου.

β) Η πρωτοποριακή και γενικά αποδεκτή θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας θεωρείται δεδομένη αλλά ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας (= τι πρέπει να συμβαίνει) και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, ιδιαίτερα εκείνης της εποχής. Ο Πρωταγόρας, λοιπόν, επιχειρεί να αποδείξει τον παιδευτικό ρόλο της ποινής και συνεπώς το διδακτό της αρετής, αναφερόμενος στο τι θα έπρεπε να κάνουν οι Αθηναίοι, όταν δικάζουν, και όχι τι πραγματικά κάνουν, όταν δικάζουν. Άλλωστε ο σοφιστής δεν κάνει λόγο καθαρά για τον τρόπο με τον οποίο οι Αθηναίοι δίκαζαν. Το επιχείρημα του Πρωταγόρα, επομένως, είναι έμμεσα δεοντολογικό και μπορεί να αποδοθεί περίπου ως εξής « η αρετή είναι διδακτή, εφόσον οι ποινές (πρέπει να) έχουν παιδευτικό/σωφρονιστικό χαρακτήρα». Και είναι λογικό ότι με τη σωφρονιστική σκοπιμότητα της ποινής και με το τι θα έπρεπε να κάνουν οι Αθηναίοι, όταν δικάζουν, δεν θα μπορούσε να διαφωνήσει ο Σωκράτης.

Ερώτηση 6^η

Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6^ης ενότητας, αν κρίνετε από τη φράση του «… ἀποδέδεικταί σοι, ὦ Σώκρατες, ἱκανῶς, ὥςγέμοι φαίνεται»;

Απάντηση

Ο Πρωταγόρας ολοκληρώνει το επιχείρημά του γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυταρέσκεια (ἱκανῶς), πιστεύοντας ότι αντιμετώπισε με πειστικότητα τον αντίπαλό του, Σωκράτη, και ανέτρεψε το επιχείρημά του για το μη διδακτό της πολιτικής αρετής. Έτσι, ικανοποιεί τη ματαιοδοξία του και ενισχύει το κύρος του ως κορυφαίου διανοητή της εποχής του.
Συγχρόνως, στο τέλος, μετριάζει ευγενικά τη στάση του με τη φράση «ὥςγέμοι φαίνεται».

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Πώς ο Πρωταγόρας μέσα από την ανάλυση της θέσης του για την επιβολή τιμωριών φτάνει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται; Αξιολογήστε την πειστικότητα του επιχειρήματός του.
2. Ποια συναισθήματα νομίζετε ότι διακατέχουν τον Πρωταγόρα στο τέλος της 6^ης ενότητας, αν κρίνετε από τη φράση του «… ἀποδέδεικταί σοι, ὦ Σώκρατες, ἱκανῶς, ὥςγέμοι φαίνεται»;
3. Ο Πρωταγόρας μιλώντας στην 4^η ενότητα για τη θανατική ποινή και στην 6^η για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας φαινομενικά πέφτει σε αντίφαση. Εξηγήστε σε τι συνίσταται η αντίφαση αυτή και πώς αίρεται
4. Πώς κρίνετε τη θέση του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας σε σχέση με την εποχή της;
5. Ο άνθρωπος τελικά ούτε είναι ούτε δεν είναι κάτοχος της πολιτικής αρετής. Γίνεται, όταν επωφεληθεί από τις προϋποθέσεις που του έχουν δοθεί. Να εκθέσετε σε τι συνίσταται η δυναμική θεώρηση του πολιτικού φαινομένου, η οποία προκύπτει από τον πρωταγόρειο μύθο και τη φιλοσοφική του επεξεργασία.
6. Ο Grotius στο Dejurebelliacpacis,1625,θα γράψει ότι η ποινή είναι το κακό που επιβάλλεται σε κάποιον να πάθει εξαιτίας του κακού που αυτός έκανε(malumpassionis,quodinfligiturobmalumactionis).Να συγκρίνετε τις αντιλήψεις του Πρωταγόρα για την ποινή με τον ορισμό του Grotius.
7. Ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για την αδικία. Η ποινή αποσκοπεί στο να διορθωθεί αυτός που αδικεί. Πώς συνδέονται οι δυο παραπάνω θέσεις με το διδακτό της αρετής;